جنگ بر سر رودخانه های مشترک

کمبود آب باعث مسابقه سد سازی میان برخی از کشورها شده است

تشدید رقابت ژئوپلیتیک بر سر منابع طبیعی جهان، این منابع را به عامل اصلی منازعات قدرت بدل کرده است. آب نیز به‌عنوان یکی از این منابع، رقابت میان کشورها را برانگیخته و تلاش برای دستیابی بیشتر، باعث مسابقه‌‌ سدسازی میان آنها شده‌ است. چنین وضعیتی، بحران آب را به یکی از نگرانی‌های مهم سازمان ملل در حوزه‌ امنیت تبدیل کرده است.

آب اساسا با سایر منابع طبیعی متفاوت است. منابع دیگری چون نفت قابل جایگزینی و تامین از نقاطی دیگر هستند، در حالی که آب چنین نیست. بر همین اساس، کشورها می‌توانند سوخت فسیلی، مواد معدنی و منابع زیستی (چون ماهی و چوب) مورد نیاز خود را از طرق متنوعی تامین کنند، اما آب به سبب آنکه اساسا خاصیتی محلی دارد و در مقیاس کلان و دائمی مورد نیاز است، با واردات قابل تامین نیست. به علاوه وزن بیشتر آب در قیاس با نفت، حمل و نقل آن را از طریق کشتی یا با کمک لوله‌های انتقال (که به پمپ‌های بزرگ و پرمصرف نیاز دارد) بسیار گران می‌کند.

در کنار این مسائل، آب به صورتی متناقض می‌تواند همزمان حیات‌بخش یا مرگ‌آفرین باشد. آلودگی آب به میکروب‌های کشنده یا بروز وقایعی چون سونامی، سیل و توفان می‌تواند جان انسان‌ها را به خطر اندازد. در حقیقت بسیاری از فجایع طبیعی زمانه‌ ما ( مانند فاجعه‌ فوکوشیما در سال ۲۰۱۱) با همین خاصیت دوگانه‌ آب مرتبط است.

روند گرم شدن زمین نیز عامل دیگری است که بحران آب را تشدید می‌کند. این روند، منابع آب آشامیدنی را با مشکل مواجه کرده و همزمان باعث بالا آمدن سطح اقیانوس‌ها و افزایش شدت و تعداد توفان‌ها شده است. به علاوه، دسترسی مناسب به آب آشامیدنی به‌طور جدی تحت تاثیر رشد سریع اقتصادی و جمعیتی در دوران معاصر قرار دارد. برای مثال تغییر روش‌های زندگی به رشد مصرف سرانه آب دامن می‌زند. زندگی در دوران جدید و افزایش درآمد افراد، رژیم غذایی را به طور اساسی دگرگون کرده و سهم گوشت را در برابر منابع گیاهی تامین پروتئین و کالری تا ۱۰ برابر افزایش داده است. از این رو، با آنکه جمعیت انسانی زمین بیش از ۷ میلیارد نفر تخمین زده می‌شود، اما شمار احشام و حیوانات اهلی جهان در حدود ۱۵۹ میلیارد راس است. یقینا تاثیر زیست‌محیطی و مستقیم چنین تعداد عظیمی از احشام بارها بیشتر از جمعیت انسانی است و از همین رو، رشد سریع مصرف گوشت در جهان یکی از منابع اصلی مواجه شدن زمین با بحران بی‌آبی است. جنگ‌های سیاسی و اقتصادی بر سر دسترسی به منابع آبی، اینک در مناطق متعددی از جهان در گرفته و به صورت تلاش برای ساخت سد روی رودخانه‌های مشترک و درمقابل استفاده از فشارهای دیپلماتیک یا دیگر ابزارها برای ممانعت از این امر ظهور می‌یابد. برای مثال، اتیوپی نبردی آرام را برای ساخت سد روی رودخانه نیل آبی آغاز کرده است و در مقابل حکومت مصر، آشکار و پنهان، این کشور را به اقدام نظامی علیه این مساله تهدید می‌کند.

براساس گزارش سال گذشته آژانس‌های امنیتی ایالات متحده، استفاده از آب به‌عنوان سلاحی جنگی یا ابزاری تروریستی در دهه‌های آینده به‌ویژه در برخی از مناطق افزایش خواهد یافت. شورای تعامل (The Inter Action Council) با مقایسه‌ وضعیت رهبران بیش از ۳۰ کشور، جامعه‌ جهانی را به حمایت از این کشورها و ممانعت از سقوط دولت‌ها در اثر مواجهه با بحران کم‌آبی فراخوانده است. بر همین اساس، ایالات متحده نیز مساله‌ آب را به یکی از دغدغه‌های اصلی امنیتی خویش ارتقا داده است.

در بسیاری از کشورها دسترسی محدود و ناکافی به منابع آبی، فرآیند تصمیم‌گیری مرتبط با محل ساخت تاسیسات و مراکز نیروگاهی را دشوار می‌کند. مطابق برآورد بانک جهانی، چنین محدودیت‌هایی حدود ۳/۲ درصد از تولید ناخالص داخلی چین را مصروف خود می‌کند و این در حالی است که چین اساسا در شمار کشورهای مواجه با بحران آب قرار ندارد. چنین کشورهایی( از کره جنوبی در شرق تا هند، مصر و فلسطین اشغالی در غرب) یقینا هزینه‌های‌ به مراتب بیشتری را برای برطرف کردن مشکلات خود خواهند پرداخت.

کشورهای کم‌آب، اینک به خوبی دریافته‌اند که آب منبعی تجدیدشونده اما محدود است؛ چراکه ظرفیت جایگزینی آب توسط طبیعت به میزانی ثابت است و منابع تامین آب شیرین جهان به حدود۲۰۰ هزار کیلومتر مربع محدود می‌شود. در مقابل جمعیت جهان از ۱۹۷۰ و همراه با رشد اقتصادی همواره رو به افزایش بوده است. با این حال رشد سریع تقاضای آب، صرفا حاصل رشد اقتصادی و جمعیتی، تولید محصولات، استخراج انرژی و تامین مواد غذایی برای برآورده ساختن نیازهای مصرفی نیست، بلکه با مساله‌ چاقی نیز مرتبط است.

میانگین توده‌ بدنی انسان‌ها پس از جنگ جهانی دوم افزایش یافته است؛ به ویژه از دهه ۸۰ تا کنون ۳ برابر شده است. آشکار است که وزن بیشتر شهروندان، سبب افزایش تقاضا برای آب، انرژی و سایر منابع طبیعی می‌شود. برای مثال بر اساس پژوهش مجله‌ انگلیسی

BMC Public Health ، اگر میانگین توده بدنی تمامی جمعیت جهان معادل میانگین کشور آمریکا باشد، به معنای آن است که دست‌کم یک میلیارد نفر به جمعیت جهان افزوده شده است. این در حالی است که چنین افزایشی، قطعا بحران جهانی آب را تشدید

خواهد کرد. از سوی دیگر، مواجهه مناطقی که پیش‌تر دارای آب فراوان و ارزان بوده‌اند، با محدودیت‌‌های مرتبط با نحوه تامین و کیفیت آب، بسیاری از سرمایه‌گذاران را به تلقی آب در مقام منبعی مشابه نفت سوق داده است. رشد سریع صنعت آب معدنی (بطری) از دهه ۹۰ میلادی تا کنون حاصل همین تغییر نگرش سرمایه‌گذاران و تبدیل این منبع حیاتی به کالایی تجاری است. از این رو مصرف‌کنندگان نه تنها با کمبود منابع آبی رویارو هستند، بلکه رفته رفته باید بهای بیشتری نیز برای تامین نیازهای خود بپردازند.

آشکار است که چنین بحرانی تنها با مدیریت و حفاظت خلاقانه از منابع آبی در کنار توسعه روش‌های تامین جدید و غیرسنتی قابل کنترل است. در حقیقت مشابه روش‌های جدید در تامین نفت و گاز (که استخراج نفت لایه‌های رسوبی از جمله آنهاست)، صنایع مرتبط با تامین آب نیز باید گزینه‌های جدیدی چون تصفیه آب‌های مصرف شده و شیرین کردن آب اقیانوس‌ها را برای غلبه بر مسائل پیش‌رو مدنظر قرار دهند. اگر زندگی ما به آب وابسته است، که در حقیقت چنین است، باید بیش از این به مسائل مرتبط با این حوزه و یافتن راهکارهایی برای حل آنها توجه داشته باشیم.

براهما چلانی

براهما چلانی، استاد مطالعات استراتژیک در مرکز تحقیقات سیاست‌گذاری دانشگاه دهلی‌نو

نویسنده‌ نیروی عظیم آسیا؛ آب: عرصه‌ نبرد جدید در آسیا؛ آب، صلح و جنگ: مواجهه با بحران جهانی آب.

مترجم:علی حاتمیان