مدیریت قرآنی

در این حرف كه ما در كشورمان نیاز به اصلاح روش های مدیریت داریم, شك نكنید, اما مسأله مهم تر یافتن یك الگوی صحیح برای حل این مشكل است آیا باید حتماً سراغ ایسمهای غربی برویم و نگاهمان به ۴ كشور به اصطلاح توسعه یافته باشد یا این كه اسلام عزیز برای حل این مشكل, راه حل دارد آیا مفهومی به نام «مدیریت اسلامی» وجود خارجی دارد

در این حرف كه ما در كشورمان نیاز به اصلاح روش های مدیریت داریم، شك نكنید، اما مسأله مهم تر یافتن یك الگوی صحیح برای حل این مشكل است. آیا باید حتماً سراغ ایسمهای غربی برویم و نگاهمان به ۴ كشور به اصطلاح توسعه یافته باشد یا این كه اسلام عزیز برای حل این مشكل، راه حل دارد؟ آیا مفهومی به نام «مدیریت اسلامی» وجود خارجی دارد؟

نحوه «مدیریت اسلامی» توسط «مدیران اسلامی» از بحث هایی است كه تبیین آن و در نهایت عمل كردن طبق آن از ضروریات دوران ماست، خصوصاً با روی كار آمدن دولت جدید و شعار به حق و كلیدی «دولت اسلامی». ما اكنون در مرحله دولت سازی قرار داریم، از بحث های ضروری این دوره تبیین منش و روش صحیح مدیران دولت اسلامی است. دولت اسلامی، مدیر اسلامی و مدیریت اسلامی می خواهد. به عقیده بعضی دانشمندان می توان تمام اصول مدیریت و حكومتداری را حتی از همان ۱۰ سال حكومت پیامبر (صلوات الله علیه) در مدینه به دست آورد. «دولت اسلامی» صرفاً یك شعار نیست، واقعیت دارد. دولتی كه بنیانها و روش های اداره آن، ویژگی های مسئولانش و نحوه ارتباطش با ملت از دل اسلام بیرون می آید. با رجوع به قرآن كریم و احادیث ائمه بزرگوار(ع)، می توان به وضوح اهتمام و توجه جدی قرآن عزیز و همه اهل بیت عصمت را به این مسأله مشاهده كرد. در این مقاله ۱۰ خصوصیت از خصوصیاتی كه یك «دولتمرد دولت اسلامی» باید واجد آنها باشد، بیان شده است.

۱) صداقت و امانتداری

فراگیر شدن دروغ، خیانت، دورویی و نفاق در جامعه آثار و تبعات منفی و ناشایستی دارد و لازم است كه در عزل و نصب های مدیران، این ویژگی ها به طور جدی پیگیری شده و تشویق و تنبیه افراد به طور شفاف با این معیارهای پسندیده انجام شود. افراد چاپلوس، دروغگو و خیانت پیشه طرد و انسان های امین و درستكار شناسایی شوند و در مصدر امور قرار بگیرند.

امام صادق(ع) در بیان معیار انتخاب افراد می فرماید: «به نماز و روزه افراد فریفته نشوید چه بسا كه شخصی به نماز و روزه عادت كرده و ترك آن برایش وحشت آور و آزار دهنده است اما در گزینش افراد، راستگویی و امانتداری آنان را مورد توجه قرار داده و معیار سنجش شخصیت او به حساب آورید.»

پست های دولتی در حكومت اسلامی امانت هایی حساس و ارزشمند هستند و خداوند متعال در قرآن كریم فرموده است: «خداوند متعال به شما فرمان می دهد كه امانت ها را به اهلش بسپارید.» (نساء-۵۸)

بنابراین ویژگی امانتداری و راستگویی باید در اوصاف مدیران جامعه اسلامی با تمام وجود دنبال شود و منصب های حكومتی به عنوان امانت هایی گرانسنگ به اهلش واگذار شود. امام صادق(ع) درباره انتخاب حضرت علی(ع) به عنوان جانشین رسول خدا و پیشوایی امت اسلام به این ۲ صفت اشاره كرده و به یار وفادارش عبدالله بن ابی یعفور پیام می دهد كه « ای عبدالله! جعفربن محمد به تو سلام می رساند و یادآور می شود كه به ویژگی های علی دقت كن! كه كدام خصلت از حضرت، مقام او را در نزد رسول خدا بالا برد و تو هم خود را به آن اوصاف بیارای! همانا كه علی به آن مقامات عالی و جایگاه ارزشمنددر منظر رسول خدا با ۲ ویژگی مهم اش نائل شد: راستگویی و امانتداری.» (كافی، باب امانت و صدق) در احادیث ما برای امانتداری ۳ مرحله بیان شده و كسی را نمی توان امین به حساب آورد مگر این كه در این ۳ مرحله امانتداری خود را ثابت كند: «در حفظ اموال، حفظ اسرار و راز های پنهانی و پاسداری از ناموس مردم.» اگر فردی ۲ مورد را رعایت كند، اما در یكی دیگر از عهده برنیاید او امین نخواهد بود. (مستدرك سفینهٔ البحار، ج۱)

۲) عدالت محوری

واژه مقدس عدالت كه در قرآن كریم و متون روایی اسلامی به طور گسترده مطرح و برفراگیر بودن آن تأكید شده است، مفهومی پربار، امید آفرین و نشاط انگیز دارد. خداوند با تأكید فراوان به گسترش عدالت اجتماعی و سیاسی در لایه های گوناگون جامعه اسلامی، عنایت ورزیده و به اهل ایمان فرمان می دهد: «ای كسانی كه ایمان آورده اید برای خدا قیام كنید و از روی عدالت گواهی دهید، دشمنی با گروهی شما را به گناه ترك عدالت متمایل كند. عدالت پیشه كنید كه به تقوا و پاكدامنی نزدیك است.»(مائده - ۸)

امام صادق(ع) درباره الگوی مدیران حكومت اسلامی، پیامبر اعظم(ص) می فرمایند: «آن بزرگوار چنان عدالت را در برنامه های مدیریتی خود به مرحله عمل درآورده بود كه حتی لحظات خود را در جلسات عمومی، در میان حاضران تقسیم می كرد و در نگاه خودش تبعیض بین افراد قائل نبود.» (وسایل الشیعه، ج۱۲) رسول بزرگوار ما همواره می فرمود: «من مأمور شده ام كه در میان شما عدالت را برقرار سازم.» (شوری ۱۵)

این نظر امام معصوم است كه می فرماید: «یك ساعت حكومت رهبر عادل، از عبادت ۷۰ سال بهتر است.»(وسایل الشیعه، ج۲۸)

اساساً یك مدیر عادل همزمان با اجرای عدالت در تمام ابعاد آن، ناچار است كه برای اجرای عدالت با مفسدان اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، مروجان فساد و فحشا و بی بند و باری، بر هم زنندگان عزت و استقلال كشور و سایر موانع عدالت مقابله كنند. امام صادق(ع) در این رابطه می فرمایند: « عدالت اجتماعی را در میان مردم بدون شمشیر و اقتدار كامل هرگز نمی توان استوار ساخت و عملی كرد.» (كافی، ج۵) آری در سایه مدیریت مدیران عدالت محور باید اهل تقوا و ایمان و انسان های پاكدامن در آسایش و راحتی زندگی كنند و خائنان و افراد آلوده دامن در ترس و هراس به سر برند. حضرت جعفربن محمد (علیهماالسلام): «اجرای حدود الهی و مجازات خطا كاران و مفسدان بهتر از باریدن چهل روز باران مفید و پرثمر خواهد بود.» (وسایل الشیعه، ج ۲۸) این سخن مولاعلی است كه به یكی از مدیران حكومت كه از جاده صداقت و عدالت خارج شده و به بیت المال خیانت كرده بود عتاب می كند و می فرماید: «به خدا سوگند! اگر حسن و حسین چنان می كردند كه تو انجام دادی از من روی خوش نمی دیدند تا آن كه حق را از آنان بازپس ستانم.» (نهج البلاغه، نامه ۴۱)

۳) شوق به خدمت

دولتمردان دولت اسلامی همواره خود را در مقابل مشكلات مردم مسئول دانسته و برای رفع نیازها و گرفتاریهای اهل ایمان با تمام وجود تلاش می كنند. آنان ریاست و منصب دولتی را هرگز به عنوان یك طعمه چرب و نرم حساب نمی كنند بلكه یك فرصت و وسیله ای برای احقاق حقوق محرومان و مستضعفان جامعه می شمارند، تلاش می كنند تا زمانی كه مشكل برادر دینی و ایمانی خود را حل نكرده اند به آسایش و راحتی خود نیندیشند.

روزی مردی از شیعیان امام صادق(ع) به حضورش شرفیاب شد و امام با او به گفت وگو پرداخت. امام صادق(ع) از احوال و اوضاع شیعیان هموطن آن مرد سؤال كرد. او نیز ایمان، اخلاق و رفتار همشهریان خود را شرح داد و از آنان تمجید كرد. امام صادق(ع) فرمود: طبقات مرفه و توانگران به فقیران و بینوایان چگونه رسیدگی می كنند؟ عرض كرد: خیلی اندك و كم اتفاق می افتد كه توانگران به بینوایان سر بزنند. امام فرمود: «آنان با این وضع چگونه خود را شیعه ما می دانند؟» (كافی، باب حق مؤمن بر برادرش، حدیث ۱۰)

دولتمردان و مدیرانی كه كانون مهر و محبت و رحمت بوده و با گشاده رویی و اشتیاق تمام به خدمت مردم می پردازند در قلب جامعه و در دل انسان ها جای دارند، آنان با عمل پسندیده خود بر روح و جان مردم نفوذ می كنند و پیوسته در اثر لطف الهی از پشتیبانی مردم برخوردار بوده و عزت و احترام خواهند داشت. امام صادق(ع) در پیام ارزشمندی به مدیران و آحاد جامعه اسلامی توصیه فرمود كه: «بر مسلمانان شایسته است كه در پیوستن و یاری كردن و خدمت نمودن به همدیگر با مهر ورزی و مواسات و عطوفت گام بردارند و چنان باشند كه خداوند متعال در قرآن كریم فرموده است: در میان خود مهربان و انیس یكدیگرند.» (كافی، باب تراحم و تعاطف) در حقیقت خدمت به برادران دینی بالاترین عبادتی است كه هیچ امر خیری به درجه آن نمی رسد.

۴) ساده زیستی

مدیران شایسته در حكومت اسلامی ساده زیستی را یك خصلت خداپسندانه و موجب رسیدن به كمالات روح و ارتقای كیفی در انجام كارهای جامعه و خدمت به مردم می دانند. آنان همواره این اندیشه خداپسندانه را در ذهن خود می پرورانند كه مهمترین راز و رمز توفیق رسول گرامی اسلام(ص) و ائمه هدی(ع) در جذب دلهای مشتاق سعادت، خصلت ساده زیستی و تواضع در برخورد با مردم بوده است. آنان می دانند كه : «خداوند بزرگ بر پیشوایان عادل واجب كرده است كه خود را با مردم ناتوان برابر قرار دهند تا تنگدستی، مستمندان را به طغیان و سركشی وادار نكنند.» (كافی، ج۱) امام صادق(ع) درباره ضرورت زندگی ساده و بی آلایش مدیران و رهبران جامعه اسلامی می فرمایند: «خدا می داند كه من می توانم به بهترین صورت زندگی كنم و از امور خوراكی درجه یك برای خانواده ام تهیه كنم، اما دوست دارم خداوند مرا در حال برنامه ریزی صحیح زندگی ببیند.» (كافی، ج۵) دلبستگی به دنیا علاوه بر این كه مانع كمال انسان و موجب بدبینی عموم مردم است بلكه موجب می شود تا یك مدیر در لذت های زود گذر دنیا غوطه ور شده و از انواع محرومیت های طبقات نیازمند جامعه غافل باشد. كارگزاران پیرو اهل بیت هرگز این سخن گهربار امام صادق(ع) را فراموش نمی كنند كه فرمود: «اگر دوست داری كه در درگاه الهی با خدا همنشین شوی و در بهشت در جوار حضرت باریتعالی مسكن گزینی باید دنیا و [مظاهر فریبنده آن] در نظر تو پست و خوار باشد و مرگ را همیشه نصب العین خود قرار بده و برای خود در این دنیا چیزی ذخیره نكن و بدان آنچه قبلاً از اعمال نیك در این دنیا برای جهان آخرت تقدیم داشته ای به حال تو سودمند خواهد بود و از كارهای نیك كه انجام آن را به تأخیر انداخته ای ضرر خواهی كرد.» (تحف العقول، ص۳۰۴)، یك مسلمان با ایمان، با زندگی ساده، بی پیرایه و دل كندن از علایق دنیوی و زرق و برق آن سعادت خود را در هر دو جهان تضمین می كند.

امام خمینی(قدس سره) درباره ضرورت ساده زیستی مسئولان حكومتی می فرمایند: «مصیبت هایی كه ملت ها می كشند از این است كه متصدیان امور شان از قشر مرفه و از اشراف و اعیان جامعه بوده و به دنبال این هستند كه ثروتشان را زیاد كنند.» (صحیفه امام، ج،۱۶ ص۴۴۳)

آن بزرگوار در فراز دیگری از سخنانش خطاب به دولتمردان و روحانیون صاحب منصب كشور می فرماید: «اگر روزی از نظر زندگی از مردم عادی بالاتر رفتید بدانید كه دیر یا زود مطرود می شوید.» (صحیفه نور، ج ،۱۷ ص۴۵۳)

«شما گمان نكنید كه اگر با چندین اتومبیل بیرون بیایید وجهه تان پیش مردم بزرگ می شود آن چیزی كه مردم به آن توجه دارند و موافق مذاق عامه است این است كه زندگی شما ساده باشد، همان طوری كه سران اسلام و پیغمبر اسلام و امیر المؤمنین و ائمه ما زندگی شان ساده و عادی بود، بلكه پایین تر از عادی.» (صحیفه نور، ج،۱۹ ص۳۱۸)

علیرضا معاف

---