چهارشنبه, ۲۶ دی, ۱۴۰۳ / 15 January, 2025
كاتبان وحی
پیامبر اسلام به ظاهر خواندن و نوشتن نمیدانست،و در میان قوم خود بهداشتن سواد معروف نبود.زیرا هرگز ندیده بودند چیزی بخواند یا بنویسد،بنابر ایناو را«امی»میخواندند.قرآن هم او را با همین وصف یاد كرده است: الذین یتبعونالرسول النبی الامی... ، .. .فامنوا بالله و رسوله النبی الامی... (۱) .امی منسوب به ام(مادر)است و كسی را گویند كه هم چون روزی كه از مادر زاده شده است فاقد سوادباشد.معنای دیگری نیز گفتهاند:منسوب به ام القری(شهر مكه)،یعنی كسی كه درمكه زاده شده است.در قرآن در موارد دیگر نیز مشتقات این واژه آمده است: هوالذی بعث فی الامیین رسولا منهم... (۲) شاید مقصود منسوبین به شهر مكه باشد، ولیاحتمال نخست مشهورتر است و با آیههای دیگر قرآن بیشتر سازش دارد: «و منهمامیون لا یعلمون الكتاب الا امانی...» (۳) ،در این آیه جمله «لا یعلمون الكتاب» ظاهرا تفسیر «امیون»است و نیز از مقابله آنان(عرب)با اهل كتاب كه اهل سواد بودند،به دست میآید(به جهت تناسب در عطف)كه مقصود،فاقد كتابت و سواد است و حدیث منقول از پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله كه فرمود: «انا امه امیهٔ لا نكتب و لا نحسب (۴) .ما مردمی هستیم فاقد سواد كتابت و نگارش حساب»معنای نداشتن سواد را تایید میكند.
آن چه با معجزه بودن قرآن تناسب دارد،صرفا نخواندن و ننوشتن است نهنتوانستن خواندن و نوشتن. و ما كنت تتلو من قبله من كتاب و لا تخطه بیمینك اذن لارتاب المبطلون (۵) ،تو هیچ كتابی را پیش از این نمیخواندی و با دستخود چیزی نمینوشتی،و گرنه باطل اندیشان قطعا به شك میافتادند»مبادا كسانی كه در صدد تكذیب و ابطال سخنان تو هستند شك و تردید كنند.این آیه دلیلی استبر این كه پیامبر چیزی نمیخواند و نمینوشت،ولی دلالت ندارد كه نمیتوانستبنویسد وبخواند و همین اندازه برای ساكت كردن معارضین كافی است،زیرا پیامبر را هرگز باسواد نمیپنداشتند،بنابر این راه اعتراض را بر خود بسته میدیدند.
شیخ ابو جعفر طوسی در تفسیر آیه میگوید:«مفسرین گفتهاند نوشتننمیدانست،ولی آیه چنین دلالتی ندارد.صرفا گویای این جهت است كهنمینوشته و نمیخوانده است و چه بسا كسانی نمینویسند ولی قادر بر نوشتنهستند و در ظاهر وانمود میشود كه فاقد سوادند و كتابت نمیدانند.پس مفاد آیهچنین است:پیامبر به نوشتن و خواندن دست نزده بود و او را عادت بر نوشتننبود» (۶) .
علامه طباطبایی فرموده است:«ظاهر التعبیر نفی العادهٔ و هو الانسب بالنسبهٔ الیسیاق الحجهٔ (۷) ،ظاهر عبارت نفی عادت-بر نوشتن و خواندن-است و این در جهتاستدلال مناسبتر است».
به علاوه داشتن سواد كمال است و بیسوادی نقص و عیب و چون تمامیكمالات پیامبر از راه عنایتخاص الهی بوده و هرگز نزد كسی و استادی تعلم نیافته(علم لدنی)پس نمیشود ساحت قدس پیامبر از این كمال تهی باشد.عدم تظاهر بهسواد،برای اتمام حجت و بستن راه اعتراض و تشكیك بوده است،به همین دلیلپیامبر اكرم صلی الله علیه و آله به كاتبانی نیاز داشت تا در شؤون مختلف از جمله وحی برای اوكتابت كنند،لذا چه در مكه و چه در مدینه زبدهترین با سوادان را برای كتابتانتخاب فرمود.اولین كسی كه در مكه عهدهدار كتابت مخصوصا كتابت وحی شد،علی بن ابی طالب علیه السلام بود و تا آخرین روز حیات پیامبر به این كار ادامه داد.پیامبر صلی الله علیه و آلهنیز اصرار فراوان داشت تا علی،آن چه را نازل میشود،نوشته و ثبت نماید تا چیزیاز قرآن و وحی آسمانی از علی دور نماند.
سلیم بن قیس هلالی،كه یكی از تابعین بود،میگوید:نزد علی علیه السلام در مسجد كوفهبودم و مردم گرد او را گرفته بودند،فرمود: «پرسشهای خود را تا در میان شما هستماز من دریغ ندارید.درباره كتاب خدا از من بپرسید،به خدا قسم آیهای نازل نشدمگر آن كه پیامبر گرامی آن را بر من میخواند و تفسیر و تاویل آن را به منمیآموخت».عبد الله بن عمرو یشكری معروف به ابن الكواء،یكی ازپرسش كنندگان صحابه علی علیه السلام و بسیار دانا و دانشمند بود،از وی پرسید:آن چهنازل میگردید و شما حضور نداشتید، چگونه است؟علی علیه السلام فرمود:«هنگامی كهبه حضور پیامبر میرسیدم،میفرمود:یا علی در غیبت تو آیههایی نازل شد،آن گاهآنها را بر من میخواند و تاویل آنها را به من تعلیم میفرمود» (۸) .
اولین كسی كه در مدینه عهدهدار كتابت وحی گردید،ابی بن كعب انصاری بود.
او قبلا در زمان جاهلیت نوشتن را میدانست.محمد بن سعد گوید:«كتابت در میانعرب كمتر وجود داشت و ابی بن كعب از جمله كسانی بود كه در آن دوره كتابت رافرا گرفته بود» (۹) .ابن عبد البر میگوید:«ابی ابن كعب نخستین كسی است كه در مدینهعهدهدار كتابتبرای پیامبر صلی الله علیه و آله شد و او اولین كسی بود كه در پایان نامهها نوشت:
كتبه فلان...» (۱۰ .ابی بن كعب كسی است كه پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله قرآن را به طور كامل بر ویعرضه كرد.او از جمله كسانی است كه در عرضه اخیر قرآن حضور داشت،بدینجهت در دوران یك سان كردن مصاحف در عهد عثمان سرپرستی گروه به او واگذارشده بود.و هرگاه در مواردی اختلاف پیش میآمد،با نظر ابی،مشكل حلمیگردید (۱۱) .
زید بن ثابت در مدینه در همسایگی پیامبر صلی الله علیه و آله خانه داشت.او نوشتنمیدانست.در ابتدای امر هر گاه پیامبر صلی الله علیه و آله نیاز به نوشتن داشت و ابی بن كعب حاضرنبود،به دنبال زید میفرستاد تا برای او كتابت كند.رفته رفته كتابت او هم رسمیتیافت و حتی با دستور پیامبر صلی الله علیه و آله زبان و نوشتن عبرانی را نیز فرا گرفت تا نامههایعبری را برای پیامبر صلی الله علیه و آله بخواند،ترجمه كند و پاسخ بنویسد.زید بن ثابتبیش ازدیگر اصحاب،ملازم پیامبر صلی الله علیه و آله برای نوشتن بود و بیشتر نامه نگاری میكرد (۱۲) .
بنابر این عمدهترین كاتبان وحی،علی بن ابی طالب،ابی بن كعب و زید بن ثابتبودند و دیگر كاتبان وحی،در مرتبه دوم قرار داشتند.
▪ ابن اثیر گوید:«یكی از ملتزمین حضور در امر كتابت،عبد الله بن ارقم زهری بود.
او عهدهدار نامههای پیامبر صلی الله علیه و آله بود،ولی عهدهدار معاهدهها و صلح نامههایپیامبر صلی الله علیه و آله،علی بن ابی طالب بود».او میگوید:«از جمله كاتبان،كه احیانا برایپیامبر صلی الله علیه و آله كتابت میكردند،خلفای ثلاثه،زید بن عوام،خالد و ابان دو فرزندسعید بن العاص،حنظله اسیدی،علاء بن حضرمی،خالد بن ولید،عبد الله بن رواحه،محمد بن مسلمه،عبد الله بن ابی سلول،مغیرهٔ بن شعبه،عمرو بن العاص،معاویهٔ بن ابی سفیان،جهم یا جهیم بن صلت،معیقب بن ابی فاطمه وشرحبیل بن حسنه بودند».
▪ میافزاید:«نخستین كس كه از قریش برای پیامبر كتابت نمود عبد الله بن سعدبن ابی سرح بود،سپس مرتد شد و به سوی مكه باز گشت و آیه «و من اظلم ممنافتری علی الله كذبا او قال اوحی الی و لم یوح الیه شیء...» (۱۳) در شان او نازل گردید» (۱۴) .
ظاهرا این افراد از جمله كسانی بودند كه در میان عرب آن روز با سواد بودند ونوشتن و خواندن میدانستند و در مواقع ضرورت گاه و بیگاه حضرت برای نوشتناز آنان استفاده میكرد،ولی كاتبان رسمی سه نفر فوق و ابن ارقم بودند.
ابن ابی الحدید گوید:«محققان و سیره نویسان نوشتهاند كه كاتبان وحی،علی علیه السلام و زید بن ثابت و زید بن ارقم بودند و حنظله بن ربیع تمیمی و معاویه،نامههایپیامبر صلی الله علیه و آله را به سران،نوشتههای مورد نیاز مردم و هم چنین لیست اموال و صدقات را مینوشتند» (۱۵) .ابو عبد الله زنجانی تا بیش از چهل تن را جزء كاتبان وحی شمردهاست (۱۶) كه ظاهرا هنگام ضرورت از وجود آنان استفاده میشده است.
بلاذری در خاتمه كتاب فتوح البلدان از واقدی آورده است:«هنگام ظهور اسلام،در میان قریش،هفده نفر نوشتن را میدانستند: علی بن ابی طالب،عمر بن الخطاب،عثمان بن عفان،ابو عبیدهٔ بن جراح،طلحهٔ بن عبید الله،یزید بن ابی سفیان،ابوحذیفهٔ بن عتبهٔ بن ربیعه،حاطب بن عمرو(برادر سهیل بن عمرو عامری)،ابوسلمهٔ بن عبد الاسد مخزومی،ابان بن سعید بن العاص بن امیه، برادرش خالد بن سعید،عبد الله بن سعد بن ابی سرح،حویطب بن عبد العزی،ابو سفیان بن حرب،معاویهٔ بن ابی سفیان و جهیم بن صلت و از وابستگان قریش:علاء بن حضرمی.
از زنانی كه در صدر اسلام نوشتن را میدانستند میتوان از ام كلثوم بنت عقبه،كریمه بنت مقداد و شفاء بنت عبد الله نام برد.شفاء به دستور پیامبر به حفصهنوشتن آموخت و بعد از آن حفصه در زمره نویسندگان قرار گرفت.عایشه و ام سلمهاز زنانی بودند كه فقط خواندن میدانستند.
در مدینه سعد بن عباده،منذر بن عمرو،ابی بن كعب،زید بن ثابت،كه نوشتنعربی و عبری را میدانست،رافع بن مالك،اسید بن حضیر،معن بن عدی،بشیر بن سعد،سعد بن ربیع،اوس بن خولی و عبد الله بن ابی نوشتن میدانستند» (۱۷) .
شیوه كتابت در عهد رسالتبدین گونه بود كه بر هر چه یافت میشد و امكاننوشتن روی آن وجود داشت،مینوشتند،مانند:
۱) عسب:جمع عسیب،جریده نخل،چوب وسط شاخههای درختخرما كهبرگهای آن را جدا میساختند و در قسمت پهن آن مینوشتند.
۲) لخاف:جمع لخفه،سنگهای نازك و سفید.
۳) رقاع:جمع رقعه،تكههای پوستیا ورق(برگ)یا كاغذ.
۴) ادم:جمع ادیم،پوست آماده شده برای نوشتن.
پس از نوشته شدن،آیات نزد پیامبر و در خانه ایشان ضبط و نگهداری میشد.
گاهی برخی از صحابه میخواستند سوره یا سورههایی داشته باشند،آنها رااستنساخ كرده و بر روی تكههای برگ یا كاغذ مینوشتند و نزد خود نگه میداشتندو معمولا در محفظههای پارچهای به دیوار میآویختند (۱۸) .
آیهها به گونهای منظم و مرتب،در هر سوره ثبت میگردید و هر سوره با نزولبسم الله آغاز یافته و با نزول بسم الله جدید ختم آن سوره اعلام میشد و سورهها بااین رویه هر یك جدا و مستقل از یك دیگر ثبت و ضبط میشد.در عهد رسالتهیچ گونه نظم و ترتیبی بین سورهها صورت نگرفت.
علامه طباطبایی میفرماید:«قرآن به صورت امروزی در عهد رسالت ترتیب دادهنشده بود،جز سورههای پراكنده بدون ترتیب و آیههایی كه در دست این و آن بود ودر میان مردم به طور متفرق وجود داشت» (۱۹) .
پینوشتها:
۱- اعراف ۷:۱۵۷ و ۱۵۸.
۲- جمعه ۶۲:۲.
۳- بقره ۲:۷۸.
۴- تفسیر كبیر رازی،ج ۱۵،ص ۲۳.
۵- عنكبوت ۲۹:۴۸.
۶- ابو جعفر(شیخ طوسی)،التبیان،ج ۸،ص ۱۹۳.
۷- المیزان:ج ۱۶،ص ۱۴۵.
۸- سلیم بن قیس هلالی،السقیفه،ص ۲۱۴-۲۱۳.
۹- طبقات ابن سعد،ج ۳،قسمت ۲،ص ۵۹.
۱۰- ر.ك:الاصابهٔ،ج ۱،ص ۱۹.ابن عبد البر قرطبی،الاستیعاب فی معرفهٔ الاصحاب در حاشیه الاصابه،ج ۱،ص ۵۱-۵۰.
۱۱- ر.ك:التمهید،ج ۱،ص ۳۴۸-۳۴۰.مصاحف سجستانی،ص ۳۰.
۱۲- ر.ك:ابن اثیر،اسد الغابهٔ فی معرفهٔ الصحابه،ج ۱،ص ۵۰.الاستیعاب در حاشیه الاصابه،ج ۱،ص ۵۰ ومصاحف سجستانی،ص ۳. طبقات ابن سعد،ج ۲،قسمت ۲،ص ۱۱۵.
۱۳- انعام ۶:۹۳.
۱۴- ر.ك:اسد الغابهٔ،ج ۱،ص ۵۰.
۱۵- ابن ابی الحدید،شرح نهج البلاغه،ج ۱،ص ۳۳۸.
۱۶- زنجانی،ابو عبد الله،تاریخ القرآن،ص ۲۱-۲۰.
۱۷- ر.ك:ابو الحسن بلاذری،فتوح البلدان،ص ۴۶۰-۴۵۷.
۱۸- ر.ك:التمهید،ج ۱ ص ۲۸۸.تلخیص التمهید،ج ۱ ص ۱۳۳.
۱۹- المیزان،ج ۳،ص ۷۹-۷۸.
ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمدرضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلاب بیتا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلال لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست