قابلیت های فناوری اطلاعات

فناوری اطلاعات به عنوان یكی از سه فناوری نوین متحول كننده در سالیان اخیر است این فناوری كاربردها و قابلیت هایی دارد كه تا حد زیادی از دید ما مغفول مانده و یا حداقل شرایط لازم را فراهم نیاورده ایم تا از این قابلیت ها بهره گیریم

● در گفت و گو با فریدون قاسم زاده (عضو هیأت علمی دانشگاه صنعتی شریف)

فناوری اطلاعات (Information Technology) به عنوان یكی از سه فناوری نوین متحول كننده در سالیان اخیر است. این فناوری كاربردها و قابلیت هایی دارد كه تا حد زیادی از دید ما مغفول مانده و یا حداقل شرایط لازم را فراهم نیاورده ایم تا از این قابلیت ها بهره گیریم. در گفت و گو با دكتر فریدون قاسم زاده، استاد دانشگاه صنعتی شریف به سطح و میزان استفاده جامعه ما از این دستاورد بشری توجه شده است. گفت و گو با او درپی می آید.

فناوری اطلاعات به همراه سایر فناوری های نوین درتحول و پیشرفت جهان، نقش مهمی ایفا كرده است.

▪ در این زمینه، فناوری اطلاعات از ابتدا تاكنون چه روندی را تجربه كرده كه هم اینك گفته می شود، انقلاب اطلاعاتی به وقوع پیوسته است؟

به طور كلی عملكرد سازمان ها اعم از بنگاههای اقتصادی و دولت ها كه وظایف ملی را به عهده دارند، با دو عنصر اثر بخشی (Effectiveness) و كارایی (Efficiency) ارزیابی می شود. اثربخشی به این معنا است كه یك سازمان به اهداف ازپیش تعیین شده دست یابد.

برای مثال ممكن است هدف یك شركت خودروسازی تولید ۱۰۰ هزار دستگاه خودرو در سال باشد. اگر این شركت به این سطح از تولید برسد، اثربخشی آن صددرصد است. تحقق آن هدف، شرط لازم است ولی شرط كافی نیست. شرط كافی این است كه این شركت بتواند محصولاتش را با قیمت مناسب به بازار عرضه كند. اگر دراین زمینه هم شركت مذكور موفق عمل كند از كارایی لازم برخوردار است.

جالب است بدانید تئوری های نوین مدیریت صرفاً به این دو عنصر اكتفا نمی كنند.

بنابراین بعد سومی هم مطرح می شود كه با استفاده از متدولوژی علمی جدیدی طراحی شده و به آن كارت امتیازی متوازن یا B.S.C (Balanced Score Card) می گویند. اگر ما برای تحقیق و توسعه بودجه اختصاص ندهیم، آموزش و رفاه افراد سازمان را نادیده بگیریم، به دلیل كاهش هزینه در كوتاه مدت، كارایی خود را افزایش داده ایم ولی در درازمدت رقبایی كه به آن موارد توجه كرده اند، محصولات جدیدی عرضه كرده و محصول ما را منسوخ می كنند.

از این رو، امروزه مدیران با استفاده از كارت امتیازی متوازن كه در دانشگاه هاروارد توسعه داده شده، سعی می كنند بین اهداف فردی، گروهی و سازمانی و اهداف كوتاه مدت، میان مدت و درازمدت سازگاری ایجاد كنند.

در اینجا باید پرسید، فناوری اطلاعات چه نقشی دراین میان دارد. اولین بار در اواسط قرن بیستم فناوری اطلاعات توسط شركت های بزرگی مثل «آی.بی.ام» مطرح شد و تولید نرم افزارهایی كه كارایی سازمان را بالا ببرد در دستور كار قرار داشت.

به همین دلیل نرم افزارهایی مانند سیستم انبارداری و سیستم پرداخت حقوق و دستمزد و یا سیستم حسابداری عرضه شد. با استفاده از این نرم افزارها هزینه سازمان كاهش یافته و درنتیجه كارایی آن افزایش می یافت.

در مرحله دوم حیات فناوری اطلاعات موضوع اثربخشی موردتوجه قرارگرفته و استفاده از این فناوری برای افزایش احتمال دسترسی به اهداف مطرح می شود و سیستم های اطلاعاتی جدیدی مثل سیستم های پشتیبانی تصمیم (DSS) و سیستم های خبره (ES) برای كمك به مدیران و تحلیلگران ارائه می شود. یك پزشك با استفاده از یك سیستم خبره مطمئن می شود كه درجریان مداوای بیمار موردمهمی از قلم نمی افتد.

در سالهای آخر قرن بیستم فناوری اطلاعات وارد مرحله سوم عمر خود شده و با ورود سیستم های اطلاعاتی استراتژیك، تحولی عظیم به وقوع پیوست.

در این مقطع، وضعیت به گونه ای شده كه سازمان ها بدون استفاده از این نوع سیستم ها قادر به رقابت نیستند و درنتیجه بی توجهی به آن، بعضاً دچار اضمحلال می شوند.

دراجلاس سران كشورهای جهان كه به ابتكار سازمان ملل و به مناسبت آغاز هزاره سوم برگزارشد، «اعلامیه هزاره» به تصویب رسید و بر نقش سازنده توسعه و ریشه كنی فقر تأكید شد. در سال ۲۰۰۱ مجمع عمومی سازمان ملل در اعلامیه ای، خواستار برگزاری اجلاس سران درمورد جامعه اطلاعاتی شد و براستفاده از فناوری اطلاعات در تحقق اهداف یادشده تأكیدكرد.

▪ درعرصه عمومی فناوری اطلاعات چه سیری را پیمود كه رسیدن به معیارهای جامعه اطلاعاتی تبدیل به دغدغه همه كشورها شد؟

استفاده از محاسن فناوری اطلاعات در گذشته به دلیل هزینه بسیار بالای كامپیوترها عمدتاً مورداستفاده شركت های بزرگ و متوسط بود. پروژه اینترنت هم ابتدا با مقاصد نظامی شروع شده و سپس مورداستفاده دانشگاهها قرارگرفت و در ابتدا هیچگونه مصرف تجاری درنظرنبود. درآن زمان كسانی قادر به استفاده از اینترنت بودند كه تحصیلات كامپیوتری داشته و اصولاً برای جلوگیری از فروپاشی شبكه به دلیل كمبود عرضه پهنای باند، استفاده از اینترنت در كار تجاری ممنوع بود.

اما وقتی كه «وب» ابداع شد و اینترنت كاربرد عمومی پیداكرد تحول عظیمی به وقوع پیوست. با این ابداع كه اواسط دهه ۱۹۹۰ توسط آقای تیم برنرز لی (Tim Berners-Lee) صورت گرفت، استفاده از اینترنت به دلیل سهولت به تجارت و مدارس و مهدكودك ها سرایت كرد.

این ورود به عصر جدید را بشدت افزایش داد. عصری كه به آن عصر اطلاعاتی یا جامعه اطلاعاتی می گوییم. قبل ازاختراع آقای گوتنبرگ هم، تكثیر كتاب ازطریق دست نویسی صورت می گرفت ولی با اختراع صنعت چاپ، دیگر نیازی به تكثیر ازطریق دست نویسی نبود. ما در عصر اطلاعات می توانیم یك فایل الكترونیكی از محتوای موردنظر درست كنیم و میلیون ها نفر از آن در آن واحد استفاده كنند، بدون اینكه نیازی به تكثیر داشته باشیم و یا با قطع درختان به محیط زیست صدمه واردكنیم.

ما وارد عصری شده ایم كه هركسی از هرجایی، در هر زمانی می تواند اكثر كارهایی را كه قبلاً باید در عالم فیزیكی با دشواری انجام دهد در عالم مجازی به سهولت همان كار را انجام دهد. این تغییر ناگهانی و درواقع یك انقلاب در زندگی بشر است. زیرا به سرعت، شكل زندگی بشر را تغییر داده است.

در جامعه اطلاعاتی، ما می توانیم وقتی درخانه مان هستیم ازطریق اینترنت از حساب خودمان در بانك پولی برداریم، قبض آب و برق و تلفن خود را پرداخت كنیم و نیازی به مراجعه به بانك نداشته باشیم. حتی می توانیم در هر ساعت از شبانه روز و حتی روزهای تعطیل اقدام به دریافت خدمات از دولت ازجمله اخذ ویزا كنیم و یا در هر زمان كه بخواهیم از بازار بورس، سهام دلخواه را بخریم.

در سال ۱۹۹۵ دركل جهان فقط چندهزار سایت وجودداشت و كلمه تجارت الكترونیكی - E _Commerce)) به مفهوم امروزی آن ابداع نشده بود. اصطلاح تجارت الكترونیكی امروزه به این دلیل رایج شده كه اینترنت تجارت از این طریق را دراختیار عموم مردم قرارداده است.

اصطلاح دولت الكترونیكی ( E _Government) حدوداً در سال ۲۰۰۰ ابداع شد. برخی از كشورهای توسعه نیافته تصور می كردند دولت الكترونیكی دولت آلترناتیوی است كه باید با آن مقابله كنند اما بعدها فهمیدند دولت الكترونیكی به مفهوم ارائه اطلاعات و خدمات به مردم ازطریق فناوری اطلاعات است. كشورهایی كه زمینه فرهنگی، فنی و زیرساختی لازم را به وجود آورده بودند به سرعت پیشرفت كردند ولی متأسفانه این اتفاق در بسیاری ازكشورها همچون كشور ما رخ نداد.

به اعتقاد من اگر می توانستیم با امكانات موجود به اندازه صد واحد پیشرفت كنیم، امروز كمتر از ۱۰ واحد پیشرفت كرده ایم و درنتیجه هرچند در بعد زیرساخت ها ضعف های جدی وجوددارد ولی عدم پیشرفت ما بیشتر به مسائل مدیریتی برمی گردد تا زیرساخت ها.

مسأله مهم دیگر درخصوص اینترنت این است كه امروزه در كشورهای توسعه یافته موضوع شكاف دیجیتالی پیش آمده است. زیرا كسانی كه دسترسی به اینترنت دارند، بیشتر از آن سود برده اند و درنتیجه فاصله بین فقیر و غنی افزایش پیداكرده است.

هیچ كشوری مایل نیست فاصله فقیر و غنی زیاد بشود چون این معضل باعث بی ثباتی حكومت می شود. براین اساس كشورهای توسعه یافته تدابیری اندیشیدند تا فقرا و اقشار كم درآمد نیز بتوانند به اینترنت دسترسی پیدا كنند. در دهه گذشته عرصه جهانی و بین المللی هم شكاف دیجیتالی میان كشورهای مختلف تشخیص داده شد. این شكاف دیجیتالی موضوع بسیاری از سمینارها و كنفرانس ها در سراسر جهان شد. ماحصل این مباحث این بود همانطور كه شكاف بین فقیر و غنی عامل بی ثباتی حكومت ها و كشورها می شود، به همین ترتیب، شكاف بین كشورهای فقیر و غنی در جهان باعث بی ثباتی در عرصه جهانی می شود و باید برای رفع آن تدابیری اتخاذ شود. به مصلحت نظام بین المللی هم نیست كه یك كشور، بسیار فقیر و كشوری دیگر بسیار غنی باشد.

زیرا اگر افراد به شدت فقیر شوند ممكن است سعی كنند از طریقی به دیگران ضربه بزنند. به همین دلیل خیرخواهی برای فقرا به نفع كشورهای غنی هم خواهد بود.

به هر حال اغنیا می خواهند زندگی با ثباتی داشته باشند. در نتیجه سازمان ملل هم به عنوان یك نهاد بین المللی تلاش كرد با تخصیص بودجه های مختلف به كمك كشورهای توسعه نیافته بشتابد و آنها را تحت پوشش قرار دهد.

ما در كشورمان در این زمینه كارهای محدودی انجام داده ایم ولی در سطح كشور برنامه ای جدی و منسجم برای اینكه فقرا به اینترنت دسترسی پیدا كنند و شكاف دیجیتالی در كشور شكل نگیرد نداشته ایم. در چند سال گذشته هم كه طرح توسعه كاربری فناوری ارتباطات و اطلاعات (تكفا) به اجرا درآمد، چنین اتفاقی نیفتاد و حتی هدفگذاری مشخصی نیز در این طرح برای كاهش شكاف دیجیتالی در كشور انجام نشده بود.

از آن پس در اسناد سازمان ملل از فناوری اطلاعات به عنوان ابزاری برای ساختن دنیایی صلح آمیز، عادلانه تر و بهتر یاد شده است.

▪ به اعتقاد شما این فناوری به چه شكل می تواند در توسعه و فقر زدایی مؤثر باشد؟

با توجه به اینكه یكی از عوامل مؤثر بر فقرزدایی ایجاد اشتغال است، در چنین وضعیتی این سؤال مطرح می شود كه آیا فناوری اطلاعات، اشتغال زا است یا اشتغال زدا! برای پاسخ دادن به این سؤال باید تحولات مشابه در انقلاب صنعتی را بررسی كنیم. در عصر صنعتی وقتی بیل مكانیكی درست شد، آیا ساخت آن اشتغال زدا بود و یا اینكه اشتغال ایجاد كرد. تا وقتی كه بیل مكانیكی نبود امكان داشت دهها كارگر محدوده ای از زمین را ظرف یك روز حفر كنند و غذای بخور و نمیری برای خانواده شان تهیه كنند.

اما با اختراع بیل مكانیكی، نیازی به آن همه كارگر نداشتیم. در آن وقت نیاز به یك راننده بیل مكانیكی پیدا كردیم. بنابراین یك شغل ایجاد كردیم و دهها شغل را از بین بردیم. با ساده نگری می توان گفت بیل مكانیكی اشتغال زدا است و نباید آن را درست كنیم.تا كارگران از نان خوردن نیفتند.اما آدمها عاقل تر از این بودند كه دچار چنین اشتباهی شوند. چون ساختن بیل مكانیكی فرصت های جدیدی را ایجاد می كند.

اگر دیروز به كارگر بیل زن نیاز بود، امروز به راننده بیل مكانیكی و لودور نیاز است و به كسانی نیاز داریم كه در خط تولید و پشتیبانی و تعمیرات چنین ماشین آلاتی كار بكنند و در ضمن از معرفت و دانش انسانی بالاتری برخوردار باشند. كار حفاری را یك ماشین می تواند انجام دهد و ما هم باید بپذیریم كه شأن و منزلت انسانی در بیل زدن نیست.

پس تا این مرحله این فناوری اشتغال زدا است و اشتغال های كاذب و غیرلازم را از بین می برد. در عوض در جامعه اطلاعاتی نیازمند تخصص های جدید هستیم. راه اندازی یك وب سایت نیازمند انواع و اقسام تخصص های مرتبط با فناوری اطلاعات است. بنابراین برایند كار مثبت است و شغل های كم ارزش تر را از بین می برد و در عوض نیاز به شغل های ارزشمند ایجاد می شود. در جامعه جدید شغل هایی كه هوش و ذكاوت انسانی لازم دارند بیشتر مورد نیاز هستند. نمونه عملی اشتغال زدایی جدی ایجاد شده كشورهای هند، ایرلند، ایالات متحده، كانادا و امارات متحده عربی هستند. در این كشورها توسعه فناوری اطلاعات علاوه بر درآمدزایی بالا موجب ایجاد اشتغال زیاد شده است.

▪ گفته می شود، شركت زیبل در سالیان اخیر، هر ساله ۱۰ درصد از غیركاراترین كارمندانش را اخراج كرده است. این همان چیزی است كه اشتغال زدایی اش می نامند؟

---