فرمان آرا, نسل امروز و چند داستان دیگر

پرداختن به اثری که مشخص نیست باید آن را برای فهم عموم مخاطبان در نظر گرفت یا آن را فیلمی شخصی دانست سخت و جدا کردن لایه های شخصی مولف اثر با لایه های عمومی داستانی که روایت می کند, دشوار است

خاک آشنا ساخته بهمن فرمان آرا هم چنین وضعیتی دارد. فرمان آرا در آخرین اثرش باز هم جای این سوال را برای ما باقی می گذارد که این اثر یک ساخته شخصی است یا برای عموم مخاطبان ساخته شده است؟! پیدا کردن جواب این سوال از پرداخت و با بازبینی آثار قبلی فرمان آرا راحت است تا پس از باز بینی آثار به فیلم در حال اکران وی برسیم. فرمان آرا پس از سالها دوری از کشور به کشور باز می گردد تا «بوی کافور عطر یاس» را بسازد که مشخصا شخصی ترین فیلم اوست و چه بسا درباره شخصیت خودش است (و اتفاقا خودش هم نقش اصلی را بر عهده دارد.) پس از « بوی کافور عطر یاس» فرمان آرا به دنبال ساخت «خانه ای روی آب» می رود که تحسین شده ترین اثر وی است اما باز لایه های ماورائی و رمز گونه اثر، این فیلم را هم شخصی جلوه می دهد تا حضور فرمان آرا در این فیلمش نیز دیده شود. در «یک بوس کوچولو» آخرین ساخته وی قبل از «خاک آشنا» باز هم شاهد تصفیه حساب شخصی از سوی فرمان آرا با شخصیتی که همه می شناسیمش (!) هستیم یعنی همان نویسنده که وطنش را ترک کرده بوده حالا به وطنش علاقه ای ندارد. خاک آشنا اما فیلم روشنی نیست که بتوان درباره آن در چند خط نگاه مولف اثر با نگاه داستانگو و عمومی اش را تمیز کرد و این ناتوانی در بررسی یا سردر گم شدن در قضاوت اثر به چند علت بر می گردد. نخست اینکه خاک آشنا فیلمی است که بین شخصی بودن آن و شخصی نبودن آن مرزی چه در روایت و چه در شخصیت پردازی وجود ندارد. گاهی نامدار با بازی کیانیان را فرمان آرای بوی کافور عطر یاس می بینیم، دغدغه های او و مشکلاتی که با نسل کنونی دارد را مشکلات فرمان آرا می بینیم که البته این وجه روشن ترین وجه شخصی فیلم است که باز جنبه ای تصفیه حسابانه با نسل امروز دارد به خصوص با ادای دیالوگهایی نظیر «نسل شما نکاشته می خواهد درو کند !» اما سوال اینجاست که آیا فرمان آرا و دغدغه هایش ارزش پرداخت به این وضوح و صراحت را دارد؟ به خصوص اینکه می توان مدعی شد فرمان آرا حتی به صورت سطحی نسل امروز را نمی شناسد و از همین عدم شناخت است که شخصیتهای جوان خود را به صورت سطحی از راه نیامده تشنه کشیدن مواد مخدر و خوردن مشروب نشان می دهد و از جایی دیگر نقش یک پسر الکلی آس و پاس را به بابک حمیدیانی می دهد که حداقل در این فیلم هیچ وجه مشترکی چه ظاهری و چه درونی با این شخصیتهای شناخته شده و آسیب دیده جامعه ندارد و مثبت اندیش تر از آن است که بتوانیم از او تصور پسری معتاد به مواد مخدر یا مشروبات الکلی را داشته باشیم.

دومین وجهی که براساس آن نمی توان فیلم را درست بررسی کرد بی انسجامی در موضوع و روایت داستانها و انطباق درست آن با داستانک های فیلمنامه است. فرمان آرا با دخالت نگاه شخصی خود به داستانهایی که شاید هیچ ارتباطی با این نگاه شخصی ندارند به این بی انسجامی تن داده است. تیتراژ فیلم نگاهی اسطوره گرایانه و ملی را به ما نشان می دهد، تیر کمان آرش، نقش برجسته و ... این سوال را ایجاد می کند که زیر متن فیلم درباره مضمون میهن گرایانه و یا همان خاک آشناست! چند دقیقه که می گذرد متوجه داستانی متغایر با این مضمون می شویم. داستان مردی نقاش که در دورافتاده ترین جای کردستان نقاشی می کشد ، معشوقه ای دارد و خواهرزاده اش را به اجبار نگه می دارد. در اواسط فیلم اما نقاش پیر خواهرزاده اش را به بیستون می برد تا تاریخ وطنش را به او گوشزد کند که این عمل و جر و بحث های این فصل از داستان هم (که اعتراض و نصیحت به نسل کنونی است) باز دخالت نگاه شخصی فرمان آرا به قصه اصلی داراست.حال با توجه به این وجوه دوگانه یعنی داستان و نگاه شخصی فرمان آرا؛ داستانک های ماورائی را هم به فیلمنامه اضافه کنید. داستانک هایی مانند یک دیوانه آس و پاس که از قیامت حرف می زند، غاری که ما را یاد غار اصحاب کهف می اندازد و عشق خواهرزاده اش به دختری دهاتی که با رویاها و خیال پردازی ها همراه است. باید اعتراف کرد که فرمان آرا نتوانسته بین این موضوعات به یکپارچگی برسد و آنها را به صورت منظم روایت و به یکدیگر مرتبط سازد، زیرا در آخر روند داستانها عقیم مانده و تنها داستان عشق خواهرزاده نامدار به سرانجام می رسد.

سومین دلیل سانسور فیلم است. چند دقیقه از فیلم خاک آشنا سانسور شده و به قول خود فرمان ارا فیلم مانند عکسی بود که چشمانش را در آورده اند! درباره سانسور فیلم که جزو ندیده هاست نمی توان سخن گفت اما با چاپ و تشریح لحظات حذف شده فیلم، با اضافه کردن آن لحظات سانسور شده هم نمی توان فیلم را یکپارچه توصیف کرد و اشکالات فیلم به جای خود باقی است. از نکات جالب شایعه پخش قسمت های سانسور شده فیلم در فضای مجازی اینترنت است که می تواند جالب باشد و قضاوت را کاملتر کند. خاک آشنا اما هنوز با زمان قضاوت نشده است تا به این شدت از آن تعریف نشود و به قولی هنوز «سره» از «ناسره» جدانگشته تا بتوان بررسی کاملتر و پخته تری بر روی اثر داشت و تنها براساس اسمهای سازندگان اثر، آن را مورد تایید قرار نداد!

سعید هاشم زاده