امید اجتماعی ، یأس فلسفی

باز هم یک کتاب درباره روشنفکران؟ باز هم یک کتاب درباره مدرنیته؟ فکر نمی‌کنید بحث از روشنفکران و مدرنیته از شدت تکرار ملال‌آور شده است؟ اگر چنین است کتاب جدید علی میرسپاسی …

باز هم یک کتاب درباره روشنفکران؟ باز هم یک کتاب درباره مدرنیته؟ فکر نمی‌کنید بحث از روشنفکران و مدرنیته از شدت تکرار ملال‌آور شده است؟ اگر چنین است کتاب جدید علی میرسپاسی چه جای طرح دارد؟ او چه حرفی زده است که در انبوه مقالات چاپ شده و روی وب گذاشته شده نزده‌اند؟ برای آنهایی که در قفسه کتابخانه‌هاشان، طبقه‌ای به کتاب‌های تاریخ روشنفکری – از آثار آدمیت تا بروجردی و وحدت طباطبایی – اختصاص دارد، شاید جایی برای کتاب جدید علی میرسپاسی نباشد. راستش اگر الزامات سوژه هفتگی مجله نبود خود من هم رغبتی به خواندن آن پیدا نمی‌کردم.

اما کتاب «روشنفکران ایران: روایت‌های یأس و امید» کتابی در باب تاریخ روشنفکری نیست، اگرچه کتابی درباره آنان است. کتاب او تلاشی‌ است برای طرح و ساختن یک مدرنیته دموکراتیک در ایران. جالب آنکه از کتاب نه بویی از بومی‌گرایی می‌آید و نه صدایی مبنی بر دفاع از یک تجدد ناب.

نویسنده جامعه‌شناس ما همه چیز را در تاریخ و تجربه مدرنیته حل کرده است. زیر این آسمان هیچ چیز تازه نیست و همه راه‌ها قبلا طی شده‌اند. ادعای تجدد ناب که لائیسم و جمهوریت جزء ذاتی آن است چیزی جز تکرار تجربه فرانسوی مدرنیته نیست که از ضدمبارزه طبقه متوسط فرانسوی علیه نهاد کلیسا و سلطنت برآمده است و سودای بومی‌گرایی و بازگشت به عصر طلایی، چیزی چز نشخوار دوباره مدرنیسم ارتجاعی یا بهتر بگویم تجربه آلمانی مدرنیته نیست که روزگاری تا انتهای منطقی خود یعنی فاشیسم را پیموده است. با این حال تاریخ‌گرایی میرسپاسی او را به ورطه نسبی‌گرایی‌ای که از طالبانیسم تا پهلویسم را به عنوان تجربه مدرنیته می‌پذیرد نمی‌کشاند. او از مدرنیته دموکراتیک و نه هر مدرنیته‌ای سخن می‌راند. از همین موضع است که به نقد تجربه‌های مدرنیته می‌پردازد. نگاه جامعه‌شناختی این بصیرت را در اختیار او قرار می‌دهد. از همین موضع است که او در نقد روشنفکران ایرانی معتقد است مسائل زندگی روزمره را هرگز نباید فراموش کرد. فیلسوفان بدون توجه به بسترها در اندیشه‌ها و مفاهیم تامل می‌کنند و آنگاه که به نتیجه می‌رسند حاضرند برای ساختن حقیقت، تمام واقعیت را نابود کنند. میرسپاسی اما پیامدگرا است. او نه تنها از این موضع، ایده‌های روشنفکرانه را به سبب پیامدهای تخریبی‌شان نقد می‌کند که خود نیز می‌کوشد، نظریات‌اش صفت دموکراتیک مدرنیته ایرانی را پررنگ‌تر کنند.

تصور میرسپاسی از مدرنیته دموکراتیک خیالی نیست. او می‌داند که راهی که او می‌رود قبلا هم پیموده شده است. اگر همه صور مدرنیته تجربه‌هایی هستند که قبلا تجربه شده‌اند، پس مدرنیته دموکراتیک هم تجربه‌ای است که می‌توان اینجا و آنجای تاریخ پیدایش کرد. نگاه میرسپاسی به فیلسوفان عمل‌گرای آمریکایی یا روشنفکران مدرن هند را می‌توان از همین منظر توجیه کرد. تجربه انگلوساکسون مدرنیته، به گمان میرسپاسی از دیگر تجارب مدرنیته، دموکراتیک‌تر است و چه بسا به خاطر رابطه‌اش با مذهب برای شرایط تاریخی و اجتماعی ما هم مناسب‌تر. میرسپاسی رفتن به این راه را تجویز نمی‌کند. او در مقام جامعه‌شناس، محافظه‌کارتر از آن است که حکم به تصمیمی تاریخی بدهد. اما دست کم می‌گوید به این تجربه هم عنایتی داشته باشید.حال به آنانی که هنوز نمی‌دانند کتاب جدید او را کجای کتابخانه‌شان بگذارند پیشنهاد می‌کنم کنار کتاب «تجربه مدرنیته» مارشال برمن جای خوبی باشد. اینطور نیست؟