هویت identity

هویت در معنای کلمه هستی ,انچه موجب شناسایی می شود فرهنگ معین ,حقیقت شی یا شخصی که مشتمل بر صفات واقعی وذاتی او باشد فرهنگ عمید موضوعی میان رشته ای است علی رغم انکه بیش از همه رشته ها در روان شناسی وعلوم اجتماعی بحث شده است هویت,به معنی عام ومعرفت شناختی ان در فلسفه وحوزه های عرفان به معنی ملی وبین المللی ان در علوم سیاسی وحوزه های امنیتی وحتی در اقتصاد وفرهنگ نیز موضوع بحث بوده است در واقع هویت واقعیتی چند بعدی است و از منظر هر رشته از علوم تعریف خاصی را به خود اختصاص می دهد با این وصف تمامی انها بر خصایص مشترکی به مانند داشتن تصویری خاص وروشن از خود ,جامعه وجهان وکسب کردن نظام ارزشی که در ان خوبی ها بدیها وبایدها ونبایدها را تعریف میکند ,اشاره داشته اند

۱) مقدمه

هویت در معنای کلمه هستی ،انچه موجب شناسایی می شود (فرهنگ معین )،حقیقت شی یا شخصی که مشتمل بر صفات واقعی وذاتی او باشد (فرهنگ عمید ) موضوعی میان رشته ای است علی رغم انکه بیش از همه رشته ها در روان شناسی وعلوم اجتماعی بحث شده است هویت،به معنی عام ومعرفت شناختی ان در فلسفه وحوزه های عرفان به معنی ملی وبین المللی ان در علوم سیاسی وحوزه های امنیتی وحتی در اقتصاد وفرهنگ نیز موضوع بحث بوده است در واقع هویت واقعیتی چند بعدی است و از منظر هر رشته از علوم تعریف خاصی را به خود اختصاص می دهد با این وصف تمامی انها بر خصایص مشترکی به مانند داشتن تصویری خاص وروشن از خود ،جامعه وجهان وکسب کردن نظام ارزشی که در ان خوبی ها بدیها وبایدها ونبایدها را تعریف میکند ،اشاره داشته اند.

مانوئل کاستلز ،هویت را روند ساخته شدن معنا بر پایه یک ویژگی یا یک دسته ویژگی های فرهنگی که بر دیگر منابع معنا برتری دارند تعریف میکند در نتیجه معنا ساز بودن هویت ،بر ساخته بودن ان دلالت میکند به این معنی که چیزی طبیعی وذاتی واز پیش موجود نیست بلکه همیشه در حال ساخته شدن است هویت ها همواره تولید وباز تولید میشوند .

موضوع هویت با ورود به دنیای مدرن وسر بر اوردن هویتها ی تازه وخدشه دار شدن هویت های پیشین مورد توجه اندیشمندان د ر حوزه های مختلف قرار گرفت ظهور پست مدرنیسم که به شدت تکثراگرا چند پاره ونسبت گراست وجریان جهانی شدن وگذشتن از مرزهای سیاسی فرهنگی اقتصادی شتاب گرفتن تغییرات رخداد انقلاب الکترونیک وحرکت به سمت جامعه اطلاعاتی وشبکه ای در عصر حاضر مزید بر علت شد وهویت را بیش از پیش مورد توجه قرار داد از این رو رشته هایی که بر موضوع هویت بیش از سایر رشته ها تاکید داشتند –به مانند روان شناسی وجامعه شناسی – نگرش وتعریف جدید ی را از هویت ارائه داده اند وبرای ان مراتب جدید ی متصور شدند .

۲) اهمیت وضرورت پرداختن به مبحث هویت

امروزه مساله غامض وپیچیده هویت یکی از مشغله ها ودغدغه های فکری بسیاری از متفکران دینی سیاسی اقتصادی فرهنگی واجتماعی دولتمردان وهنرمندان شده است چالشها ی هویتی امروزه سرنوشت سازند هویت پیش شرط هر نوع عمل به ویژه عمل اجتماعی وشرط لازم توسعه است داشتن یک هویت مشخص ومستقل برای افراد یک کشور نه تنها عنصر اصلی زندگی افراد تلقی میشود بلکه به زندگی فردی واجتماعی انسان معنی میدهد و ان را از پویایی خاصی برخوردار مینماید .شرط اصلی نیل به توسعه پایدار در یک کشور تربیت نیروی انسانی کارامد با گرایش های لازم فرهنگی واجتماعی و...می باشد .

بنا به نظر لئونارد بایندر اگر کشور ی بخواهد به رشد وتوسعه برسد باید پنج بحران را پشت سر بگذارد .این بحران ها عبارتند از :بحران هویت ،بحران مشارکت ،بحران نفوذ ،بحران مشروعیت وبحران توزیع .به زعم وی وجه تمایز کشورهای توسعه یافته صنعتی وکشورهای در حال توسعه ان است که انان در گذشته به طریقی موفقیت امیز بحران های فوق به ویژه بحران هویت ومشروعیت را پشت سر نهاده اند عطش سیری ناپذیر برای بازسازی اسطوره های بومی وتلاش برای باز پروری سنت ها نمایانگر شکست نخبگان جوامع شرقی در جهت پیاده سازی تجدد ونوسازی ساخت های اجتماعی وارزشهای بومی است بحرانهای سیاسی ،اجتماعی ،اقتصادی ،وفرهنگی مزمن در بسیاری از کشورها ی شرقی ناشی از این شکست می باشد چرا که مشروعیت دولت ها که جایگاه نخبگان سیاسی است از ان ناشی میشود که دولتها بتوانند خدمات مورد علاقه مردم را تهیه کنند .

اهمیت وضرورت شکل گیری هویت در افراد دست اندرکاران را وا میدارد که با دقت نظر واعمال حساسیت های لازم را با اتخاذ روشهای مناسب برای ایجاد اگاهی وحس تعلق به هویت ملی در جوانان فراهم اورند وموجب بروز رفتارهای مناسب فردی واجتماعی در این زمینه شوند تحقق جامعه ی توسعه یافته مستلزم وجود افرادی است که باورها،گرایش ها وتمایلات لازم را برای پیشرفت وتوسعه ی چنین جامعه ای داشته باشند جوانان به عنوان سرمایه های اساسی جامعه تعیین وتسهیل کننده فرایند توسعه پایدار در همه مقوله های فرهنگی سیاسی اجتماعی اقتصادی و... خواهند بود .

از طرفی دیگر کسب باور صحیح وبه دور از کمترین خطای شناختی وگرایش های سالم وتمایلات کارامد مستلزم دارا بودن یک حس نسبتا پایدار ومنسجم نسبت به اینکه من که هستم وکه باید باشم است جامعه ای که در درون خود مملو از فرزندانی باشد که بتوانند به این سوال پاسخ بدهند از هویت فردی ،جمعی وملی غنی برخوردار خواهند بود .

۳) رویکرد ها در نظریه پردازی هویت

تلاش های دامنه دار وپیگیری که برای مفهوم سازی ونظریه پردازی هویت صورت گرفته در قالب دو رویکرد نظری قابل تشخیص است که در ادامه شرح داده میشود .

۱-۳) رویکرد مدرن

سر اغاز رویکرد مدرن به هویت در پژوهش های اکادمیک به ارای ویلیام جیمز در باره خود باز میگردد او در واپسین سالهای قرن نوزده خود را دارای دوقسمت قابل تمیز دانست خود به عنوان موضوع شناسایی یا من مفعولی حاصل جمع تمام ان چیزهایی است که فرد از ان خود میداند ومشتمل بر سه دسته من مفعولی مادی ،من مفعولی اجتماعی ومن مفعولی روحی است.

جیمز معترف بود که خود به عنوان فاعل شناسایی یا من فاعلی ،در مقایسه بامن مفعولی ،موضوع به مراتب دشوارتری برای پژوهش محسوب میشود از نظر او من فاعلی ان چیزی است که هرلحظه اگاه وبه دیگر سخن اندیشنده است .

جورج هربرت مید ۲ با بحث درباره این دو مولفه خود یعنی من مفعولی ومن فاعلی به این مساله عمق بیشتری بخشید به اعتقاد مید خود هیچ گاه به صورت من فاعلی در اگاهی حضور پیدا نمی کند بلکه همواره به شک یک ابزه نظیر یک من مفعولی ظاهر میشود او خود را محصول اجتماعی میداند که از خلال اخذ دیدگاه دیگری شکل میگیرد بدین صورت که فرد اگاهی می یابد موضوعی در حوزه ادراک دیگری است وبا درون سازی ان بر خود نیز به عنوان موضوعی در حوزه ادراک خود اگاه میشود .

به عقیده کوکی ۳ خود یعنی احساس اینگه فرد کلیتی متمایز است اما در عین حال خود ودیگری دو روی یک سکه اند در نتیجه خود فقط بر اساس شباهت وتفاوت نسبی با دیگران است که تعریف میشود کولی به وجود خود گروهی یا ما ،علاوه بر خود شخصی معترف است واظهار میدارد که خود گروهی یا مشتمل بر اشخاص دیگر است یا در یک کلمه ما سخن میگوید .سنت فکری یاد شده در ادامه مورد اقبال جامعه شناسان وروان شناسان اجتماعی بعدی قرار گرفت وبه ویژه در کارهای دیدگاه کنش متقابل نمادین ادامه یافت نظریه های جامعه شناسان هویت به طور عام ونظریه هویت به طور خاص حاصل چنین روشی است که تا به امروز ادامه یافته است .

۱-۱-۳) نظریه جامعه شناسان

۱) دیدگاه کنش متقابل نمادین

این دیدگاه تلاش دارد بنیادهای نظری هویت را در قالب سازه هایی اجتماعی ارائه نماید از این رو سنت جامعه شناختی نظریه هویت بیش از همه به تعامل گرایی نمادین پیوند خورده است .قضیه بنیادین در تعامل گرایی نمادین از این قرار است که مردم معانی نمادین را به اشیا رفتارها خودشان ودیگران اطلاق می کنند این معانی را طی تعاملیهایشان با هم منتقل مینمایند وبسط میدهند پس معانی ودر نتیجه هویتها طی تعامل شکل می گیرند وبسط مییابند .ویژگی مشترک در دیدگاه کنش متقابل نمادین اهمیتی است که براین محیط اجتماعی در شکل گیری خود قائلند لیکن رویکردهای تعامل گرا به هویت در تاکیدشان بر ساخت اجتماعی وهویت از سویی وروندها وتعاملاتی که طی انها هویتها ساخته میشوند از سوی دیگر تفاوت میکنند وبه دو دسته تقسیم میشوند :تعامل گرایان ساختی وتعامل گرایان فرایندی .

الف) دیدگاه تعامل گرایان ساختی

چهره شاخص تعامل گرایان ساختی ،مانفوردکان۴،پایه گذار مکتب ایوا است متفکران این مکتب بر عملیاتی سازی مفاهیم تعامل گرایی نمادین به نحوی استاندارد که بتوان فرضیات را به طور گزاره های تعمیم پذیر درباره رفتار انسان بود .

به نظر کان خود در کانون نظریه جامعه شناختی قرار دارد در تعامل اجتماعی با درونی شدن ایستارهای دیگران نسبت به خود شکل میگیرد دیگرانی که فرد با انها در تماس است یا به نحوی از انها اگاه است به منظور پژوهش میتوان خود را مجموعه کم وبیش ثابتی از ایستارها درباره هویت خود شخص در نظر گرفت به نظر کان چون ایستارها گرایش به عمل هستند بحث خود به عنوان مجموعه ای از ایستارها به این نتیجه گیری منجر میشود که اگر هویت شخصی را با عمق کافی همان طور که او خودش را میشناسد بشناسیم اطلاعات کافی برای تبیین فعالیت ها او و پیش بینی فعالیت اینده اش در اختیار داریم واگر در یک مورد خاص نتوانیم پیش بینی کنیم حداقل بعضی از گرایشات وتمایلات روشن میشود وبعضی گزینه ها مشخص میگردد .بدین ترتیب کان خود را به عنوان مجموعه ای از ایستارها (یعنی من مفعولی )مفهوم سازی میکند وبا پرسش از مردم درباره استارهایشان نسبت به خودشان مساله ذهنیت خود را پوشش میدهد (اسکیدمور ۱۳۷۲ ص ۲۷۴)این کار تلاشی عینی برای کشف هویتی ذهنی است کان ازمون بیست جمله ای معروف خود را (با عنوان من کیستم )؟برای همین منظور تنظیم نمود.

کان در یافت که پاسخ به پرسش من کیستم ؟را میتوان به دو گروه اجتماعی ونیمه اجتماعی تقسیم نمود پاسخ های اجتماعی ،پاسخهایی در خصوص تشخیص هویت است که برای دیگران اشکارست یا میتواند اشکار باشد اموری مانند تعلق مذهبی ،جنسیت ،تعلق طبقاتی ومانند اینها در این مقوله میگیرند مقوله نیمه اجتماعی شامل ان اقلام تشخیص هویت است که ما انها را خصوصی تر میدانیم مانند خوشحالی وغم ،خوش بینی وبدبینی ومانند اینها . به زعم کان اکثر افراد ابتدا به هویت اجتماعی وفقط پس از ان به هویت نیمه اجتماعی (جهان خصوصی ترشان (شاید از نظر ارتباطی کمتر تنفیذ شده )میروند تا خودشان را با احکام نیمه اجتماعی شناسایی کنند این امر تفسیر ساده ای داشت فرض بران بود که افراد خودشان را از خلال تماس با دیگران میشناسد نظریه من مفعولی میگوید که ایستارهای خود محصول افکار دیگران در مورد ماست این ایستارهای خود که برای ما اهمیت زیادی دارند ایستارهای اجتماعی وی را میسازند این گرایش به تفکر سریع وبدون مقدمه درباره بعضی ایستارهای خود را کان عامل برجستگی می نامد به گونه ای که یک ایستار هر چه سریعتر به ذهن بیابد برجسته است وتشخیص هویت اجتماعی نوعا برجسته است .

اهمیت پژوهش کان توجه به دو موضوع است یکی به این نکته که برجستگی موارد اجتماعی تشخیص هویت برای تمام افراد صدق نمیکند وافراد در نشان دادن وابستگی به جنس تحصیلات مشارکت در گروه ومانند اینها از یکدیگر متفاوتند دیگر اینکه با ابزا ر استانداری مانند ازمون احکام بیست جمله ای میتوان میزان تفاوت افراد با یکدیگر را در امر تشخیص هویت سنجید وبین این امور وسایر ویژگی های انان روابط همبستگی برقرار کرد .

ب) دیدگاه تعامل گرایان فرایندی

هربرت بلومر ۵ از جامعه شناسان مکتب شیکاگو شخصیت برجسته تعامل گرایان فرایندی محسوب میشود وی کار کان را از ظرایف ودقایق بی بهره میدانست و معتقد است کان با بیست گزاره خود نمیتواند به همان اندازه سایر تعامل گرایان روابط وشکل انها را مورد بررسی قرار دهد .تعامل گرایان فرایندی بر فرایندهای مذاکره تاکید دارند مذاکره درباره اینکه افراد چه کسانی هستند برای تعریف های طرفینی موقعیت ها بنیادی محسوب میشود این مذاکرات است که زمینه ارائه خود یا مدیریت بیان را مهیا میسازد در نتیجه هویتها سازه های اجتماعی استرا تژیک اند که طی تعامل ایجاد شده ودارای پیامدهای مادی واجتماعی اند .

این سنت سازوکارهای تعاملی خاصی را که طی انها هویتها ساخته میشوند اشکار میسازد این سازوکارها نیز همیشه به وسیله سلسله مراتب اجتماعی شکل گرفته اند گافمن ۶ به عنوان کسی که جامعه شناسی مردم شناسی وروان شناسی اجتماعی را با هم ترکیب میکند چگونگی در گیر شدن سلسله مراتب منزلتی در چرخ دنده های تعاملی با جزئیات تشریح شده است .

۲) نظریه هویت اجتماعی

نظریه هویت اجتماعی توسط تاجفل وهمکارانش تدوین شده است وبر اساس ان هویت دارای دو وجه فردی واجتماعی است هویت فردی ناظر بر جنبه هایی از خود است که سبب تمایز فرد از دیگران میشود وخاص فرداست در مقابل هویت اجتماعی بیانگر تشابهات فردی است در این بعد فرد بر مبنای وابستگی های گروهی یا طبقاتی خود را تعریف میکند تاجفل هویت اجتماعی را دانش فرد از تعلق به گروه اجتماعی خاص واهمیتی که برای این عضویت متعلق به گروه با ویژگی ها وخصایص سایر گروهها قابل رقابت باشد بر اساس این دیدگاه هر زمان که احساس تعلق به گروه افزایش می یابد فرد به حالتی شبیه انچه دگرسان بینی خود گفته میشود دست می یابد فرد تا حد امکان با گروه همانند سازی میکند وتفاوت های خود ودیگران را کاهش میدهد در این حالت فرد خود را ب اساس قوانین گروهی تعریف میکند .

تا جفل وهمکاران دریافتند که هدف دسته بندی اجتماعی افراد در دو گروه مجزا میتواند منجر به گونه ای رفتار بین گروهی شود که افراد به نفع اعضای گروه خود وبه ضرر افراد بیرون از گروه عمل کنند در واقع این موضوع اشکار ساخت که هدف اگاهی از بودن در یک گروه د ر مقابل گروه دیگر تحت شرایط خاص برای به راه افتادن فرایندهای رقابت وتبعیض بین گروهی کافی است .تاجفل وترنر این بحث را پیش کشیدند که دسته بندی اجتماعی افراد در این پارادیم حداقلی هویت اجتماعی برای انان ایجاد میکند به عبارت دیگر انان عضویت در دسته اجتماعی مشخص را به عنوان تعریف خود پذیرفتند هویت اجتماعی به عنوان جنبه ای از خود انگاره شخصی مبنی برعضویت های مفهوم سازی شد به این معنا که هویت اجتماعی تعریف شخص از خود است براساس برخی از عضویت های گروه اجتماعی وبا ملاحظات ارزشی واحساسی مقارن ان.بنا بر نظریه تاجفل ،هویت اجتماعی به عنوان اگاهی فرد از تعلق به یک گروه اجتماعی معین وارزش واهمیت عاطفی این عضویت برای فرد مفهوم سازی شده است در نتیجه بنا بر افراد به گروههای متفاوت است که انها به یک هویت اجتماعی معرف وضعیت به خصوصشان در جامعه دست مییابند اماتعلق به یک گروه معین فقط در صورتی به مشارکت در یک هویت اجتماعی مثبت میانجامد که مشخصات ان گروه بتواند به طور جانبدارانه ای با دیگر گروهها مقایسه شود در این مقایسه افراد به داوری به نفع گروه خود گرایش دارند .

توسط مهدی یاراحمدی خراسانی

http://athir.blogfa.com