کودکان جهان در ضیافت کتاب

نگاهی به تاریخچه روز جهانی کتاب کودک و پیام «سایا کریت» برای امسال ۲۰۰۸

امسال هم مثل هر سال، روز جهانی کتاب کودک، در ایران به دلیل تقارن آن با تعطیلات نوروز، فراموش شد.

شاید یکی از دلایل ناشناخته بودن روز جهانی کتاب کودک در ایران، تقارن آن با روز طبیعت در ایران باشد. اما در واقع ریشه بی‌توجهی به روز جهانی کتاب کودک را می‌توان به‌طور کلی در عوامل

کم توجهی به کودک، روز او و روز کتاب او، پیدا کرد. از طرفی کم‌توجهی رسانه‌های گروهی را هم نباید بی تاثیر دانست.

تا همین چند سال پیش حتی نشریات ادبی و تخصصی در زمینه ادبیات نیز روز جهانی کودک را نمی‌شناختند و از دلایل نامگذاری دوم آوریل به نام روز جهانی کتاب کودک و برنامه‌های این روز خبر نداشتند، در نتیجه نمی‌توانستند در اطلاع رسانی درباره این روز نیز نقش داشته باشند. البته نهادهای مربوط به ادبیات کودک و نوجوان مثل انجمن نویسندگان کودک و نوجوان و شورای کتاب کودک همیشه سعی می‌کنند که بی‌توجهی سایر نهادهای دولتی و غیردولتی به این روز جهانی را به نوعی جبران کنند و مراسمی را برای این روز در نظر بگیرند اما این‌گونه فعالیت‌ها تاثیری در شناخت مردم از روز جهانی کتاب کودک نداشته است.

هر چند امسال توجه به روز جهانی کتاب کودک از سوی چند نماینده مجلس هم مورد تاکید قرار گرفت و چندین نماینده به اهمیت این روز و جهانی بودن آن اشاره کردند و اهمیت این روز را فارغ از مسائل و روابط سیاسی کشورها دیدند.

در زیر نگاهی داریم به تاریخچه این روز و پیام و تصویرگری چاکر اباندپو سایا کریت که امسال به‌مناسبت این روز ارائه کرده است.

● هانس کریستین اندرسن کیست؟

این روزها کمتر کسی است که خالق داستان‌های جوجه اردک زشت و دخترک کبریت فروش را نشناسد. داستان‌هایی که با جادوی قلم نویسنده آن برای همه مردم جهان ماندگار شده و سهمی در کودکی آنها دارد.

هانس کریستین اندرسن خالق این داستان‌های ماندگار، نویسنده، شاعر و هنرمند دانمارکی است که دوم آوریل برابر با ۱۴ فروردین سال ۱۸۰۵ در شهر اودنسه و در خانواده‌ای فقیر به دنیا آمد. پدرش کفاشی کم‌درآمد بود و مادرش در خانه‌های مردم رختشویی می‌کرد.

پدر هانس با وجود اینکه تحصیلات کافی نداشت اما به خواندن داستان و نمایشنامه علاقه‌مند بود و بسیاری از داستان‌هایی را که می‌خواند، برای هانس بازگو می‌کرد. از این‌رو هانس از کودکی با کتاب‌ها و داستان‌های گوناگون مانند «هزارویک شب» آشنا شد. سرگرمی دیگر او، بازی با عروسک‌هایی بود که پدر برایش درست می‌کرد. هانس با عروسک‌ها نمایش می‌داد، با آنها سخن می‌گفت و خیال‌پردازی می‌کرد. گاهی نیز پدر او را به تئاتر شهر اودنسه می‌برد.

هانس در سن ۱۱سالگی پدر خود را از دست داد و در آن سن مشغول به کار شد. در این دوره سختی‌های زیادی کشید. سپس در سن ۱۴سالگی، یکه و تنها به کپنهاگ - پایتخت دانمارک -‌ سفر کرد. امیدوار بود که در تئاتر آن شهر برای بازیگری پذیرفته شود، اما موفق نشد. البته توانست با حمایت‌های فردی به نام یوناس کالین در مدرسه‌ای به تحصیل بپردازد.

سرانجام در سن ۲۴سالگی دوره تحصیل در این مدرسه را به پایان رساند. از آن پس به سرودن شعر، نوشتن داستان و نمایشنامه، طراحی و کاردستی با کاغذ و قیچی پرداخت. او به بسیاری از کشورهای اروپا سفر کرد و زندگی مردم این کشورها را از نزدیک دید. در این سفرها با نویسندگان معروف آن‌زمان چون ویکتور هوگو، والتر اسکات، چارلز دیکنز، الکساندر دوما، بالزاک و برادران گریم آشنا شد.

اوکار خود را با نوشتن رمان برای بزرگسالان آغاز کرد؛ رمان‌هایی که آن زمان قابل خواندن نبودند, ولی در سال‌های بعد به نوشتن قصه‌هایی برای کودکان پرداخت که بلافاصله به زبان انگلیسی ترجمه شدند و اندرسن را به شهرت جهانی رساندند.

نخستین آثار اندرسن برای کودکان در سال ۱۸۳۵ منتشر شدند. علاقه و تشویق مردم سبب دلگرمی اندرسن بود؛ به‌طوری‌که تا پایان عمر نزدیک به ۱۵۷ قصه و داستان، ۸ رمان، ۸۰۰ قطعه شعر، ۴ زندگینامه، چند سفرنامه و تعداد بی‌شماری طراحی و کاردستی به شکل کاغذ و برش پدید آورد.

بسیاری از آثار او بر پایه قصه‌ها و افسانه‌های عامیانه‌ نوشته شده‌اند. اندرسن با باز آفرینی این قصه‌ها و افسانه‌ها آنها را به تعداد بیشتری از مردم معرفی کرده است.. پیش از اندرسن، کسانی چون شارل پرو و برادران گریم قصه‌ها و افسانه‌های عامیانه را برای کودکان و نوجوانان گرد آورده بودند؛ اما بازآفرینی‌های اندرسن پایه‌گذار راه و روشی نو در ادبیات کودکان جهان و به‌ویژه خلق فانتزی‌های کودکان شدند. از مهم‌ترین داستان‌های هانس کریستین اندرسن می‌توان به بلبل، جوجه اردک زشت و دخترک کبریت فروش اشاره کرد.

● تاریخچه روز جهانی کتاب کودک

جایزه هانس کریستین اندرسن یا نوبل ادبیات کودک و نوجوان معتبرترین جایزه ادبی و هنری در حوزه ادبیات کودکان است که از سوی دفتر بین‌المللی کتاب برای نسل جوان IBBY به‌منظور بالابردن سطح ادبی و هنری کتاب‌های کودکان هر دو سال یک بار، به مجموعه آثار یک نویسنده و یک تصویرگر داده می‌شود. اهدای این جایزه به مجموعه آثار یک نویسنده از سال ۱۹۵۶ و به مجموعه آثار یک تصویرگر از سال ۱۹۶۶ آغازشده است. این جایزه شامل یک مدال طلا و یک دیپلم است که طی مراسمی در کنگره دوسالانه IBBY به برندگان اهدا می‌شود نامزدهای این جایزه از سوی دفاترملی IBBY کاندیدا می‌شوند و داوران بین‌المللی که از کارشناسان برجسته ادبیات کودکان هستند برندگان این جایزه را از میان نامزد‌های معرفی شده برمی‌گزینند.

انتخاب نویسندگان و تصویرگران ممتاز برنده جایزه اندرسن تا سال ۲۰۰۲ به عهده هیاتی از داوران بین‌المللی بود که همگی در زمینه ادبیات کودکان و نوجوانان (تالیف و تصویر) صاحب نظر بودند، از سال ۲۰۰۲ هیات داوران به دو بخش مجزا تقسیم شد. بخشی مسوول داوری تصویر و بخشی در کار داوری تالیف مشغول شدند.

امسال (۲۰۰۸) تایلند با همکاری بنیاد سمنت سیام میزبان روز جهانی کتاب کودک بود.

● پیام روز جهانی کتاب کودک

با وجود آنکه جایزه اندرسن هر ۲ سال یک بار اهدا می‌شود، هر سال یکی از نویسندگان ادبیات کودک و نوجوان جهان، پیامی را به مناسبت روز جهانی کتاب کودک نوشته و یک تصویرگر برای آن تصویرسازی می‌کند. امسال نوشتن پیام روز جهانی کتاب کودک و تصویرگری آن برعهده چاکراباند پوسایا کریت بود و از سوی شورای کتاب کودک به فارسی ترجمه شد که می‌خوانید:

«جست‌وجو برای دست‌یافتن به دانش از راه خواندن از اهمیت خاصی برخوردار است و بنیاد آن در کودکی گذاشته می‌شود. به‌نظر من، کودکان تایلندی باتوجه به سنت‌ها و فرهنگی که در آن رشد کرده‌اند، از دیرباز با علاقه دستیابی به دانایی از راه خواندن آشنا شده‌اند.

والدین، نخستین آموزگاران آنها بوده‌اند و سپس روحانیون که به‌عنوان حامیان اصلی نسل جوان در راهنمایی و آموزش مسائل روحی و عقلانی راهگشایی کرده‌اند.

برای ترسیم نقاشی حاضر، سنت‌های مدون‌شده کهن تایلندی الهام‌بخش من بودند: «قصه‌گویی برای کودکان، گام‌های اول یادگیری با خواندن نوشته‌هایی که بر برگ‌های نخل ثبت می‌شدند و بر چهارپایه‌هایی گذاشته می‌شدند که صرفا برای این کار طراحی شده بودند.

قصه‌های ثبت‌شده بر برگ‌های نخل عموما مربوط به آیین بودایی بودند و بخش‌هایی از زندگی بودا را بازگو می‌کردند. این آثار برگرفته از کتاب جاتاکاس بر هدف والای پرورش ذهن‌های جوان و تحکیم ایمان و تخیل تاکید داشتند».

● مختصری درباره چاکراباند پو سایا کریت

«چاکراباند پوسایا کریت متولد سال ۱۹۴۳ است، تحصیلات دانشگاهی خود را در دانشکده نقاشی، مجسمه‌سازی و گرافیک در دانشگاه سیلیاکورن انجام داد و سال‌ها بعد، از همان دانشگاه در زمینه هنرهای زیبا و نقاشی دکترای افتخاری گرفت. این هنرمند تاکنون جوایز بسیاری را دریافت کرده است، از جمله در سال ۱۹۸۹ عنوان حامی برجسته حفظ میراث فرهنگی تایلند به وی داده شد و در سال ۲۰۰۰ با اعطای نام هنرمند ملی در حوزه هنرهای تجسمی از وی تجلیل گردید. از آثار مهم چاپ‌شده وی می‌توان به دو مجموعه عروسکی در سال‌های ۱۹۸۶ (توسط یونسکو) و ۱۹۷۷ (توسط بنیاد سمنت سیام) نام برد. اثر اخیر نشان‌دهنده عروسک‌های خیمه‌شب‌بازی است که با کوشش‌های ارزنده این هنرمند ترمیم شده و هم‌اکنون در موزه ملی بانکوک در معرض دید علاقه‌مندان قرار دارد».

● سهم ایران از روز جهانی کتاب کودک

از ایران تاکنون خانم توران میرهادی، ۴ دوره در سال‌های ۱۹۷۶، ۱۹۷۸، ۱۹۸۶، ۱۹۸۸، خانم ثریا قزل‎ایاغ یک دوره در سال ۱۹۹۲، خانم منصوره راعی دو دوره در سال‌های ۱۹۹۸ و ۲۰۰۰، خانم زهره قائینی دو دوره در سال‌های ۲۰۰۲ و ۲۰۰۴، عضو ایرانی هیات داوران بوده‎اند.

همچنین از شعبه ملی ایران، چهار نفر در بخش‌های تالیف و تصویر نامزد جایزه جهانی اندرسن شده‎اند. آقای فرشید مثقالی (تصویر / ۱۹۷۴)، هوشنگ مرادی‎کرمانی (تالیف / ۱۹۹۲)، محمدرضا یوسفی (تالیف / ۲۰۰۰) و خانم نسرین خسروی (تصویر / ۲۰۰۲). از این میان آقای فرشید مثقالی، برنده جایزه جهانی در بخش تصویر شده و آقای هوشنگ مرادی‎کرمانی مورد تشویق هیات داوران قرار گرفت.

از طرفی شورای کتاب کودک از سال ۱۹۶۴ عضو دفتر بین‌الملل کتاب برای نسل جوان (IBBY) است و با این دفتر همکاری می‌کند. یکی از مسوولیت‎های شورا به عنوان شعبه ملی این دفتر، معرفی آثار پدیدآورندگان ایرانی (نویسنده و تصویرگر) برای جایزه هانس کریستین اندرسن و معرفی نویسنده، تصویرگر و مترجم برای دریافت لوح افتخار IBBY است.

امسال ریاست هیات داوران این جایزه معتبر را زهره قائینی، محقق و نویسنده ادبیات کودک و نوجوان از ایران عهده داشته و سایر داوران از کشورهای آرژانتین، نیوزیلند، مصر، بلژیک، کانادا، اسپانیا، سوئیس، آمریکا، فرانسه و روسیه، انتخاب شده بودند و به بررسی فعالیت‌های ۳۰ نویسنده و تصویرگر بپردازند. جوایز داوری نهایی هفتم سپتامبر ۲۰۰۸ در سی و یکمین کنگره کتاب برای نسل جوان به برندگان اهدا می‌شود.