فتحعلی شاه و معاهده ترکمانچای

در سال ۱۸۲۷, ارتش روس تحت فرماندهی ژنرال پسکویچ به کمک مردم محلی, دژ سردارآباد و ایروان را تصرف کرد ارمنیان و مردم دیگر ماورا قفقاز به ارتش روس در نبرد با نیرو های ایرانی کمک کردند

در سال ۱۸۲۷، ارتش روس تحت فرماندهی ژنرال پسکویچ به کمک مردم محلی، دژ سردارآباد و ایروان را تصرف کرد. ارمنیان و مردم دیگر ماورا قفقاز به ارتش روس در نبرد با نیرو‌های ایرانی کمک کردند. اینان دسته‌های داوطلبی را سازمان دادند و همراه ارتش روس به نبرد پرداختند. ساکنان این سرزمین، از روس‌ها به عنوان آزاد‌کنندگان‌شان از زیر یوغ ستم خان‌ها و شاه استقبال کردند. ارتش روس از این اوضاع مساعد بهره برد، بدون آنکه با پایداری مواجه شود از رود ارس گذشت و شهرهای خوی، مرند و تبریز را اشغال کرد. در این هنگام دیپلماسی انگلستان که از پیشروی ارتش روس به سوی تهران به هراس افتاد، شاه را متقاعد کرد که به حکم ضرورت با روس‌ها وارد مذاکرات صلح شود. اما در آغاز مذاکره، نمایندگان شاه کوشش داشتند که مذاکرات را کش بدهند، بنابراین ارتش روس پیشروی را از سرگرفت و شهرهای ارومیه و اردبیل را تصرف کرد. این رویداد، شاه را ناچار کرد تا از تاخیر در مذاکره چشم بپوشد و در تاریخ ۲۱ فوریه ۱۸۲۸ (۱ اسفند ۱۲۰۶) در روستای کوچکی بین تبریز و تهران به نام ترکمانچای پیمان صلحی بین ایران و روس بسته شد. برای امضای این پیمان از سوی فتحعلی شاه، پادشاه ایران میرزاعبدالحسن‌خان و آصف‌الدوله و از سوی روسیه تزاری ایوان پاسکویج حضور داشتند.

پیمان صلح ترکمانچای طبعا پیمان پیشین یعنی گلستان را لغو کرد و جای آن را گرفت. مرزهای تازه‌ای میان ایران و روس برقرار شد و قسمت عمده مرز ایران و روس همان رود ارس تعیین شد. شاه ایران ناچار شد نه‌تنها از ادعاهای خود مبنی بر مالکیت گرجستان و آذربایجان شمالی چشم بپوشد، بلکه موافقت کرد ارمنستان خاوری به روسیه ملحق شود. ایران به موجب این پیمان ملزم شد مبلغ ۲۰ میلیون روبل بابت تاوان جنگ به دولت روسیه بپردازد. ماده ۸ این پیمان بر شرایط پیمان صلح گلستان مبنی بر حق منحصربه‌‌فرد دولت روس در نگه‌داشتن ناوگان جنگی در دریای خزر تاکید می‌کرد. این شرط نه‌تنها به زیان دولت ایران بود بلکه علیه تلاش دولت‌های بریتانیا و فرانسه به منظور استفاده از دریای خزر به عنوان پایگاه تعرض به روسیه به شمار می‌رفت.

چنانکه قبلا گفته شد تلاش انگلیسی‌ها به منظور گرفتن اجازه از شاه برای ساختن ناوگان جنگی در دریای خزر تصادفی نبود. در پیمان‌ ترکمانچای الزام طرفین به رد و بدل سفیر و حق ایجاد کنسولگری و نمایندگی تجارتی در شهرها تایید شد. در ماده ۱۳ این پیمان حق بازگرداندن اسیران جنگی و به طور کلی بازگشت آزادانه اتباع دو کشور به میهن‌شان قید شد.

ضمن پیمان ترکمانچای، یک قرارداد بازرگانی هم به امضا رسید، در این قرارداد مواد پیمان گلستان تایید شد و بازرگانان هر دو طرف حق بازرگانی آزاد در کشور دیگر را داشتند، بابت گمرک کالاهایشان فقط پنج درصد بهای کالا را می‌پرداختند و از پرداخت مالیات‌های دیگر داخلی معاف بودند، این‌گونه بازرگانان روسی نسبت به پرداخت عوارض گمرکی و مالیاتی دیگر در داخل ایران از این بخشودگی بهره می‌بردند.

در پیمان صلح و بازرگانی ترکمانچای به دولت روس حق قضاوت کنسولی داده شد و اتباع روس در ایران از حقوق برون مرزی برخوردار شدند.

پیمان سال ۱۸۲۸. م به جنگ ایران و روس و همچنین ادعاهای شاه ایران و خان‌ها نسبت به مالکیت گرجستان، ارمنستان و خان‌نشین‌های ماورا قفقاز، پایان داد. پیامدهای عینی جنگ‌های ایران و روس برای گرجیان، ارامنه و آذربایجانیان جنبه پیشرفته‌ای داشت و مردم این سرزمین‌ها را از غارتگری و زورگویی‌های خان‌های ایرانی و فئودال‌های ترک رهایی بخشید. از این پس مردم قفقاز و ماورا قفقاز از هجوم و ویرانگری اقوام بیگانه در امان بودند. به همین منظور ارمنیان، آذربایجانیان و مردم دیگر ماورا قفقاز، هنگام جنگ ایران و روس به ارتش روسیه کمک کردند. الحاق ماورا قفقاز به روسیه به هجوم‌های غارتگرانه و خانمان‌برانداز اشغالگران ترک و ایران پایان داد، پراکندگی فئودالی و ستیز میان فئودال‌ها را پایان بخشید و روابط اقتصادی هر چه نزدیک‌تر مردم این سرزمین را با روسیه تامین کرد. این چگونگی روند از هم پاشیدگی روابط فئودال – پدرسالاری را سریع‌تر و امکان پیشرفت به سوی بورژوازی را آسان‌تر کرد. الحاق این سرزمین‌ها به روسیه هر چه بیشتر به ساکنان گرجی، ارمنی و آذربایجانی امکان داد تا با فرهنگ انقلابی –دموکراتیک مردم پیشرفته روس آشنا شوند.

الحاق گرجستان، ارمنستان خاوری و آذربایجان‌شمالی به روسیه، ضربه سختی به نقشه‌های استعماری انگلستان که در آن هنگام کوشش می‌کرد بر ایران و ماورا قفقاز چیره شود و از گسترش نفوذ روسیه در این مناطق جلوگیری کند، وارد آورد.

تانیا تجلی