ماسک

آنچه که واقعاً هستم نیستم, بلکه آنچه نیستم هستم

تعاریف

در تعاریفی كه از واژه ماسك در زبان فارسی داریم به لغاتی چون نقاب، صورتك، پوشاننده و حجاب برمی خوریم. مفاهیمی كه از این واژه برداشت می شود شامل پوشاندن چهره، رنگ كردن و یا سیاه كردن چهره (به فرض در نمایشنامه های سیاه بازی) است. در لغت نامه دهخدا در كنار كلمه «نقاب» می توان به این توضیحات دست یافت: پرده ای كه به هر چیز نفیس اندازند و در ادامه آمده است «در اصطلاح صوفیه مانعی باشد كه عاشق را از معشوق بازدارد به حكم اراده معشوقی كه عاشق را هنوز استعداد تجلی دست نداده» كه شاید بتوان به نوعی این مفهوم را مرتبط با آیین باستانی میترا و مرحله مستوری دانست. علاوه بر این مكرر در این مبحث از كلمات نقاب انداختن، نقاب برافكندن، نقاب برداشتن نیز صحبت به میان آمده است كه تقریباً تمامی این واژگان به معنای برگرفتن مانع از رخ و مخالف مستور ماندن است.

در فرهنگ معین در كنار واژه نقاب آمده است «آلتی به صورت حیوانات یا اشخاص مختلف كه اشخاصی بر چهره نصب كنند و شكل حقیقی صورت خود را بدان وسیله مخفی سازند (ماسك)». در زبان انگلیسی، این لغت تكیه بر كنش های كتمان كردن و پنهان سازی دارد به ترتیبی كه نقاب برداشتن به معنای برملا كردن اتفاقی است كه به صورت محرمانه و اسرارآمیز انجام شده است. (Mack, ۱۹۹۴:۱۲) در زبان لاتین قدیم واژه Persona به معنای نقاب برای واژه ماسك آورده می شود كه دقیقاً دلالت بر مفهوم Falce Face یا صورت ظاهر دارد. (،۲۰۰۴ Chatterjee) ماسك زدن و لباس مبدل پوشیدن در فرهنگ ما نوعی پوشاندن، تغییر قیافه و حتی شاید فریبكاری، حیله و یا تظاهر معنا شود، در واقع اصل بر ظاهر عوض شده است. به این معنا كه ماسك زننده قصد دارد جایگاه خود را عوض كند و نقشی دیگر بازی كند، مبدل پوشیدن نوعی تغییر شخصیت است. این در حالی است كه فرهنگ های دیگر برای مثال فرهنگ آفریقایی زدن ماسك چنین معانی را ندارد و تأكید، بیش از آنكه بر روی آنچه پوشیده شده است باشد بر روی آنچه خلق می شود است.در آفریقای مركزی ماكیشی اسم عامی است برای نامیدن گروهی از ماسك ها و نمایشی است كه زدن ماسك بخشی از قوانین آن محسوب می شود. در واقع ماكیشی از نمایش های مضحكه ای گرفته تا ختنه سوران و مراسم زنده كردن روح مرده، به كار می رود. در این مورد آخر، ماكیشی به معنای روح نخستین معنا می شود و طی این مراسم سعی می شود چنین ارواحی را به جهان زندگان آورند تا خواست های زندگان را انجام دهد. دیگر معانی كه از ماكیشی برداشت می شود اشاره به طلسم، دعا، افسون و ابزارهای جادویی است. در مجموع می توان گفت كه ماكیشی لفظی كلیدی برای نامیدن گروهی از نیروهای زنده محسوب می شود ولی در فرهنگ ما كلمه ماسك بر اموری غیرزنده دلالت دارد (Mack, ۱۹۹۴:۱۵)

كشورهای جهان

با توجه به تنوع و گستردگی ماسك ها در سراسر جهان، می توان ماسك را پیامی فرهنگی دانست كه با هنر بومی و منطقه ای آمیخته شده است. تفاوت های اندكی كه در جزئیات آنها در مناطقی همجوار مشاهده می كنیم نشان از تبادل فرهنگی این مناطق دارد كه از زمان های بسیار دور و عهد باستان میان ملت ها و اقوام به دلایل مختلفی چون: جنگ، تجارت، دوستی، مهاجرت و... صورت می گرفته است. اما از آنجایی كه این تفاوتها یا تغییرات، با گذشت سالهای متمادی تاریخ آنان انجام شده و با ظرافت فراوان و به آرامی با هنر و آیین هر منطقه متناسب و همنوا شده است، به صورت تغییراتی نادیدنی جلوه گر شده اند. این تغییرات را نه تنها در شكل ظاهری آنها بلكه در كاركردها و نحوه اجرای آیین های همراه با ماسك نیز می توان دید. به ترتیبی كه چشم های از حدقه درآمده یك ماسك با هدف سرگرمی و خنده در میان یك قوم، به ماسكی با چشم های توخالی ماسكی دیگر از جنس عاج و با هدف دور كردن شر و بدی در منطقه ای همجوار تبدیل می گردد. تنوع ظاهری ماسك ها هر چه كه باشد این موضوع بدیهی است كه ماسك ها كاردستی با ارزشی از هنرمندان هر منطقه به شمار می رود كه با دقت و هدفی خاص تهیه شده اند. در ساختن یك ماسك از چوب درختان گرفته تا شاخ و پوست و اجزای حیوانات بومی استفاده می شود كه همه از، بهره گرفتن از طبیعت و سازگار بودن با آن حكایت دارد. این بهره گیری نه تنها در مواد مورد استفاده بلكه در ساخت شكل آنها هم مشخص است. البته در بعضی از موارد رنگ كردن و یا نقاشی كردن صورت و بدن با رنگ های گیاهی جایگزینی برای ماسك می شود اما اینجا هم الهام از طبیعت و محیط بومی فراموش نمی شوند. ماسك ها باید علاوه بر ظاهر تأثیرگذارشان، زیبا باشند، به اعتقاد اقوام زننده ماسك تا ماسكی زیبا و رنگارنگ نباشد روح مورد نظر رغبت كافی برای حلول در آن و جسمیت یافتن از طریق زننده و رقصنده با ماسك را نخواهد داشت. حتی اگر زمانی آسیب یا شكافی در یكی از آنها ایجاد شود دیگر مراسم و آیین مورد نظر با آن برگزار نمی شود. «اگر ماسكی بلااستفاده باشد یا آسیب ببیند ممكن است تنزل مقام پیدا كند زیرا ماسك ها برای خوشایند نیاكان باید زیبا و سالم باشند.» (ویلت: ۱۱۰)

تنوع و تعدد ماسك ها نشانه تنوع كاركردهای آنان نیز هست. بعضی از ماسك ها برای سرگرمی و ایجاد شور و نشاط در میان مردم به كار می روند و دارای ظاهری مهربان و صمیمی هستند، بعضی مخصوص آیین ها و مراسم مذهبی ساخته می شوند و ممكن است ظاهری خوفناك داشته باشند، بعضی دیگر برای تشرف یافتگان و آداب گذار تهیه می شوند و گروندگان به اجتماعی خاص به زدن ماسك های مخصوص و طی مراحل و مراتبی سخت و طاقت فرسا، شأن و جایگاه اجتماعی خود را از كودكی و یا نوجوانی به جوانی از مردمی عادی به مردمی جنگجو و... تغییر می دهند.«صورتك ها ساخته می شوند تا به ارواح محافظ قدرت دهند تا به شكلی قابل رؤیت متجلی گردند و یا به اسطوره ها جان دهند. صورتك ها معمولاً طوری ساخته می شوند كه یا تنها چهره را بپوشانند و یا تمامی سر را، بعضی از صورتك ها تنها به عنوان شیئی مقدس یا به عنوان علامت جامعه یا ارواح به كار برده می شوند. این صورتك ها همچون هیئت نیاكان خود شیئی مقدس هستند كه برای قدرت دادن به آنها باید قربانی كرد. آنها قابل تعرض نیستند و در صورت تعرض با خطر مرگ روبه رو می شوند.» (ساجدی، ۱۶۶)

در مواردی می توان ریشه مراسمی كه در آن از ماسك استفاده می شود و یا نمایش هایی كه با ماسك زدن همراه هستند را در فرهنگ های بومی و قدیمی در اسطوره ها و سنت های شفاهی آن فرهنگ جست وجو كرد. «برای مثال در سری لانكا ماسك معروف كلام اساساً شكلی از نمایش اسطوره ای یا تئاترهای عمومی است كه در آن شخصیت های نمایش ماسك می زنند. كلمه كلام كه ماسك معنا می شود را می توان در اسطوره وسامونی یافت .وسامونی كه خدای خوشبختی است ماسك های كلام را ساخت تا از شدت مشقت هایی كه ملكه سینالزه ایجاد كرده است بكاهد. در كلمه و سامونی وسا پوشاندن و موهانا صورت معنا می دهد كه در واقع معنای صورت ظاهر یا ماسك را می رساند.»(Mack, ۱۹۹۴:۱۵) «ماسك های فالس فیس در میان اهالی ایروكوییز در مناسك شفا دادن استفاده می شوند تصورت سنتی و چهره های درهم و هول انگیز حك شده بر روی چوب بیان كننده شیطانی است كه نیمی از آن اسطوره و نیمی از آن وجودی برای انسان بخت برگشته است.(۱۹۸۵. Briggs) هنر مصری به وضوح نشان دهنده این است كه خدایان در موجودات انسانی با ماسكهای حیوانی پرنقش و نگار كه كاملاً سر را پوشانده باشد ظاهر می شوند و این اعتقاد بی اغراق وجود دارد كه شخصیتی آسمانی در ماسك حضور دارد.(۲۰۰۴. Lanney)علاوه بر مصر، هند نیز گستره وسیعی از ماسكهای تزئینی مربوط به اعیاد و مراسم دارد كه مرتبط است با گنجینه اسطوره ها، حماسه ها و فولكلور كه حول خدایان مورد پرستش، قهرمانان شجاع و شیاطین خشمناك می گردد.

---