اصرار روسیه بر حفظ موقعیت برتر خود در بازار گاز اروپا

مقامات مختلف کشورهای اروپایی از چندی پیش و به دنبال بروز اختلاف گازی میان روسیه و اکراین و با اشاره به پیش بینی ناپذیری رفتارهای روسیه در حوزة گازی, ضرورت اتخاذ تدابیری برای تأمین امنیت انرژی خود را مورد تأکید قرار داده اند در همین راستا, احداث خط لولة گازی ناباکو به صورت جدی در دستور آنها قرار گرفته که هدف عمدة آن کاستن از وابستگی اروپا به منابع و خطوط انتقال گاز روسیه است

مقامات مختلف کشورهای اروپایی از چندی پیش و به دنبال بروز اختلاف گازی میان روسیه و اکراین و با اشاره به پیش‌بینی‌ناپذیری رفتارهای روسیه در حوزة گازی، ضرورت اتخاذ تدابیری برای تأمین امنیت انرژی خود را مورد تأکید قرار داده‌اند. در همین راستا، احداث خط لولة گازی ناباکو به صورت جدی در دستور آنها قرار گرفته که هدف عمدة آن کاستن از وابستگی اروپا به منابع و خطوط انتقال گاز روسیه است.

در مقابل، روس‌ها نیز که به هیچ وجه مایل به از دست دادن موقعیت برتر خود در بازار انرژی اروپا نیستند، تدابیری را برای حفظ این موقعیت از جمله ساخت خطوط لولة گاز جدید مورد توجه قرار داده‌ و گام‌های عملی مختلفی را نیز در این زمینه برداشته‌اند که نمونة اخیر آن سفر پوتین به ترکیه و جلب موافقت مقامات این کشور به ساخت خط لولة گازی جریان جنوبی و جریان آبی ۲ در خاک این کشور است.

روسیه که از چندی پیش با تعریف راهبرد تبدیل شدن به ابرقدرت انرژی تلاش‌های وسیعی را در این جهت مورد توجه قرار داده، به‌رغم بروز بحران مالی در عرصة جهانی و داخلی خود همچنان بر پی‌گرد این راهبرد تأکید دارد و مقاطع مختلف مقامات این کشور از برنامه‌های بلنددامنة این کشور در حوزة انرژی سخن به میان آورده‌اند.

این در حالی است که بروز بحران گازی میان روسیه و اکراین اسباب آن شده که کشورهای اروپایی عزم خود را برای کاهش وابستگی به منابع نفت و گاز روسیه از طریق ایجاد منابع و مسیرهای جدید انرژی جزم کرده و در این زمینه نیز برنامه‌های مختلفی از جمله ساخت خط لولة ناباکو را مورد توجه قرار دهند. بحث در خصوص ساخت این خط لوله که از چند سال پیش مورد توجه کشورهای اروپایی قراردارد، با امضاء قرارداد آن در آنکارا میان چهار کشور اصلی در مسیر این خط لوله در مرحلة عملیاتی شدن قرار گرفته و طبق برنامه‌ریزی‌ها قرار است بهره‌برداری از آن در سال ۲۰۱۴ آغاز شود.

اما همان طور که اشاره شد، روس‌ها که در عزم خود برای حفظ موقعیت برتر خود در بازار انرژی اروپا جدی‌ هستند، اقدامات زیادی را برای کاهش تأثیرات خط لولة ناباکو بر این موقعیت و حتی اخلال در ساخت آن به کار بسته‌اند که از جمله این اقدامات می‌توان به قرارداد چندی پیش این کشور با آذربایجان برای پیش‌خرید بخش‌ اعظم تولیدات گاز حوزة شاه‌دنیز ۲ اشاره کرد که در برخی منابع خبری روسی از این قرارداد به چکه در خط لولة ناباکو تعبیر شد. در همین راستا، پوتین با سفر به ترکیه تلاش‌هایی را نیز برای همراه کردن این کشور با برنامه‌های بلنددامنة گازپروم و ایجاد جلوگیری از تحقق نهایی اهداف خط لولة ناباکو به کار گرفت که حسب ظاهر با موفقیت‌هایی نیز همراه بوده است.

روسیه با تعریف ترکیه به عنوان حائز بودن موقعیت ممتاز در ترانزیت گاز منطقه به اروپا تلاش دارد تا این کشور را در راستای مطامع بلنددامنة گازی خود تعریف کرده و از همراهی بیشتر این کشور با کشورهای اروپایی مخالف روسیه و خط لولة ناباکو کم کند. موقعیت ممتاز ترکیه به لحاظ ترانزیتی نیز قابل تردید نیست. این کشور در صورت هر نوع خط لولة جدیدی که صدور گاز به مقصد جنوب اروپا را مورد نظر داشته باشد، از جمله ناباکو، جریان آبی ۲ و جریان جنوبی در مسیر این خطوط قرار می‌گیرد و کشورهای صادرکننده و واردکننده مجبور به جلب موافقت این کشور در این خصوص هستند.

سفر پوتین به آنکارا و مذاکره با مقامات این کشور در باب انرژی نیز در وهلة نخست برای تحقق همین منظور صورت گرفت.

شایان ذکر است که هرچند روسیه از مدت‌ها پیش، احداث خط لولة ناباکو را به دلایل مختلف از جمله موازی بودن آن با خط لولة جریان جنوبی که این کشور در پی احداث آن است و همچنین به دلیل فقدان گاز لازم برای تأمین آن غیرمنطقی و غیرعملیاتی توصیف کرده، اما رسانه‌های روسی از موفقیت پوتین به یافتن راه‌حلی میانه برای همراهی این دو خط خبر دادند. بر اساس توافقات صورت گرفته، مقامات ترکیه طی سفر پوتین به آنکارا، موافقت خود را با ساخت خط لوله جریان جنوبی از خاک این کشور و از کف دریای سیاه اعلام کردند که این موضوع موفقیتی مهم برای روسیه در جهت تحقق اهداف پیش‌گفته در پی‌گرد برنامه‌های گازی خود از یک سو و ایجاد ابهام بیشتر در منطقی بودن ساخت خط لوله ناباکو دارد.

بر اساس این توافق، شرکت گاز پروم تا نوامبر ۲۰۱۰ به ساخت خط لولة جریان جنوبی مبادرت خواهد کرد و از قرار معلوم رجب طیب اردوغان موافقت خود را با ساخت خط لولة جریان آبی ۲ نیز اعلام کرده ‌است. این لوله که با ظرفیت ۱۶ میلیارد متر مکعب در سال در برنامه‌های اصلی گازپروم قرار دارد، قرار است گاز مورد نیاز ترکیه، اسرائیل، لبنان، سوریه و قبرس را تأمین نماید. با این ملاحظه و با عنایت به این قراردادها، ترکیه نقش مهمی را در موفقیت روسیه در به دست گرفتن بخش مهمی از بازار گاز شرق مدیترانه و جنوب اروپا به عهده خواهد گرفت. اما در مقابل این ازاءِ ترکیه به روسیه، آنکار نیز مابه‌ازاء‌های مشخصی از مسکو دریافت خواهد کرد که از آن جمله می‌توان به همکاری شرکت‌های ترکیه‌ای با گازپروم برای فروش گاز روسیه به کشورهای خاورمیانه اشاره کرد که بر اساس آن قرار است شرکت‌های آکسا (ترکیه) با شرکت «گازپروم‌اکسپورت» اقدام به ایجاد یک شرکت مشترک به این منظور نمایند.

در این میان، افزون بر مقادیر قابل ملاحظة ارز که از ناحیة ترانزیت گاز نصیب ترکیه می‌شود، این کشور می‌توان به عنوان یک ترانزیت‌کنندة معتبر، موقعیت ژئوپولیتیکی خود را در منطقه از این قِبَل نیز افزایش دهد. همچنین روسیه به ترکیه‌ قول داده که به این کشور در ذخیرة گاز زیرزمینی آن کمک کند. علاوه بر این، روسیه ضمن حمایت از خط لولة نفتی سامسون – جیحان، موافقت خود را با تأمین بخشی از نفت این خط لوله اعلام داشته و این در حالی است که تا چندی پیش، مسکو این خط لوله را رقیب مهمی برای خط لولة بورگاس- الکساندروپولوس معرفی و رویکرد مثبتی نسبت به آن نداشت.

با این وجود، به اعتقاد برخی آگاهان، روسیه همچنان این دو خط لوله را رقیب یکدیگر می‌داند، اما به واسطة برنامه‌های بلندمدت خود در حوزة گاز از جمله خط لولة جریان جنوبی، به دادن این امتیاز به ترکیه برای جلب موافقت آن در حوزة گازی رضایت داده است.

اما به اعتقاد تحلیل‌گران، مهم‌ترین دست‌آورد ترکیه از سفر پوتین به این کشور را می‌توان پذیرش موجودیت یافتن خط لولة گازی ناباکو از سوی روسیه دانست. پوتین خلال این سفر تصریح کرد که خطوط لولة ناباکو و جریان جنوبی در اساس با یکدیگر مغایرتی ندارند. روسیه این دو خط لوله را رقیب هم نمی‌داند و بازار وسیع گاز اروپا ظرفیت فعالیت برای همة طرف‌ها را دارد. پوتین همچنین در دیدار با اردوغان تأکید کرد که این دو خط لوله به صورت منفردانه می‌توانند نسبت به تأمین نیاز کشورهای متقاضی اقدام کنند و هر چه زیرساخت‌ها در این زمینه توسعة بیشتری پیدا کند، ثبات و امنیت انرژی در اروپا افزایش بیشتری خواهد یافت. با همین ملاحظه، او در تأکید کرد که روسیه با ترکیه در خصوص راه‌حلی مصالحه‌جویانه در خصوص این دو خط لوله با یکدیگر به توافق رسیده‌اند.

با این وجود، همان طور که مقامات روسیه پیش از این تأکید کرده‌اند این کشور عملیات ساخت خط لولة جریان جنوبی را از نوامبر ۲۰۱۰ آغاز خواهند کرد که به نظر می‌رسد هدف از این تسریع، پیشی‌گرفتن از خط لولة ناباکو برای ارسال گاز به جنوب اروپا باشد که طبق برنامه‌ریزی‌ها قرار است تا سال ۲۰۱۵ به ظرفیت اسمی خود (۶۳ میلیارد متر مکعب در سال) برسد. این در حالی است که بر اساس برنامه‌ریزی مقامات اروپایی مشارکت کننده در خط لولة ناباکو، در صورت تأمین اعتبار این خط، عملیات ساخت آن در سال ۲۰۱۱ آغاز و اولین مرحله از گاز آن در سال ۲۰۱۴ به اروپا عرضه خواهد شد تا به ظرفیت اسمی خود (۳۱ میلیارد متر مکعب گاز در سال) برسد.

باید خاطر نشان شد، که هرچند یکی از اهداف روسیه از احداث خط لولة جدید کاهش وابستگی خود برای ترانزیت گاز به اروپا از طریق اکراین است (با عنایت به اینکه هم‌اکنون بیش از ۸۰ درصد گاز صادراتی روسیه به اروپا از خاک اکراین می‌گذرد) لذا تأکید بر آن است که حتی در صورت راه‌اندازی خطوط لولة جریان جنوبی و شمالی نیز تنهای میزانی از وابستگی روسیه به اکراین در این خصوص کاهش می‌یابد و اهم این وابستگی حفظ خواهد شد. به هر تقدیر و هرچند چندی پیش بلغارستان اعلام کرد که در دیدگاه‌های خود در خصوص خط لولة جریان جنوبی و همکاری با روسیه در این زمینه تجدید‌نظر کرده، اما با عنایت به مشکلات بیشتر خط لولة ناباکو، تحلیل‌گران احتمال موفقیت روسیه و خط لوله جریان جنوبی برای به دست گرفتن بازار جنوب اروپا را بیش از ناباکو می‌دانند که این احتمال با همراهی اخیر آنکارا با مسکو نیز بیشتر شده است.