شرط های اساسی برای توبه

جزء دوم قرآن کریم که از آیه ۱۴۲ سوره بقره آغاز و به آیه ۲۵۲ همین سوره ختم می شود در بردارنده آموزه ها و پیام های روح افزای الهی است که در این نوشته به نقل تعدادی از آن می پردازیم

جزء دوم قرآن کریم که از آیه ۱۴۲ سوره بقره آغاز و به آیه ۲۵۲ همین سوره ختم می‌شود در بردارنده آموزه‌ها و پیام‌های روح افزای الهی است که در این نوشته به نقل تعدادی از آن می‌پردازیم.

● سبقت در خیرات

در آیه ۱۴۸، به مخاطبان قرآن توصیه می‌شود تا در انجام کارهای خیر از یکدیگر پیشی بگیرند. (فَاسْتَبِقُواْ الْخَیرَْات)این سبقت گرفتن که در خوبی‌ها و در راه رسیدن به کمالات است در عمل یعنی هرچه انسان از فضایل و کمالات انسانی بیشتر برخوردار باشد نسبت به دیگران جلوتر و به قرب الهی نزدیک‌تر است. به عبارت دیگر هر چه متواضع تر‌، پیش رو‌تر و هر چه با گذشت تر، به خدا نزدیک تر. در فرهنگ قرآن کسی که در کسب فضایل و جمع حسنات از دیگران پیش‌تر باشد از دیگران پیش است؛ نه آنکه مال و مقامش بیشتر باشد.

● تزکیه و تعلیم محتوای تعالیم اسلام

در آیه ۱۵۱ به دو رکن اصلی تعالیم رسول خدا صلی الله علیه و آله یا همان دین اسلام اشاره شده است. این دو رکن یکی رشد معنوی و پرورش روحی و دیگری تعلیم و آموزش علمی‌است (یُزَکِّیکُمْ وَ یُعَلِّمُکُم). این تعالیم که در سه رشته قرآن (الْکِتَاب) و حکمت (الحِْکْمَة) و هر آنچه بشر قابلیت کشف آن را ندارد (ما لَمْ تَکُونُواْ تَعْلَمُون) بیان شده است‌، شامل تمام معارف اصولی و فروعی دین می‏گردد. [۱]از آنجا که پایه پرورش معنوی، دانش علمی‌است‌، به هر میزان که فرد با این معارف آشنا شده و در عمل به آنها پایبند باشد‌، از رشد و کمال بیشتری هم برخوردار خواهد شد.

● درود و رحمت الهی بر صاحبان صبر

پس از آنکه در آیات ۱۵۵ و ۱۵۶ درباره صبر صابران در برابر سختی‌های آزمون‌های الهی سخن گفت در آیه ۱۵۷به آنها بشارت می‌دهد که خدا به سوی آنها انعطاف پیدا کرده و برمی‌گردد (عَلَیهِْمْ صَلَوَاتٌ مِّن رَّبِّهِم) تا رحمتش را شامل حال آنها کند (وَ رَحْمَةٌ). [۲] این الطاف و رحمت‌ها به صبر پیشگان نیرو می دهد تا در این راه پرخطر و دشوار، گرفتار اشتباه و انحراف نشوند؛ برای همین در پایان آیه آنها را کسانی معرفی می‌کند که توانسته‌اند راه هدایت را پیموده و به سر منزل سعادت نایل آیند (وَ أُولئِکَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ)

● دو شرط اساسی برای توبه

در آیه ۱۶۰ دو شرط اساسی برای یک توبه کامل بیان شده است.: شرط اول اینکه گنهکار از گناه کرده پشیمان شده و از راه رفته واقعاً برگردد (تَابُوا). این برگشت وقتی چهره واقعی به خود می‌گیرد و فرد را در زمره توبه کنندگان قرار می‌دهد که با تصمیم بر بازنگشتن همراه شود.شرط دوم تلاش برای جبران کاستی‌های صورت گرفته از سوی اوست (وَ أَصْلَحُوا)‌؛ برای مثال اگر واجبی مانند نماز و روزه از او فوت شده آنها را قضا کند و اگر حقی از کسی ضایع کرده یا ظلمی‌روا داشته درصدد ترمیم آن برآید. به هر حال، حق الله و حق الناسی را که بر عهده دارد ادا نماید.

● مرگ در حال کفر

در آیه ۱۶۱ و ۱۶۲ سخن از کسانی است که کافرند (الَّذِینَ کَفَرُوا) و با همین حال از دنیا می‌روند .(مَاتُواْ وَ هُمْ کُفَّار)قرآن کریم از دو واقعیت درباره اینگونه افراد پرده بر می‌دارد: یکی لعن خدا و ملائکه و همه مردم نسبت به آنهاست. (عَلَیهِْمْ لَعْنَةُ اللَّهِ وَ الْمَلَئکَةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِین)و دیگری که در راستای همان لعن (دوری از رحمت الهی) است‌، ماندن همیشگی در جهنم است (خَالِدِینَ فِیهَا) بی‌آنکه ذره‌ای در عذاب آنها تخفیف داده شود (لَا یخَُفَّفُ عَنهُْمُ الْعَذَاب) در آیه ۱۶۶ پرده‌ای از قیامت به تصویر کشیده می‌شود‌. زمانی که رهبران بدی، آتش عذاب الهی را می‌بینند از تمام کسانی در دنیا دنباله رو آنها بودند اعلام انزجار می‌کنند (إِذْ تَبَرَّأَ الَّذِینَ اتُّبِعُواْ مِنَ الَّذِینَ اتَّبَعُواْ وَرَأَوُاْ الْعَذَابَ وَتَقَطَّعَتْ بِهِمُ الأَسْبَابُ)همان‌ها که در دنیا ندای منادیان حق و دعوت کنندگان راستین به سعادت را نشنیده گرفتند و به دنبال کسانی رفتند که سردمدار کفر و گناه بودند و دل به وعده‌های آنها خوش کردند‌، در قیامت وقتی با عذاب مواجه شده و می‌بینند که هیچ حامی‌و یاور و هیچ تکیه گاه و پناهگاهی ندارند از شدت بیچارگی بی اختیار دست به دامن رهبران خود می‏زنند به این امید که فایده‌ای داشته باشد و نجاتی حاصل شود که در این هنگام، رهبران گمراه آنها دست رد به سینه شان کوبیده و از آنها تبری می‏جویند.

● نکوهش پیروی کورکورانه از گذشتگان

موضوع آیه ۱۷۰ نکوهش کسانی است که در برابر سخن حق موضع گرفته و آن را نمی‌پذیرند و تنها دلیلشان تعارض این حرف، عقیده و روش با باور و سیره پدران آنهاست. مبنای آنها این است: ۱. هر عقیده و روشی که گذشتگان ما داشتند حق است و درست. ۲. هر چه با عقیده و روش آنها مخالفت کند باطل و نادرست است.قرآن کریم با این سوال معنادار روش آنها را زیر سوال می‌برد که گیرم پدران شما عاقلانه عمل نکردند و در مسیر هدایت قدم بر نداشتند(أَوَلَوْ کَانَ آبَاوُهُمْ لاَ یَعْقِلُونَ شَیْئاً وَلاَ یَهْتَدُونَ) آیا باز هم باید از آنها پیروی کنید؟ این پرسش این معنا را با خود به همراه دارد که پیروی باید براساس عقل و منطق باشد. اگر عقیده، سیره و سنتی از پشتوانه عقلی یا نقلی معتبر برخوردار بود‌، پیروی از آن هم روا خواهد بود وگرنه صرف میراث فرهنگی بودن عمل یا عقیده‌ای‌، دلیل بر درستی و حقانیت آن نیست و مجوز پایبندی به آن نمی‌شود.

● باطن حرام خوری

آیه ۱۷۴ پرده را از روی گناهی به نام حرام خواری کنار زده و باطن آن را به نمایش می‌گذارد تا همه بدانند که گناه‌، باطنی سوزان و گزنده دارد هر چند برای برخی ظاهرش فریبنده و طعمش شیرین باشد. در این آیه به یک نوع از انواع حرام خواری اشاره شده که در آن افراد در مقابل کتمان حق چیزی دریافت می‌کنند و به اصطلاح حق السکوت می‌گیرند تا باطل بتواند جولان دهد. آنچه اینان می‌گیرند حرام است و مصرف آن به هر شکل می‌شود حرام خوری. در این آیه خداوند متعال از حقیقت چنین گناهانی پرده برداشته و باطن آن که خوردن آتش است (مَا یَأْکلُُونَ فیِ بُطُونِهِمْ إِلَّا النَّار) را در معرض دید بندگانش قرار داده است.

● تقوا، میوه روزه است

در آیه ۱۸۳ که در حکم مقدمه چینی برای بیان وجوب روزه در دو آیه بعد است [۳] در آغاز‌، مساله وجوب روزه بر مسلمانان را خاطرنشان می‌کند (یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیام) بعد بلافاصله می‌فهماند که شما مسلمانان نباید از تشریع روزه وحشت کنید و آن بر شما گران آید، چون این حکم منحصر به شما نبوده و حکمی است که در امت‌های سابق نیز تشریع شده بود (کَمَا کُتِبَ عَلیَ الَّذِینَ مِن قَبْلِکُم) آنگاه به تأثیری که این عبادت در جان انسان می‌گذارد اشاره کرده و آن را، تقوا معرفی می‌کند؛ همان که در آیه ۱۹۷ آن را بهترین توشه خوانده است. (وَتَزَوَّدُواْ فَإِنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوَی)و این بهترین راه برای سنجش ارزش روزه‌های ماست. اگر با هر روزه‌ای که می‌گیریم احساس نورانیت و تقوا یا همان خداترسی بیشتری کردیم‌، این نشان می‌دهد که روزه ما از نمره قابل قبولی برخوردار است؛ چرا که به خوبی ثمر داده است و اگر کسی چنین ثمری را در خود ندید‌، باید تلاش کند تا با رعایت بیشتر واجبات و ترک محرمات روزه‌های او نیز به بار بنشیند.

امید پیشگر

پی نوشت ها:

۱. المیزان فی تفسیر القرآن ۱/۳۳۰.

۲. ر.ک به المیزان فی تفسیر القرآن ۱/۳۶۱.

۳. المیزان فی تفسیر القرآن ۲/۵.