درمان سوءظن و بدگمانی به دیگران

سوء ظن و بدگمانی آثار فردی و اجتماعی و معنوی زیانباری به دنبال دارد و به همین دلیل در دین مقدس اسلام, به آن توجه ویژه ای شده و اهل ایمان را سخت از آن برحذر داشته اند

برای درمان بیماری سوءظن چه کار کنیم؟ در پاسخ به مطالب ذیل توجه کنید:

۱- سوءظن مطرح شده در آیات قرآن به طور کلی در دو محور است: الف- سوءظن به وعده‌های الهی مانند وعده نصرت در جنگ احزاب و مانند آن که ناشی از عدم ایمان به خدا است مانند آیه ۶ سوره فتح که می‌فرماید: وَ یُعَذِبَ الْمُنافِقِینَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْمُشْرِکینَ وَ الْمُشْرِکاتِ الظَانِینَ بِاللَهِ ظَنَ السَوْءِ عَلَیْهِمْ دائِرَةُ السَوْءِ وَ غَضِبَ اللَهُ عَلَیْهِمْ وَ لَعَنَهُمْ وَ أَعَدَ لَهُمْ جَهَنَمَ وَ ساءَتْ مَصِیراًو نیز مردان و زنان منافق و مردان و زنان مشرک را که به خدا گمان بد می‏برند مجازات کند، حوادث سویی (که برای مومنان انتظار می‏کشند) تنها بر خودشان نازل می‏شود، خداوند آنها را غضب کرده، و آنها را از رحمت خود دور ساخته، و جهنم را برای آنها آماده کرده، و چه بد سرانجامی است. ب- سوءظن نسبت به افراد و اشخاص و اهل ایمان مانند آیه ۱۲ سوره مبارکه حجرات که می‌فرماید: یا أَیُهَا الَذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا کثِیراً مِنَ الظَنِ إِنَ بَعْضَ الظَنِ إِثْمٌ.ای کسانی که ایمان آورده‏اید! از بسیاری از گمانها بپرهیزید، چرا که بعضی از گمانها گناه است،۳- به طور کلی سوءظن دارای چند قسم است و هر یک حکم خاص خود را دارد:

۱- شخصی به مسلمانی سوءظن دارد و بر مبنای این سوءظن ترتیب اثر می‏دهد و آن را در رفتار و یا گفتار خود آشکار می‏کند. این قسم از سوءظن قطعا حرام است و مورد اتفاق فقها است. ۲- سوءظن این گونه باشد که نسبت به مسلمانی، گمان بدی به ذهن انسان خطور کند (بدون اختیار و ناخودآگاه) و خود شخص از این حالت ناراحت بوده و ابدا این گمان را در رفتار و گفتار خود نشان ندهد؛ بلکه درصدد رفع آن برآید. این قسم از سوءظن قطعا حرام نیست؛ چون چنین حالت و خطوری برای ذهن غیراختیاری است و نهی کردن از امر غیراختیاری قبیح است (المیزان، ذیل آیه ۱۲، سوره حجرات) ۳- انسان نسبت به مسلمانی گمان بدی ببرد و به این امر عقیده داشته باشد. هم‏چنین بدون یقین حکم به بدی او کند و از این حالت ناراحت هم نباشد؛ اما این حالت را در رفتار و گفتار خود بروز ندهد و تنها قلبا از او متنفر باشد. این قسم از سوءظن مورد بحث است؛ برخی مثل شهید ثانی و مرحوم مجلسی(ره) این قسم را حرام می‏دانند و سوءظن را به همین قسم معنا می‏کنند، (مرآه العقول، ج ۱۱، ص ۱۶). به نظر ما این قول قوی و محققانه است؛ چرا که سوءظن اگر از مرحله عقیده فراتر رود و در گفتار ظاهر شود، غیبت یا تهمت بوده و این گناه جداگانه‏ای غیر از سوءظن خواهد بود و اگر در رفتار ظاهر شود، ایذاء مسلمان بوده و گناه دیگری محسوب خواهد شد. سوءظن نسبت به دیگران موجب وارد شدن ضررهای فراوان معنوی و حتی مادی به انسان می‌گردد: حضرت علی(ع) فرمود: «مراقب باش که سوءظن بر تو غلبه پیدا نکند. به درستی که بدگمانی هیچ رفاقتی را بین تو و دوستت باقی نمی‌گذارد« (بحارالانوار ج ۷۷ ص ۲۰۷) پیشوایان دینی و امامان (علیهم السلام) از ما خواسته‌اند که کارهای برادران مسلمان خود را بر بهترین شکل حمل نماییم و حتی اگر حمل بر صحت و درستی آن مشکل است تلاش کنیم تا وجه خوبی برایش پیدا کرده واز هرگونه بدگمانی تا قبل از مرحله علم بپرهیزیم. در اسلام شدیداً از ترتیب اثر دادن به گمان‌های بیهوده و بی‌اساس منع گشته و از انسان‌ها خواسته شده تا زمانی که به مسأله‌ای یقین و علم پیدا نکرده‌اند درباره آن قضاوت نکنند چراکه عمل به ظن و گمان رابطه بین آدمیان را دچار تشویش و سستی کرده و اعتماد را در جامعه از بین می‌برد.

● آثار بدگمانی به دیگران

سوء ظن و بدگمانی آثار فردی و اجتماعی و معنوی زیانباری به دنبال دارد و به همین دلیل در دین مقدس اسلام، به آن توجه ویژه‏ای شده و اهل ایمان را سخت از آن برحذر داشته ‏اند. بدگمانی به دیگران سرچشمه گناهان بزرگی چون تجسس از کار و حال دیگران، غیبت، تهمت، حسادت و کینه‏توزی نسبت به دوستان و اهل ایمان می‏گردد و لذا خداوند متعال در قرآن کریم می‏فرماید: «ای مومنان! از بسیاری از گمان‏ها بپرهیزید. به راستی که برخی از گمان‏ها، گناه می‏باشد و نیز تجسس و غیبت نکنید، آیا کسی از شما دوست دارد گوشت برادر مرده خود را بخورد؟»(حجرات، آیه‏ ۱۲) البته در ابتدا ممکن است سوءظن بی‏اختیار حاصل شود و اگر در این مرحله باقی بماند و به مرحله عمل کشیده نشود حرمتی ندارد و زیان آن محدود می‏باشد، ولی اگر به آن ترتیب اثر داده شود، گناه و حرام می‏باشد و ترتیب اثر دادن به آن در دو مرحله می‏باشد: ۱- مرحله قلبی: یعنی در درون خود این گمان بدش را تصدیق کند و آن را در درون انکار و نفی ننماید و احتمال اشتباه ندهد. علمای اخلاق این مرحله را غیبت قلبی می‏نامند و آن را حرام دانسته‏اند. پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه وآله) در این باره فرموده است: به هر کس بدگمان شوی، آن را تصدیق و باور مکن(نقطه‏های آغاز در اخلاق اسلامی، آیه‏الله مهدوی کنی، ص۱۶۵) ۲-‌‌مرحله عملی: یعنی بیان این گمان بد برای دیگران و یا اتهام وارد نمودن به کسی به صرف این احتمال و غیبت کردن از او بر این اساس. در روایتی از پیامبر بزرگوار اسلام(صلی الله علیه وآله) می‏خوانیم: خداوند، خون و مال و آبروی مسلمان را محترم شمرده و بدگمانی به او را حرام نموده است(نقطه‏های آغاز در اخلاق اسلامی، آیت‏الله مهدوی کنی، ص ۱۶۸)

● راه‌های مبارزه

الف) مطالعه آیات واخباری که در مذمت سوءظن آمده است. برای این منظور به کتاب‌های اخلاقی ازقبیل: ۱- نقطه‌های آغاز در اخلاق عملی آیت‌الله مهدوی کنی ۲- معراج السعاده مرحوم نراقی ۳- اخلاق اسلامی ترجمه جامع السعادات مرحوم نراقی.توجه به مضرات بدبینی از جمله: ترس، بخل، حرص، سلب اعتماد و زوال امنیت مردم، پراکنده شدن دوستان و آشنایان از اطراف فرد بد ظن، اشتهار به داشتن مشکل روحی و روانی.

ب) هرگاه به کسی سوءظن پیدا کردید در عمل هیچ تأثیر و نقشی به آن ندهید بلکه سعی کنید با فرد مورد سوءظن رفتاری آمیخته با حسن ظن داشته باشید. در این صورت این خوی ناپسند ضعیف شده و از بین خواهد رفت. ج) هرگاه که مورد حمله سوءظن واقع شدید به خدا پناه ببرید و با استعاذه و استغفار از او مدد بطلبید. شناخت بیماری خود نیمی از درمان است. اگر کسی این صفت ناپسند را شناخت و معنای آن را دانست در صدد معالجه آن برخواهد آمد و در این راه توفیق خواهد یافت .

● چند راهکار دیگر

۱- بی‌اعتنایی به گمان‌های بدی که به ذهن می‌آید. ۲- توجه به فواید خوش بینی: سلامت و نشاط بدنی و روحی، جلب محبت ودوستی، زندگی شادتر وکاهش غم واندوه. ۳- توجه به مضرات بدبینی از جمله: ترس، بخل، حرص، سلب اعتماد و زوال امنیت مردم، پراکنده شدن دوستان و آشنایان از اطراف فرد بد ظن، اشتهار به داشتن مشکل روحی و روانی. ۴- استفاده از خود گویی‌های مثبت مثل: من خوشبین هستم، مردم دوست داشتنی‌اند. ۵- جمع‌آوری اطلاعات بیشتر در زمینه مورد سوءظن وبه تعویق انداختن تصمیم وقضاوت در مورد دیگران.و اما در مورد دعا برای مقابله با سوءظن باید عرض نمایم که چون سوءظن منفی از وسوسه‌های شیطان است، دعای زیر می‌تواند در هنگامی که ظنون بد به ذهن خطور می‌کند برای رهایی از آنها بسیار مفید و کارساز باشد. بدین طریق که شما یک کشی به دور مچ دستتان بیندازید و هنگامی که ظن بدی به ذهنتان هجوم آورد، آن کش را گرفته و رها سازید بطوری در مچتان سوزشی احساس نمایید و آنگاه این دعا را با توجه به معنای عمیق آن با خود بارها و بارها زمزمه نمایید« آمَنتُ بالله و بِرسُلِهِ مُخلِصاً لَهُ الدین و لا حول و لا قوتَ الا بالله العلی العظیم و اللهم صل علی محمد و آل محمد»