ارزش های چندلایه محیط زیست و لزوم حفاظت از آن زمین, خانه مشترک همه ما

سه عنصر مهم در حیات انسان, جانوران و گیاهان, عبارت اند از هوا, آب و خاک تمام جانداران به این سه عنصر حیاتی وابسته اند و آلودگی آنها اثر خطیری بر زندگی آنها دارد کشور ایران سرزمین پهناوری است که به جز در حاشیه دریای خزر, آب و هوایی خشک و کوهستانی دارد رودخانه های عمده آن نیز در غرب و شمال غرب جریان دارند و بقیه بخش های این سرزمین, خشک و بیابانی است آب یکی از ارکان اساسی ادامه حیات در نواحی خشک ایران است نیاکان ما با کندن چاه ها و ابداع شیوه آبیاری با قنات در سده های گذشته, توانسته بودند در دل کویر خشک و بی آب, گلستان و بوستان های فراوانی به وجود آورده و کشاورزی کنند اکنون که شهرنشینی به سرعت در حال گسترش در ایران است و روستاها و کشتزارها به تدریج از میان می رود, وضعیت محیط زیست نیز آسیب پذیر تر می شود

از اشتباهات درس بگیریم

ما که در قرن بیست ویکم زندگی می کنیم و علم و تکنولوژی غربی بر شیوه زندگی ما اثر گذاشته است و فرایند صنعتی شدن را تجربه می کنیم، باید هم از اشتباهات غربی ها درس بگیریم و هم از اشتباهات آن کشورهای شرقی که زودتر از ما علم و تکنولوژی غربی را گرفته اند و دچار عوارض آن شده اند. بیشتر کشورهای غربی، در نیم کره شمالی زندگی می کنند که رودخانه های بزرگ و بارش فراوان دارند و کمتر دچار خشک سالی می شوند. با پذیرش الگوهای صنعتی غرب، ما اکنون بیش از پیش در معرض عوارض این صنعتی شدن هستیم؛ عوارضی که به علت موقعیت جغرافیایی کشور، به مراتب شدیدتر و خطرناک تر از آسیب های وارده به محیط زیست غرب است. امروز با تشدید آلودگی هوا، افزایش روزافزون آلودگی رودخانه ها، نابودی تالاب ها و کاهش ذخایر دریایی و منابع آبی، فرسایش خاک و کاهش مساحت جنگل ها مواجه هستیم که اگر تک تک ما برای یافتن راه حل آنها نکوشیم، مشکلی به مراتب بزرگتر را برای نسل های آینده به ارث خواهیم گذاشت. آسیب پذیری ما در این موارد، بسیار بیشتر از کشورهای غربی است؛ زیرا مردم ما به دلیل بی اطلاعی، اصول حفاظت از محیط زیست را کمتر رعایت می کنند. البته افراد کمی از این اصول اطلاع دارند؛ اما کسی به فریادشان نمی رسد و قدرت اجرائی ندارند. ایران از نظر شاخص های پایداری محیط زیست، در انتهای جدول جهانی قرار گرفته است؛ یعنی پس از کشورهایی مانند آنگولا، بورکینافاسو، ویتنام، لیبی و چاد جای دارد.

چتری به نام اُزون

به آلودگی های محیط زیست در ایران، نگرانی دیگری افزوده شده است و آن، مسئله تهی شدن لایه اُزون و ایجاد حفره در این لایه در قطب جنوب است. لایه اُزون در فاصله ١٦ تا ٤٨کیلومتری از سطح زمین قرار گرفته و کره زمین را در برابر تابش فرابنفش نور خورشید محافظت می کند. تابش فرابنفش موجب بروز سرطان پوست در انسان می شود و به گیاهان آسیب می رساند. مولکول های کلروفلوئورکربن ها در ازبین بردن لایه ازون مؤثرند. از این ترکیبات به طور گسترده در دستگاه های سردکننده و در افشانه ها (اسپری ها) استفاده می شود. این مولکول ها به استراتوسفر راه می یابند و در آنجا بر اثر تابش خورشید، پیوند بین مولکولی آنها شکسته می شود. اتم کلر حاصل به ملکول ازون حمله می کند و مولکول ازون را می شکند.

وضعیت نگران کننده آب های آلوده

دومین عنصر حیاتی یعنی آب نیز از آلودگی ها بی نصیب نمانده است. وضعیت آب آشامیدنی شهرها، رودخانه ها، دریاچه ها نیز بهتر از وضع هوا نیست. خشک سالی ها و برداشت های بی رویه و سدبندی ها، اثرهای ناخواسته بسیاری برجای گذاشته است؛ اما آنچه که از منابع آبی باقی مانده است، به علت آلودگی های متعدد و هدایت فاضلاب ها و پسماندهای صنعتی، در حال نابودی هستند. برای مثال سفیدرود، آلوده ترین رودخانه کشور از نظر وجود سموم کشاورزی است و رودخانه های شمالی کشور در وضعیت بحرانی قرار دارند که نشان دهنده آلودگی شدید باارزش ترین اکوسیستم آبی ایران یعنی حوزه دریای خزر است. هشدار متخصصان محیط زیست نسبت به نابودی تالاب های کشور در حالی شدت گرفته که تغذیه آب های زیرزمینی، مهار سیلاب ها، پیشگیری از نفوذ آب های شور، جلوگیری از فرسایش خاک و حفظ سواحل و رسوب گیری، رونق توریسم و حفظ جمعیت حیات وحش، از جمله کارکردهای مهم تالاب ها به شمار می آید؛ اما متأسفانه تصمیم های غلط و برخوردهای نامناسب با مشکلات از سوی مسئولان، به نابودی تالاب های کشور دامن زده است و این تالاب ها به دلیل ورود پساب ها، فاضلاب ها و آلودگی های نفتی، در معرض خشک شدن یا نابودی قرار گرفته اند. هر ساله میلیون ها تُن فاضلاب تصفیه نشده به آب های داخلی، دریای خزر و خلیج فارس سرازیر می شود. روزانه بیش از ده ها هزار تُن زباله در شهرهای کشور تولید می شود که این رقم به جز تولید زباله در روستاها و بخش صنعت کشور است. هر ساله چند میلیون بشکه نفت وارد آب های خلیج فارس می شود. وضعیت رودخانه ها نیز نگران کننده است و بسیاری از آنها به شدت آلوده اند و قابل آشامیدن نیستند. مقدار کمی از فاضلاب های صنعتی و خانگی در کشور تصفیه می شود و بیشتر فاضلاب های خانگی و صنعتی کشور، بدون تصفیه و به صورت خام، وارد محیط زیست می شوند. این روند، آلودگی خاک و آلودگی آب های زیرزمینی را در پی دارد که نمونه بارز آن افزایش میزان نیترات ها در آب چاه هاست. آب بخش بزرگی از مناطق شهری کشور به دلیل نفوذ فاضلاب های صنعتی و خانگی و کودهای شیمیایی به سفره های آب های زیرزمینی، آلوده است و نوشیدن آنها مناسب نیست. تعداد کمی از شهرک های صنعتی دارای سیستم تصفیه فاضلاب هستند و فاضلاب های صنعتی بسیاری از این شهرک ها دارای آلودگی های شدیدی است و به طور مستقیم به محیط زیست وارد می شود. در برخی از مناطق کشور، آلودگی سبزیجات که ناشی از آلودگی خاک بر اثر فاضلاب های صنعتی است، به افزایش یا گسترش بیماری هایی ازجمله سرطان در انسان منجر شده است.

فرسایش فزاینده خاک

سومین عنصر حیاتی محیط زیست، یعنی خاک، علاوه بر اثرپذیرفتن از آلودگی آب وهوا، بر اثر فرسایش نیز در حال تخریب است. خاک علاوه بر آنکه ممکن است از طریق آب ها آلوده شود، بر اثر فرسایش سبب انهدام محیط گیاهی و کاهش محیط جنگل ها و مراتع می شود. براساس آمارها، یک دهم فرسایش خاک های جهان مربوط به ایران است و اگر روند تخریب خاک در کشور به همین شکل ادامه یابد، تا ٣٠ سال آینده، تمام زمین های حاصلخیز نابود خواهد شد و به وسعت بیابان های کشور افزوده خواهد شد. سالانه چندین میلیون هکتار از خاک های مرغوب ایران به بیابان تبدیل می شود یا به صورت مسکونی ضمیمه شهرک ها و شهرها می شود. یک سانتی متر از قشر خاک کشاورزی که برای ایجاد آن ٧٠٠ سال زمان لازم است، به سرعت بر اثر فقدان پوشش گیاهی از بین می رود. فرسایش خاک در ایران در سال های اخیر نسبت به یک دهه پیش، افزایش یافته است.

پیامدهای زیانبار بی مهری با طبیعت

با فرسایش خاک و ازمیان رفتن پوشش گیاهی یا آلودگی آن، غذای جانوران از بین می رود که موجب آغاز یک واکنش زنجیره ای می شود که در نهایت از بین رفتن حیات وحش را در پی دارد. به این ترتیب روند تخریب مناطق حفاظت شده و انقراض گونه های نادر حیات وحش به سرعت در حال انجام است. نسل برخی از جانوران وحشی نیز در معرض انقراض قرار گرفته و جانورانی مانند شیر و ببر که زمانی در این سرزمین می غریدند، اکنون فقط آنها را در باغ وحش یا فیلم ها می توان دید. از نسل معدود و منحصربه فرد یوزپلنگ ایرانی نیز هر سال کاسته می شود که علت آن، ایجاد شهرک ها و جاده های جدید و تصرف سرزمین های آنان است.

خطر نمادهای زندگی شهری برای حیات وحش

گسترش شهرها، ایجاد جاده ها و حرکت خودروها در این جاده ها نیز در کاهش حیات وحش مؤثر بوده است. جانوران باید در طبیعت وحش زندگی کنند، نه اینکه لاشه آنهایی که بر اثر مسمومیت یا تصادف با اتومبیل ها کشته شده اند، در هر گوشه ای به چشم آید یا شاخ و پوست آنهایی که به دست آدمیان کشته شده اند، زینت بخش هتل ها، موزه ها، کاخ ها، فروشگاه ها و خانه ها شود. آنچه را که عوامل گفته شده نتوانسته اند انجام دهند، شکار بی رویه حیوانات به انجام آن توفیق یافته است و سبب شده است جمعیت بسیاری از گونه های پستانداران و پرندگان ایران رو به انقراض رود. جمعیت حیات وحش حتی در پارک های ملی که تحت نظارت و حفاظت سازمان های دولتی هستند، به شدت کاهش یافته است.

دست شهر بر گلوی جنگل

مساحت کل جنگل های ایران بر اثر افزایش جمعیت، توسعه شهرها و اراضی کشاورزی، ایجاد تأسیسات و صنایع و همچنین تخریب و تجاوز، کاهش چشمگیری یافته است. جنگل های حوزه دریای خزر از منحصربه فردترین نوع جنگل ها در دنیا هستند که همچون نوار سبزی بر شیب های شمالی جبال البرز قرار گرفته و سواحل جنوبی دریای خزر را می پوشانند. این ناحیه از حوالی آستارا در شمال غرب تا حوالی گرگان در شرق ایران ادامه می یابد. مساحت این جنگل ها که از چندین میلیون سال پیش به جای مانده اند، هم اکنون به نصف اولیه آن کاهش یافته است. وجود جنگل ها فقط برای لطافت هوا یا زیبایی محیط نیست؛ بلکه مهم ترین فایده آن اقتصادی است، مانند ارزش های زیست محیطی و تنوع زیستی، ارزش های حفاظتی و درآمدهای بالقوه حاصل از تولید مواد خام مانند چوب، تنظیم جریان آب و ارزش های فرهنگی، گردشگری و بسیاری فایده های دیگر. خدمات گردشگری و کارکردهای اکوسیستمی جنگل های دریای خزر، بدون هیچ گونه اثر منفی بر عملکرد اکوسیستم، می تواند تولید و به مقدار زیادی نصیب ساکنان مناطق پایین دست یعنی قشر وسیع کشاورزان و شهرنشینان در نواحی این جنگل ها شود. این در حالی است که درآمد ناشی از قطع و فروش درختان (که با خسارات فراوان به عملکرد اکوسیستم همراه است)، به مراتب کمتر از خدمات و کارکردهای گردشگری است. هر پنج سال، یک میلیون هکتار از سطح جنگل ها و مراتع کشور تخریب می شود که برای کشوری که وسعت کمی از آن جنگل و بخش عظیمی از آن بیابان و کوهستان، بسیار نگران کننده است. ایجاد بی رویه صنایع برای ایجاد اشتغال، باعث ازبین رفتن باغ ها، بیشه ها و کشتزارهای زیادی شده که خود باعث تغییر آب وهوای شهرها و شهرک ها شده است. همچنین به دلیل آلودگی شدید هوا به تدریج گونه های گیاهی سازگار با اقلیم تهران از پهن برگ به سوزنی برگ تغییر کرده اند و در واقع چنارستان سابق اکنون به شهر کاج های نیمه مرده تبدیل شده است. تغییر گونه های سازگار از پهن برگ به سوزنی برگ خود عامل دیگری برای افزایش آلودگی هوا بوده است زیرا توان پالایش هوا از طریق سوزنی برگ ها خیلی کمتر از درختان پهن برگ است.

درآمدهای بی پایان طبیعت

یکی از مهم ترین مشکلات اقتصادی در کشورهای جهان سوم، ازجمله ایران، ناشی از توجه نداشتن به محیط زیست است. آلودگی خاک در بسیاری از مناطق، باعث ازبین رفتن پوشش گیاهی و کاهش رشد و نمو گیاهان می شود که به مرور زمان، باعث فرسایش خاک و بیابان زایی می شود. گسترش بیابان ها باعث کاهش بارش ها و در نتیجه تغییر آب وهوا و در نهایت ازبین رفتن کشاورزی، پایین آمدن درآمد، کاهش وضع اقتصادی و هجوم روستاییان به شهرها می شود. درصد عظیمی از فقرای روستایی و شهری کشورهایی که دچار چنین مشکلاتی هستند، در نواحی ای ساکن اند که محیط زیست آنجا

به شدت تخریب شده یا خطرات شدید محیطی، زندگی آنها را تهدید می کند. کشور ما نیز از این قاعده مستثنا نیست. از فقر در سیستان وبلوچستان که ناشی از تغییرات محیط زیست است، تا شهرک های صنعتی که دچار آلودگی های شدید زیست محیطی و کاهش تولید هستند، نمونه هایی از آن است. بسیاری از فاضلاب های صنعتی و خانگی، بدون تصفیه وارد خاک و سفره های آب می شود و بسیاری از مناطق شهری و روستایی ایران، بالاترین میزان آلودگی خاک را دارند. آلودگی خاک باعث ازبین رفتن پوشش گیاهی و کاهش رشد و نمو گیاهان و در نهایت فرسایش خاک و بیابان زایی می شود.

خطر باران های اسیدی

باران های اسیدی بر اثر آلودگی و دود کارخانه ها از موارد دیگر آلودگی است که اثر اقتصادی و بهداشتی زیادی دارد. دود و آلاینده های ناشی از فعالیت کارخانه ها، وارد هوا می شود و به صورت باران های اسیدی به خاک برمی گردد و به تدریج جذب سفره های آب زیرزمینی می شود. این پدیده در آلودگی های خاک، بدترین نوع آلودگی محسوب می شود چراکه در وهله اول باعث ازبین رفتن پوشش های جنگلی و در وهله دوم باعث آلودگی منابع آب در حد وسیع می شود. آلودگی خاک به دلیل فراگیری اثرهای زیان باری که برای محیط زیست دارد، مهم ترین نوع آلودگی محسوب می شود. بسیاری از سیل ها به علت ازبین رفتن پوشش گیاهی خاک ها و کاهش سطح جنگل ها و مراتع و تخریب و فرسایش خاک است.

زمین، خانه مشترک همه ما

با پیشرفت تمدن بشری و توسعه فناوری و افزایش روزافزون جمعیت، درحال حاضر دنیا با مشکلی به نام آلودگی هوا و آب و خاک روبه رو شده است که زندگی ساکنان کره زمین را تهدید می کند. به طوری که در همه کشورها حفاظت محیط زیست، مورد توجه جدی دولتمردان است. امروزه وضعیت زیست محیطی به گونه ای شده است که مردم یک شهر یا حتی یک کشور، از آثار آلودگی در شهر یا کشور دیگر در امان نیستند. سرنوشت هر روستا، شهر، کشور و قاره به همدیگر وابسته است. هرچند منشأ اولیه آلودگی اتمی چرنوبیل بود اما عوارض ناشی از آن از لهستان تا سوئد را دربر گرفت. برفی که در نروژ می بارد، مواد آلاینده ای را به همراه دارد که منشأ آن از انگلستان و آلمان است. باران اسیدی در کانادا نتیجه مواد آلاینده ای است که منشأ آنها ایالات متحده است. در همه جای جهان آلودگی دریاها، رودخانه ها، دریاچه ها و اقیانوس ها و جنگل ها موضوع بحث های جدی است. مشکلات موجود در محیط زیست کشور به دلیل نقص قوانین محیط زیست نیست زیرا قوانین خوبی از روی قوانین کشورهای دیگر ترجمه و تدوین شده اند و این قوانین به حد کافی حامی سلامت محیط زیست هستند. مشکل اصلی، چگونگی اجرای این قوانین است. بسیاری از دستگاه های مسئول، این قوانین را اجرا نمی کنند. مهم ترین علت تخریب وسیع محیط زیست بهره برداری های بی حساب وکتاب از منابع طبیعی است که پس از نزدیک به سه دهه، محیط زیست ایران را به نابودی کشانده و کار را به جایی رسانده که عملکرد بعضی مسئولان رسمی و دولتی، محیط زیست را نیز به فریاد کشانده است.

نقش فراموش شده مردم

اما نقش مردم در نگهداری از محیط زیست چیست؟ آیا باید تمام تقصیرها اعم از آلودگی های هوا و صوت، رودخانه ها، قطع جنگل ها را به عملکرد نهادها و سازمان های مسئول نسبت داد و مردم را از به وجودآمدن این آسیب ها مبرا دانست؟ بسیاری از مشکلات محیط زیست را مردم به وجود می آورند و خودشان هم می توانند حلش کنند. اگر مردم از مسائل مربوط به محیط زیست بی اطلاع باشند یا اگر از پیروی از این قوانین طفره بروند، وجود قانون و مجری بی اثر است. آیا فقط شرح این مشکلات و دانستن آنها کافی است؟ یا ما هم نقشی در آن داریم یا می توانیم داشته باشیم؟ اگر این مشکل به ما مربوط می شود، پس خود ما هم در حل آن نقشی داریم. طبیعت به عنوان امانتی نزد ما سپرده شده و در سایه حفاظت از آن است که می توان آن را به نسل آینده واگذار کرد. به همین دلیل مردم، یعنی تک تک ما، همواره باید نسبت به حفاظت از محیط زیست احساس مسئولیت کنیم. اگر بیرون از خانه، زباله را همان جا که تولید کردیم، زیر پایمان نریزیم و تا یافتن یک زباله دان همچنان آن را همراه داشته باشیم، کمتر آلودگی تولید کرده ایم. اگر در هر کجا که هستیم، درختی یا گلی بکاریم و اگر زمینی برای این کار نداریم، در اتاق و محل کار خویش گلدانی داشته باشیم، به حفاظت از طبیعت کمک کرده ایم. اگر در هر قطره آب صرفه جویی کنیم و آن را به پای گلی یا گیاهی بریزیم، ایران سبزتر خواهد شد. البته نقش مردم در کنار دستگاه های اجرائی و مکمل آن است. جمله ای که در برابر هر مشکلی گفته می شود این است که: «دولت باید چنین یا چنان کند». پس نقش مردم چیست؟ اگر قرار است کاری جدی، به دور از جنجال های سیاسی و تبلیغات صرف و تنها به منظور نجات حقیقی محیط زیست در کشور صورت بگیرد، نخستین قدم و صدالبته مهم ترین آن، راهکارهایی مانند بالابردن سطح آگاهی های عمومی نسبت به محیط زیست و به دنبال آن عزم ملی، حفاظت مطلوب، داشتن قوانین و مجریان کارآمد و بهره برداری خردمندانه از سوی مسئولان و دلسوزان محیط زیست است. باید از تجربه کشورهایی مانند اتحاد جماهیر شوروی و چین درس بگیریم که چگونه برای گسترش صنعتی و ایجاد کار، محیط زیست را آلوده یا نابود کردند و به طور غیرمستقیم باعث مشکلات اقتصادی بیشتری شدند. در پایان این بخش شعری را که در مسیر یک کوهپیمایی، در آفریقای جنوبی بر تابلویی دیدم و بسیار بر دلم نشست، می آورم. امیدوارم شما هم از آن لذت ببرید و هربار به دامنه طبیعت می روید، آن را به یاد بیاورید و به دیگران هم یادآوری کنید:

دوست من، در یک سال یا ١٠ سال دیگر ممکن است بخواهی دوباره در این مسیر راه بروی پس فراموش مکن خرده های هرچیز را قوطی های حلبی و زباله های دیگر را پلاستیکی را که هیچ موجود زنده ای نمی تواند بر آن زندگی کند یا دامی را که دیگران نمی خواهند پا برآن بگذراند، با خود برداری وگرنه در زمانی که به زودی خواهد آمد به جای زیبایی، خراب آبادی را خواهی یافت و شاید در آن وقت خواهی فهمید که چگونه شکوه سرزمین ما با زباله هایی که از دست تو ریخت از میان رفت.

محمدرضا توکلی صابری-استاد بازنشسته دانشگاه تهران