نگاهی به اندیشه های امام خمینی ره درباره مشروطه

در این نوشتار بر آنیم تا دیدگاه های امام خمینی ره در زمینه تاریخ معاصر, نهضت تنباكو, نهضت مشروطه و شخصیت ممتاز مرحوم مدرس در زمان رضاخان را بررسی كنیم

مطالعه تاریخ در دوره های اخیر، اهمیت خود را در حوزه های دینی از دست داده است و فقط به تاریخ صدر اسلام ـ آن هم به ضرورت بحث ـ در حول و حوش درگیری های فرقه ای توجه شده است. اما آن چه تحت عنوان تاریخ در دانشگاه ها مورد توجه قرار گرفته، در مجموع نه تنها فاقد تحقیقات علمی شایان توجهی بوده، بلكه نگرش حاكم بر آنها همانند سایر رشته های علوم اجتماعی و انسانی، آلوده به نگرش های شرك آلود غرب است. مروری بر دیدگاه های امام در تحلیل رخدادهای تاریخ معاصر، اولا: می تواند گستره اطلاعاتی ایشان را درباره این تحولات نشان دهد و ثانیاً: حساسیت های فرهنگی ـ سیاسی وی را در ارتباط با این تحولات آشكار سازد. دیدگاه های امام درباره تاریخ، عمدتاً در دو محور تاریخ اسلام و تاریخ معاصر می باشد. در زمینه تاریخ معاصر، نهضت تنباكو، نهضت مشروطه و شخصیت ممتاز مرحوم مدرس در زمان رضاخان، مباحث مهم ایشان را تشكیل می دهد. در این نوشتار بر آنیم تا به گوشه هایی از این دیدگاه ها اشاره كنیم. در تاریخ معاصر، صرف نظر از میزان ثبت و ضبط جزئیات تاریخی و آگاهی ما از آنها، ارایه تحلیلی جامع كه بتواند مجموعه این رخدادها، به ویژه نكات برجسته آن را روشن ساخته و جایگاه آنها را مشخص سازد بسیار با اهمیت است. این همان چیزی است كه ما در اندیشه های تاریخی حضرت امام درباره تاریخ معاصر جست‌وجو می كنیم. در واقع مطالبی را كه در صدد بیان آن هستیم، نگرشی است كه ایشان در تبیین خطوط فكری موجود در مشروطه ارایه داده است.

روحانیت و نهضت های اسلامی در سده اخیر

امام خمینی به جایگاه روحانیت در نهضت های شیعه پافشاری كرده و علمای دین را محرك اصلی آن می شمارد; «این صد سال اخیر را وقتی ما ملاحظه می كنیم هر جنبشی كه واقع شده است، از طرف روحانیون بوده است، بر ضد سلاطین، جنبش تنباكو بر ضد سلطان وقت آن بوده است. جنبش مشروطه بر ضد رژیم بود۱.»، و در جای دیگر می فرمایند: «در این جنبش هایی كه در این طول زمانی كه ما بودیم در آن یا نزدیك به ما بوده، در این جنبش ها كسی كه قیام كرده، باز از این طبقه [روحانیون] بودند. طبقات دیگر هم همراهی كردند، لیكن اینها ابتدا شروع كردند. در قضیه تنباكو اینها بودند كه به هم زدند اوضاع را. در قضیه مشروطه اینها بودند كه جلو افتادند و مردم هم همراهی می كردند با آنها. در این قضایای دیگر هم روحانیت با شما همه رفیق بوده است۲». لذا حضرت امام بر این مطلب تكیه می كنند كه «باید ملتِ اسلام بدانند، خدمت هایی كه علمای دینی به كشورهای اسلامی در طول تاریخ كرده اند قابل شمارش نیست۳».

این موضع گیری ها در واقع خط بطلانی به نظریه های تاریخ نگاران دوره معاصر است. در دوره اخیر، یعنی سال های پس از مشروطه و به دلیل سلطه سیاسی و فكری مخالفان اندیشه دینی، تاریخ معاصر به گونه ای نوشته شده كه نه تنها سهم روحانیت در مبارزات استقلال طلبانه مردم مورد تردید قرار گرفته، بلكه به عنوان مهم ترین عامل بازدارنده برای رشد و ترقی مطرح شده است. این خط تفكر را در نوشته های ناظم الاسلام كرمانی، احمد كسروی، مهدی ملك زاده، فریدون آدمیت و... می توان دید. بنابر این، مرحوم امام در برابر ارزیابی های نادرست و جهت دار روشن فكران غرب زده بارها به نقش محوری روحانیت در سده اخیر اشاره كرده اند.

امام امت بر نهضت هایی كه متكی بر مرجعیت است، عنایت و توجه خاصی دارد. لذا حركت هایی كه بر محور مرجعیت انجام گرفته است، در دیدگاه ایشان مورد تأیید می باشند. بر این اساس، وی علت مخالفت استعمار و استبداد با روحانیت را، بعد از جریان تنباكو همین نهاد و قدرت روحانیت ـ كه در مرجعیت خلاصه می شود ـ قلمداد می كند; «قضیه تنباكو در زمان مرحوم میرزا، به اینها [غربی ها ]فهماند كه فتوای یك آقایی كه در یك ده در عراق سكونت دارد، یك امپراتوری را شكست داد و سلطان وقت هم، با همه كوششی كه كرد برای این كه حفظ بكند آن قرارداد را، نتوانست حفظ بكند... اینها فهمیدند باید این قدرت را بگیرند، تا این قدرت زنده است نمی گذارد كه اینها هر كاری دلشان بخواهد بكنند و دولت های عنان گسیخته باشند و هر طوری دلشان بخواهد عمل بكنند و لهذا با كمال كوشش، تبلیغات كردند بر ضد روحانیت۴.» جایگاه روشن فكران وابسته در مشروطه، از منظر امام

در حوادث مشروطه، جدای از نقش استعمار خارجی و عناصر وابسته به دربار روحانیت و منورالفكرها كار اصلی را بر دوش داشتند. نقش روحانیت در پیدایش جنبش و نیز دفاع ازآرمان اسلام خواهی مردم استوار بود; اما منورالفكرها در باروری فكری مشروطه، از زوایه ترویج اندیشه های غربی تلاش می كردند و طبعا" در این مسیر نمی توانستند با فكر دینی و نماینده آن (روحانیت) سر سازگاری داشته باشند. ضعفی كه برخی از چهره های روحانی در مشروطه از خود نشان دادند، این بود كه فریب بعضی از روشن فكران را خورده، همراه آنان و برای پیروزی فكر آنها تا جایی پیش رفتند كه عاقبت خود را شكست خورده یافتند. امام خمینی در این باره می فرمایند: «از اول مشروطه را اینها درست كردند، این شیاطین متوجه مسایل بودند، روحانیون و مؤمنینی كه تبع آنهابودند، بازی دادند اینها را، خدعه كردند، متمم قانون اساسی را قبول كردند ولیكن وقت عمل، عمل نكردند به متمم قانون اساسی، یعنی پنج نفر مجتهد در مجلس نیاوردند۵». وی در جای دیگر می فرمایند: «ببینید چه جمعیت هایی هستند كه روحانیون را می خواهند كنار بگذارند. همان طوری كه در صدر مشروطه با روحانی این كار را كردند و اینها را زدند و كشتند و ترور كردند، همان نقشه است. آن وقت ترور كردند سید عبدالله بهبهانی را، كشتند مرحوم نوری را و مسیر ملت را از آن راهی كه بود، برگرداندند به یك مسیر دیگر...۶» حضرت امام درباره شگردی كه عمّال سیاست خارجی در مشروطه برای جای گزینی غرب زده ها به جای روحانیت به كار بستند، می فرماید: «از آن طرف، عمّال قدرت های خارجی و خصوصا" در آن وقت انگلیسیان در كار بودند [و می خواستند] كه اینها را از صحنه خارج كنند یا به ترور و یا به تبلیغات. گویندگان آنها كوشش كردند به این كه روحانیون را از دخالت در سیاست خارج كنند و سیاست را بدهند به دست آنهایی كه می توانند به قول آنها; یعنی فرنگ رفته ها و غرب زده ها و شرق زده ها. كردند آنچه را كه كردند. یعنی اسم، مشروطه بود ولی واقعیت استبداد; آن استبداد تاریك ظلمانی، شاید بدتر و حتماً بدتر از زمان های سابق۷». ایشان در جای دیگر به اقشار مختلف مردم چنین سفارش می كنند: «اگر روحانیون، ملت، خطبا، علما، نویسندگان، روشن فكران متعهد سستی بكنند و از قضایای صدر مشروطه عبرت نگیرند، به سر این انقلاب آن خواهد آمد كه به سر انقلاب مشروطه آمد۸.»; «...و مثل زمان مشروطه نشود كه آنها كه اهل كار بودند مأیوس بشوند و كنار بروند، كه در زمان مشروطیت همین كار را كردند و مستبدین آمدند و مشروطه خواه شدند و مشروطه خواهان را كنار زدند۹.»

---