قرآن و راهكارهای غلبه بر مشكلات روحی و روانی

قرآن برای مشكلات و دشواری ها وبدی هایی كه انسان بدان گرفتار می شود عللی را بیان می كند شناخت این علل می تواند برای درك و فهم بهتر راهكارهایی كه قرآن برای برونرفت از مشكلات ارایه می دهد مفید وسازنده باشد

انسان در دنیای تضادها، گرفتار مشكلات فردی و جمعی و یا روانی و جسمانی بسیار است. كسی را نمی توان یافت كه از مشكلات و معضلات سخن نگوید و یا از آن ننالد. از این رو، شناخت و یافتن راهكارهایی برای برونرفت از این مشكلات، دغدغه هر انسانی است.

حتی كسانی كه از راهكارهای موفقیت، سخن می گویند و طرح ها و پیشنهادهایی را در این زمینه ارایه می دهند، در حقیقت به نوعی سخن از راه های برونرفت از مشكلات و دشواری هایی می كنند كه مانع عمده در سر راه تحقق آرمانی است كه از آن به عنوان موفقیت یاد می كنند. مقاله حاضر در صدد تبیین راهكارهای قرآن جهت برون رفت از مشكلات روحی و روانی است كه با هم آنرا از نظر می گذرانیم .

● چگونگی مواجهه با مشكلات

برخی از مشكلات و دشواری ها به گونه ای است كه انسان حتی با عقل جمعی و مشاوره با دیگرانی چون استادان آگاه و كارشناسان نمی تواند راهی برای بیرون آمدن از آن بیابد. مواردی كه به حق می توان گفت كه انسان در آن حالت از همه كس و همه چیز نومید می شود و همه درهای رهایی را به سوی خود بسته می بیند. در این گونه موارد است كه پای رمالان و دلالان باز می شود تا با سركیسه كردن مردم راه برونرفت را در اختیار ایشان بگذراند.

راه هایی چون فال قهوه و پیش گویی و ورد و جادو و جفر و اسطرلاب از روش های كسانی است كه وامانده و نومید از یافتن راهی معقول و معمول برای رهایی از مشكلات خود هستند. برخی نیز در اوج مشكلات به جهت سستی بنیادهای بیشنی و گرایشی دست به خودكشی می زنند. در حقیقت به جای حل و فصل مشكلات می كوشند تا با پاك كردن صورت مساله یعنی خویشتن خویش، از رنج مشكلات و گرفتاری ها برهند.

این اوج نومید و یاس است كه خداوند از آن به قنوط تعبیر می كند و در قرآن می فرماید: اذا مسه الشرفیؤس قنوط (فصلت آیه ۴۹)؛ هنگامی كه به آنان شر وبدی می رسد (و گرفتار مشكلات و ناملایمات زندگی می گردند پس مایوس و نومید می گردند. در جایی دیگر این افراد و اشخاص را انسان هایی گمراه می شمارد كه حق و راه درست را نشناخته و بدان سو نمی روند: و من یقنط من رحمه ربه الا الضالون (حجر آیه ۵۶)؛ و جز گمراهان كسی از رحمت پروردگارش مایوس و نومید نمی شود.

نومیدی و بریدن از حق و رحمت واسع و گسترده او به عنوان گناهی كبیره و بزرگ شمرده شده است كه هر مومنی به خدا و رستاخیز می بایست از آن پرهیز كند، (زمر آیه ۳۹) و از این كه دچار گرفتارهایی و مشكلات و بدی ها می شود نمی بایست از خدا و رحمت او نومید شود. (روم آیه ۳۶)

● علوم غریبه و راهكارهای پیشنهادی آن

برخی با توجه به تایید علوم و دانش هایی كه در اصطلاح از آن علوم غریبه یاد می كنند می كوشند با استمداد و یاری از آن مشكلات خود را كه از طرق عادی و معمولی و اسباب ظاهری و طبیعی قابل حل و فصل نیستند، حل نمایند. در برخی از آیات و حتی روایات از توانمندی های برخی از افراد چون هاروت و ماروت (بقره آیه ۱۰۲) و جنیان كه دارای قدرت فوق العاده ای بوده اند (نمل آیه ۳۹ و ۴۰ نیز جن آیات ۶ و ۷) سخن رفته است.

سحر و جادو در برخی موارد تایید شده و این دانش ها به عنوان علومی یاد شده است كه توانمندی های خاصی برای انسان فراهم می آورد. از این رو هر چند كه برخی از رفتارها و استفاده ها و یا سوء استفاده ها مورد نكوهش و سرزنش قرار گرفته است ولی اصل آن مورد تردید نیست. از این رو برخی بر این باورند كه می توان با استفاده مشروع از این علوم و دانش ها به مقصد و مقصود رسید و مشكلات را از پیش رو برداشت.

اما ناگفته نماند كه این علوم و دانش ها در اختیار هر كسی نیست و افزون بر دور بودن از دسترسی توده مردم، موجبات سوء استفاده نیز در آن فراوان است. این را ه ها نه تنها در اختیار همگان نیست بلكه دغل كاران در این عرصه زیاد هستند. افزون بر این كه این علوم و دانش ها به گونه ای نیست كه عموم مردم بتوانند از آن بهره گیرند. بنابر این بهترین راهكار آن است كه انسان با استفاده از كوتاه ترین و مناسب ترین و درست ترین و كم هزینه ترین راه كه در اختیار همگان است به مقصد و مقصود دست یابد. این راه همان چیزی است كه ما از آن به راهكارهای قرآنی برای برونرفت از مشكلات و معضلات دنیایی و اخروی، مادی و معنوی یاد می كنیم.

● نگاه قرآن به علل مشكلات

قرآن برای مشكلات و دشواری ها وبدی هایی كه انسان بدان گرفتار می شود عللی را بیان می كند. شناخت این علل می تواند برای درك و فهم بهتر راهكارهایی كه قرآن برای برونرفت از مشكلات ارایه می دهد مفید وسازنده باشد؛ زیرا بدون شناخت علت های پیدایی مشكلات نمی توان به راهكارهای برونرفت دست یافت و یا اگر راهكارهایی ارایه می شود بدان اعتماد و عمل كرد.

به عنوان نمونه كسانی كه به سوی رمل و جفر و اعداد كشیده می شوند میان مشكلات و راهكارهایی كه این دسته افراد و اشخاص ارایه می دهند نوعی رابطه علی و معلولی می یابند و می كوشند تا با برطرف كردن (دفع و یا رفع) آن بتوانند از مشكلات برهند و به موفقیت دست یابند. این دسته افراد دست كم به رابطه همبستگی میان مشكلات و مثلا رمل اعتقاد دارند و بر این باورند كه رمل می تواند این دسته از مشكلات را بردارد. ایجاد محبت یا دشمنی با ورد و یا دعای خاص به معنای باور به نوعی همبستگی میان دو پدیده است. این باور است كه فرد را به سوی دعانویس و یا رمال می كشاند.

بنابراین برای فهم درست راهكارهای قرآنی برای برون رفت از مشكلات و معضلات، شناخت عللی كه قرآن برای مشكلات بیان می كند می تواند مفید باشد. از این رو می بایست پیش از بیان راهكارهای قرآنی برای برون رفت از مشكلات مختلف و متعدد، به بیان عللی بپردازیم كه قرآن آن ها را به عنوان علل مشكلات به صورت صریح و بی پرده و یا در قالب مثال و غیرمستقیم بیان و مطرح كرده است.

یكی از عللی كه قرآن برای ایجاد مشكلات بیان می كند طبیعت دنیاست. دنیا به عنوان مكان تضاد به گونه ای است كه نمی تواند برای همگان یكسان عمل كند. اگر برای كسی كه خشت می زند، آفتاب مفید و سازنده است برای دیگری كه كشت و زرع دارد باران امری مفید شناخته می شود. از این رو برای فردی بارش باران موفقیت آور و سازنده است ولی برای دیگری مشكل آفرین و مضر شناخته می شود.

از علل دیگری كه می توان برای مشكلات بیان داشت، آزمونی بودن دنیاست. دنیا برای انسان به عنوان مكان تكلیف و بروز استعدادها و ظرفیت ها عمل می كند. انسان تا دچار مشكلات و معضلات نگردد نمی تواند، ظرفیت ها و توانمندی های سرشته در خود را آشكار و آزاد سازد. ظرفیت ها و توانمندی هایی كه قرآن از آن به اسما و جعل اسما می كند (بقره ۳۲) هرنام و اسمی كه در انسان سرشته و نهاده شده است یك توانمندی و قدرتی است كه می تواند با آن برخود و جهان سیطره كند و به عنوان آفریننده و پروردگار عمل نماید.

این توان از آن رو در انسان سرشته شده است كه انسان خلیفه خدا در زمین و هستی است و زمین و دنیا به عنوان قرارگاه موقت او عمل می كند تا در یك فرآیند به نسبت طولانی خود را آن چنان كه هست بشناسد و نشان دهد. (مستقر و متاع الی حین) از این رو دنیا را آزمایشگاه انسان سازی دانسته اند كه درمیان تضادها و اختلافات و مشكلات می تواند ظرفیت های خود را آزاد ساخته و به فعلیت رساند. مشكلات و دشواری هایی كه پیش روی بشر قرار می گیرد، موجب می شود تا انسان برای رهایی از آن به تفكر و ابتكار و ابداع و اختراع دست زند و مشكلات را به خرد و عقل و ایمان خود به موفقیت تبدیل و تغییر نماید. به همین علت گفته اند كه نیاز و احتیاج مادر اختراع و ابتكار است. نیاز در حقیقت چهره دیگری از مشكلات است كه انسان با آن رو به روست.

وقتی مشكلی ایجاد می شود نیازی پدید می آید و انسان برای رفع این نیاز و مشكل می كوشد تا راهكارهایی را بیابد و این هنگام است كه خلاقیت و تخیل دست به دست هم می دهند و راهی برای نیاز و مشكل پیدا می كنند.

از علل دیگری كه قرآن آن را به عنوان علل مشكلات بیان می كند، نوع رفتار انسان با خود و طبیعت است. برخی از گرفتاری های انسان برآیند و نتیجه اعمال و رفتاری است كه انسان نسبت شخصیت خود و یا نسبت به دیگران و یا جامعه و یا زمین انجام می دهد. قرآن دراین باره می فرماید: ظهر الفساد فی البر و البحر بما كسبت ایدی الناس (روم آیه ۴۱)؛ فساد و مشكلات در خشكی و دریا به جهت دستاوردهای مردم پدیدار شد.

به این معنا كه برخی از دستاوردهای بشر و مردم چیزی جز فساد در محیط زیست نیست. این گونه دستاوردهای زیانبار انسانی است كه محیط زیست را به فساد و تباهی می كشاند و در نتیجه آن برای آدمی مشكلاتی پدیدار می گردد. در آیه دیگری نیز مشكلات فردی را كه از آن به سیئات و بدی ها تعبیر می كنیم، به اعمال انسانی و دستاوردی از آن به شمار آورده می فرماید: و ان تصبهم سیئه بما تقدمت ایدیهم اذا هم یقنطون (روم آیه ۳۶) و هرگاه بدی به جهت آن چه دست هایشان پیش فرستاده بدان ها می رسد دراین هنگام نومید و مایوس می شوند.

این گونه مشكلات و بدی هایی كه به انسان به جهت اعمال و رفتار نادرست فردی و یا جمعی به خود و یا جامعه و حتی محیط زیست می رسد، بدی هایی هستند كه می بایست انسان خود را سرزنش كند ولی با این همه نومید نگردد؛ زیرا خداوند حتی برای این گونه مشكلات كه بازتاب عمل خودمان می باشد، راهكارهای برون رفتی را ارایه داده است.

● راهكارهای برون رفت از مشكلات از نگاه قرآنی

قرآن برای برون رفت از همه مشكلات حتی آنهایی كه بیرون از اراده و اختیار ماست و در حقیقت می توان آن را مشكلات طبیعی دنیا دانست راهكارهایی را ارایه داده است. این راهكارها، افزون بر راهكارهایی است كه قرآن به عنوان راهكارهای عادی و معمولی و از طریق بهره گیری از ابزار و اسباب دنیوی ارایه می دهد. به این معنا كه انسان برای رهایی از مشكلات می تواند از سازوكارهایی استفاده كند كه وی را از مشكلات رهایی می بخشد.

این راه ها را می توان در حوزه های مختلف و با بهره گیری از پیامبر باطنی یعنی خرد و عقل و دیگر اسباب به دست آورد. چنان كه گفته شده است كه برای هر دردی مادی درمانی است. استفاده از دارو و پزشك و مانند آن در درمان بیماری ها از راه هایی است كه خرد بشری به آن می رسد. در برخی از روایات معتبر اسلامی آمده است كه: ان الله یابی ان تجری الامور الا باسبابها؛ این كه خداوند پرهیز دارد كه امور دنیا به جز از راه سبب ها جریان پیدا كند. به این معنا كه برای هر مسئله ای راه و سببی ماده و تكوینی و طبیعی قرار داده است.

اما سخن این است كه وقتی انسان از این اسباب به هر دلیلی بهره نتواند بگیرد و یا به سختی و دشواری از آنها استفاده كند و یا در مقام نومیدی از اسباب قرار گیرد چه راه كاری را قرآن برای این مرحله و مرتبه قرارداده است؟ آیا اصولا سازوكاری برای این مرتبه و مرحله است؟ اگر راهكاری وجود دارد آن چیست؟ آیا رمل و جفر و پناه بردن به سحر و جادو و دیگری شیوه و علوم كه در اصطلاح به آن علوم غریبه گفته اند امری درست است.

اگر این راه كار نادرست و یا برای عموم قابل دسترسی نباشد آیا اسلام و قرآن راهكاری عام و كلی و برای همگان قرارداده است؟ آن راهكار پیشنهادی و سازوكاری قرآنی برای برونرفت از چنین مشكلاتی و همه مشكلات چیست؟ در این نوشتار كوشش می شود تا روش و یا روش های برونرفتی كه قرآن بدان اشاره كرده را و بسیار بر آن تأكید داشته و در آیات بسیاری بدان پرداخته و به عنوان اصل كلی به انسان تعلیم داده است، شناسایی و بیان شود.

علی رحیمی

---