عوامل مؤثر بر انتقال فن آوری اطلاعات در کشورهای در حال توسعه

پیشرفت تعدادی از کشورهای در حال توسعه رضایتبخش نبوده است بدون شک تولید ناخالص ملی و حتی درآمد سرانه این کشورها بسیار افزایش یافته, اما ظاهراً شکاف بین طبقه دارا و ندار بیش تر شده و بنابراین احساس نمی کنند که گامی در راه نزدیکی به کشورهای پیشرفته برداشته باشند

این مقاله عوامل اساسی مؤثر بر انتقال فن آوری اطلاعات در کشورهای در حال توسعه و مشکلات آن را بررسی می کند و راه حل هایی عملی برای طراحی سیستمی منطبق با منابع و نیازهای این قبیل کشورها را ارائه می‌دهد.

در این مقاله مشکلاتی که یک سازمان هنگام بهره گیری از فن آوری اطلاعات با آن روبرو است در سطح بین‌المللی مورد بررسی قرار گرفته است. شناسایی و توصیف این مشکلات عمدتاً از مطالعات موردی مربوط به کشورهای در حال توسعه به دست آمده است. این مقاله بعضی از عوامل جامعه شناختی را که کشورهای در حال توسعه برای انتقال فن آوری اطلاعات با آن دست به گریبان اند بررسی می کند و به منظوره بهره وری کامل از اختراعات، رهنمودهایی را برای غلبه بر این موانع ارائه می دهد.

مزایای ناشی از عرضه فن آوری اطلاعات رایانه ای کاملاً شناخته شده اند: افزایش رضامندی استفاده کننده، مقرون به صرفه بودن، انسجام، برنامه های ساده تر و سریع تر، پاسخ سریع و روند عملیاتی ساده تر.[۱]

عموماً فرض بر این بوده که پیشرفته ترین فن آوری مورد استفاده در کشورهای توسعه یافته را می توان با [حداکثر] کارایی و سهولت در کشورهای جهان سوم نیز مورد استفاده قرار داد.

به هر حال، در اوایل دهه ۱۹۷۰ ضرورت انتقال مستقیم و انبوه فن آوری پیشرفته به کشورهای در حال توسعه به صورت گسترده ای مورد بحث قرار گرفت. از آن پس رفته رفته مشخص شد که عرضه عملکردهای بسیار پیچیده و سرمایه بر، به جای حل مسئله باعث افزایش مشکلات می گردد. بسیاری از کشورهای در حال توسعه برای خریداری، به کارگیری و نگهداری تجهیزات بسیار پیشرفته جدید متحمل قرض های فراوانی از کشورهای خارجی شدند [۲]

پیشرفت تعدادی از کشورهای در حال توسعه رضایتبخش نبوده است. بدون شک تولید ناخالص ملی و حتی درآمد سرانه این کشورها بسیار افزایش یافته، اما ظاهراً شکاف بین طبقه دارا و ندار بیش تر شده و بنابراین احساس نمی کنند که گامی در راه نزدیکی به کشورهای پیشرفته برداشته باشند به هر حال، متخصصان عرصه انتقال فن آوری بر اهمیت تحلیل موقعیت های اقتصادی-اجتماعی که بر تحول فن آوری اثر می گذارند آگاهی یافته اند. «سونیلسن» درباره راهبرد انتقال فن آوری اظهار می دارد:۶۱۴۷۲;"برای پایه گذاری فن آوری نوین در کشورهای در حال توسعه باید نظام‎های اجتماعی و گرایشهای انسانی، دانش و مهارت‎های انسانی، و ابزارهای فیزیکی که فن‎آوری در قالب آن‎ها عینیت می‎یابد را تغییرد دهیم.” [۳]

فن‎آوری اطلاعات اصطلاحی است که مفهوم کاربرد فن‎آوری ها در چرخه اطلاعات (تولید، ذخیره، پردازش، بازیابی، اشاعه و...) را در بر می‎گیرد. در کشورهای غربی اطلاعات همیشه کالایی بسیار با ارزش به شمار می‎آمده و در نیمه دهه ۱۹۵۰ و دهه ۱۹۶۰ اصطلاح انفجار اطلاعات برای اشاره به افزایش مستمر تولید اطلاعات علمی فنی و پزشکی ابداع شد. امروزه ما برای توصیف تغییر در روند گردش چنین مقادیر فزاینده‎ای از اطلاعات، از انقلاب اطلاعاتی سخن به میان می‎آوریم. این وجه انقلابی، نتیجه پیشرفت‎های نسبتاً متأخر (از میانه دهه ۱۹۷۰ به بعد) در فن‎آوری های رایانه‎ای و مخابراتی است که بیش از پیش برای پشتیبانی از اقدامات گردش اطلاعات به کار برده می‎شوند.

علاوه بر این، تمام بخش‎های جامعه از تحولات اخیر در زمینه پردازش و توزیع اطلاعات اثر پذیرفته‎اند و دو عامل تشویش و اشتیاق، خالق این تحولات بوده‎اند. [۴]

"الطیب" تعریفی عملیاتی از انتقال فن‎آوری ارائه می‎کند؛ او می‎گوید:"انتقال فن‎آوری، اشاعه و انتخاب هدفمند یک توانمندی طراحی شده از یک منبع به یک مقصد است." [۵]

بنابراین، باید به انتقال و عملکردهای فن‎آوری اطلاعات، به گونه‎ای رفتار مدارانه بنگریم. این بینش نه تنها در انتقال افکار، بلکه در تأثیر این افکار بر بهره گیران نیز باید مدنظر قرار گیرد. از این‎رو، انتقال اطلاعات و فن‎‎آوری، بر گزینش یک اندیشه، مفهوم یا فن‎آوری خاص به عنوان هدف اصلی خویش تأکید دارد. همان‎گونه که"شارپ" می‎گوید:"انتقال فن‎آوری از نظر تعریف، فرایندی فعال، طولانی‎تر، و بغرنج‎تر است که هدف نهایی آن، تحقق انتقال کامل فن‎آوری در الحاق به شیوه قابل قبول انجام کارکردهای هر روزه یا حل مشکلات روزمره است." [۶]

پروژه"ابزارهای خط مشی علوم و فن‎‎آوری"(۱) ، عوامل گوناگون مؤثر بر تولید، پخش، انتقال و کاربرد دانش فن‎آوری را بیان می‎کند. با اندک جرح و تعدیل در مفاد این پروژه، موارد زیر به دست می‎آید که فهرستی کلی از عوامل مؤثر بر انتقال فن‎آوری اطلاعات به کشورهای در حال توسعه را بیان می‎کند.

۱) عوامل اقتصادی:

- جامعه با کار انباشته.

-کمبود سرمایه،

- ناتوانی در جذب هزینه های بازگشتی،

- هزینه رقابت‎های بین‎المللی.

۲) نیروی کار:

- فقدان نیروی آموزش دیده آماده،

- وجهه پایین متخصصین اطلاعات،

- فقدان آموزش مستمر،

- فقدان تجربه در کارهای گروهی.

۳) عوامل فیزیکی – بومی(۲) :

- منابع محدود،

- انزوای جغرافیایی.

۴) عوامل فرهنگی، جمعیتی و اجتماعی:

- درصد بالای کارگران غیر ماهر،

- موانع زبانی،

- ترس از فن‎آوری نوین،

- رفتار اطلاع‎یابی دانشمندان و فن‎آوران(۳) .

۵) عوامل سیاسی:

- بی‎ثباتی حکومت،

- نیاز به پنهان کاری و امنیت شدید،

- تغییر پیوسته اولویت‎ه،

- تمرکز تصمیم‎گیری،

- فقدان تأثیر علمی در سطوح بالای دولتی.

۶) زیر ساختار اطلاعاتی موجود:

- کیفیت پایین خدمات تلفنی،

- نارسایی خدمات پستی،

- رسوم سخت و لازم‎الاجر،

- ناتوانی در اتصال به شبکه های مخابراتی،

- فقدان استانداردهای کتابداری و اطلاع‎رسانی،

- فقدان جریان کارآمد اطلاعات غیررسمی. ]۷۱[ ،

باید اشاره کرد دسته‎بندی های فوق کاملاً جامع نیست و بین عوامل و موقعیت‎ها همپوشانی فراوانی وجود دارد. بنابراین، به وجهه پایین موقعیت‎های شغلی مرتبط با اطلاع‎رسانی که ذیل عنوان"نیروی انسانی" فهرست شده می‎توان به عنوان عاملی فرهنگی/ اجتماعی نیز نگریست. فقدان دسترسی برابر به منابع اطلاعاتی و بهره وری یکسان از آن‎ها در کشورهای در حال توسعه همچنان پابرجا است. کاربرد فن‎آوری اطلاعات به مناسب بودن اطلاعات موجود وابسته است. مادامی که عدم دسترسی یکسان به اطلاعات در کشورهای در حال توسعه همچنان وجود دارد، انتقال فن‎آوری نقشی اساسی در حل مشکلات بازی نمی‎کند. حق جستجوی اطلاعات از حقوق بنیادین افراد است و امروزه این عقیده که همه باید دسترسی یکسانی به اطلاعات داشته باشند در حال رشد است. اما این امر، بهره مندی یکسان افراد از اطلاعات را تضمین نمی‎کند. در بیش‎ترین کشورهای در حال توسعه شناختی از رابطه بین سیستم‎های مدیریت سازمانی و سیستم‎های رایانه مدار اطلاع‎رسانی وجود ندارد. فن‎آوری های جدید باید:

- منابع و عناصر فراوان تولید را به کار گیرند؛

- از زیر ساختار اطلاعاتی موجود استفاده کنند؛

- ملزومات ضمنی مربوط به برونداد را در نظر داشته باشند؛

- به گرایش‎ه، اقدامات، و سنت‎های محلی توجه کنند؛

- فعالیت‎های بومی را برانگیزند؛

- برای ملت گیرنده، هم سودمند و هم عملی باشند؛

ویژگی های شخصیتی، گرایش‎ه، و نیازهای خاص سطوح مختلف بهره گیران را در نظر داشته باشند. ]۸[

باید بین فن‎آوری های انتقالی و موقعیت موجود در کشورهای در حال توسعه تجانسی وجود داشته باشد. کشورهای در حال توسعه برای تولید رو به افزایش و بهبود وضعیت زندگی به فن‎آوری اطلاعات نیازمندند. تاکنون انتقال علوم و فن‎آوری در قالب کوشش برای یادگیری هر چه بیش‎تر از کشورهای توسعه یافته از طریق اعزام دانشجویان برای ادامه تحصیلات عالی، شرکت در گردهمایی های بین‎المللی، آگاهی از عملکردهای موفق و به دست آوردن تمام متون مرتبط صورت گرفته است. موفقیت این رویکرد در گذشته ثابت شده و باید مورد تشویق قرار گیرد.

حال به جهتگیری های زیر توجه کنید:

۱) رشد فن‎آوری اطلاعات داخلی. رشد فن‎آوری اطلاعات داخلی با نیازها و منابع کشور مربوط منطبق است. برای موفقیت این نوع از تلاش‎ه، به دلیل مقتضیات ناشی از خط مشی، امور مالی، و قانونی، دولت باید از آن‎ها حمایت کند. ایجاد واحدهای تحقیقاتی، یکی از محصولات فرعی چنین رویکردی است.

۲) طراحی یک الگو. باید به رویکردهای روش شناختی و ابزارهای فنی تازه برای طراحی الگویی از انتقال فن‎آوری اطلاعات روی آورد.

۳) خط مشی ملی. شاید تدوین خط مشی های فن‎آوری اطلاعات در سطح ملی منجر به قوانین اجباری در تمام فعالیت‎ها شود، از جمله: ایجاد یک مرکز ملی متمرکز با نوعی از مسئولیت نسبت به تمام منابع، تهیه رهنمودهایی برای فرایندهای تهیه، و ایجاد ادارات ملی تحقیق و توسعه با مأموریت انطباق فن‎آوری با نیازهای کشور. ]۹[

فن‎آوری بر تمام وجوه جامعه تأثیر دارد. صنعتی شدن از طریق انتقال فن‎آوری، یکی از مهم‎ترین اهداف اقتصادی کشورهای در حال توسعه است. در طی قرن‎های متمادی، بشر برای تهیه بیش‎تر ضروریات خویش کاملاً به طبیعت وابسته بود و سطح تولید، مقدار مصرف را معین می‎کرد. کاربرد فن‎آوری در روند توسعه وضعیت را تغییر داده است. یکی از ویژگی های این تغییر، ایجاد جامعه انبوه بود. پیشرفت در حمل و نقل و ارتباطات، جهشی در تعامل‎های اجتماعی به وجود آورد که رقابت و نیز همکاری در بین عوامل اجتماعی را موجب شد. این امور به نوبه خود، تخصص گرایی در جهت افزایش کارایی، تغییر کارکرد، و وابستگی متقابل انجامید. دومین ویژگی تغییر، در درجه‎بندی اشکال سازمانی است.

فن‎آوری امکان دسترسی به حجم عظیم انرژی با هزینه پایین‎تر را فراهم آورد، نظارت بر مراحل مختلف بیش‎تر شد، و ارتباطات را سرعت بیش‎تری داد. بنابراین، هر چه جامعه از دوران ما قبل صنعتی(۴) به سمت دوران صنعتی و سپس فراصنعتی(۵) حرکت می‎کند، مالکیت مواد – مثل زمین، نیروی کار و سرمایه – دیگر منبع اصلی قدرت اقتصادی به شمار نمی‎آید؛ تنها منبع واحد درونداد در فرآیند صنعتی – اجتماعی امروز، دانش بشری ]اطلاعات[ است.

کشورهای در حال توسعه برای بهبود وضعیت زندگی افراد جامعه خویش اقدام به انتقال فن‎آوری می‎نمایند. برای موفقیت در این امر، فن‎آوری باید با نیازمندی های ویژه این کشورها متناسب و منطبق باشد. تاریخ نشان داده است که دوره ثبات قانونی و سیاسی کشورها بر دوره توسعه فن‎آوری مقدم است و ثبات، پیش نیاز توسعه منظم فن‎آوری است.

به هر حال در این جست و خیزها خطر گزینش نادرست فن‎آوری های انتقالی به جامعه‎ای که هنوز توسعه مناسبی نیافته وجود دارد.

http://ictworld.blogsky.com/

۱.Science and Technology Policy Instruments (STPI)

۲.Physio-echological

۳.technicians

۴.Pre-industrial

۵.Post-industrial

منابع

[۱]. Sibley، E.H. (۱۹۷۷). The impact of database technology on business systems. Information Proceeding. ۷۷. North Holland Publishing Co.

[۲]. Munn، Robert F. (۱۹۷۸)."Appropriate technology and iformation services in developing countries”. International Library Review. ۱۰، pp.۲۳-۲۷.

[۳].Eves، Beth K. (۱۹۸۱)."Transfer of information technology to less developed countries: a system approach.”Journal of the American Society for Inforamtion Science . p .۹۷.

[۴].Griffiths، Jose-Marie. (۱۹۸۲)."Main trends in information technology”. Unesco Journal of Information Science، Librarianship and Archives Administraration. ۴.p.۱۴۸.

[۵]. Al-Tayyeb، M،A.(۱۹۸۲). Information technology transfer to Saudi Arabia. Dissertation. School of Library and Information Science، University of Pittsburgh، pp.۷۷-۷۸.

[۶]. Sharpe، W.E.et al. (۱۹۷۷). Water resources technology transfer: a guige. University Park، PA: Pennsylvania State University Institute for Research on Land and Water Resources. January، p.۶.

[۷]. Eves. Op.cit. P.۹۹.

[۸].Ibid. p. ۹۹.

[۹].Perez، victor L. (۱۹۸۰)."Factors challenging information technology application in developing countries”. Inforamtion and Management. ۳، p.۱۴۶.