تصوف حروفیه و تاثیرپذیری از تشیع

حروفیه، ترکیبی از عقاید فرق و مذاهب مختلف اسلامی بود. وجه غالب آن تصوف و آیین های رمزی بود که نفوذ عناصر شیعی در اعتقادات آنها بارز بود. این جنبش، روحیات مذهبی جامعه آذربایجان …

حروفیه، ترکیبی از عقاید فرق و مذاهب مختلف اسلامی بود. وجه غالب آن تصوف و آیین های رمزی بود که نفوذ عناصر شیعی در اعتقادات آنها بارز بود. این جنبش، روحیات مذهبی جامعه آذربایجان در این دوره را که در قالب این جنبش تجلی یافته بود، نشان می ‌دهد. می ‌توان گفت که این نهضت روند رو به رشد اعتقادات شیعی در جامعهٔ آذربایجان، در سایهٔ تصوف و در قالب اسلام عامیانه را ترسیم می کند. از این رو، لازم است به صورت اجمالی به بررسی برخی عقاید و ویژگی های این نهضت مذهبی پرداخته شود. ‏

بنیانگذار نهضت حروفیه شیخ فضل‌الله استرآبادی است. وی در سال۷۷۸ ق در شهر تبریز ادعا کرد که رسالت یافته مردم را هدایت کند. بدین ترتیب، آذربایجان مرکز و کانون آیین جدیدی گردید که فضل‌الله استرآبادی مدعی آن بود.

در واقع، شیخ فضل ‌الله در مسافرت های خود در پی محل مناسبی برای نشر و توسعهٔ عقاید و آیین خود بود و آذربایجان را برای این امر مناسب تشخیص داد. نهضت حروفیه اگرچه از نظر مسلمانان شیعه و سنی، جریان بدعت آمیز و منحرف شناخته می ‌شود، اما از آنجا که نمایانگر نفوذ و رونق فراوان عقاید شیعی در سطح جامعهٔ آذربایجان در آن زمان است، برای بحث ما اهمیت دارد.

بنابر اعتقادات حروفیان، گردش کائنات بر اساس سهٔ مرحله نبوت، امامت و الوهیت بنیان گذاشته شده است. نبوت با حضرت آدم شروع شد و با ظهور و رحلت حضرت محمد (ص) به عنوان خاتم انبیاء به پایان رسید.

امامت نیز با حضرت علی (ع) آغاز شد و با امامت امام حسن عسکری (ع) خاتمه یافت. پس از آن دوران الوهیت است که با ظهور آخرین امام یعنی مهدی موعود آغاز می‌شود.

فضل خودش را همان مهدی می‌نامید و همه را ملزم به پیروی از خود می‌دانست ("هیچ کس زین پس نخواهدآمدن جز به فرمان بردن و پیرو شدن) شیخ فضل الله استرآبادی دلایل مهدویت خود را بنابر خوابی که در تبریز دیده بود چنین بیان می کند: "در اوایل سنهٔ ست و ثمانین و سبعمائه دیدم در ذی‌الحجه که جامه من سپید و پاک و به غایت شسته بودند و بینداخته و من دانستم که جامهٔ من است و می دانستم که جامهٔ مهدی است امام یعنی می دانستم که منم". با اندکی دقت در اصل اعتقادی امامت در میان حروفیه، مشخص می‌شود که آنها در این اصل به شدت از اعتقادات شیعی (دوازده امامی) متاثر شده بودند.

نکته‌ای که باید مورد توجه قرار گیرد این است که شیخ فضل‌الله با داعیه مهدویت ظاهر شد.

در این زمان اوضاع سیاسی و اجتماعی آذربایجان مانند سایر نواحی ایران، بسیار مغشوش و آشفته‌ بود و از آنجا که در چنین شرایطی، همواره اذهان مردم ستمدیده متوجه عوالم معنوی و کمک‌ های غیبی می‌شود، شیخ فضل‌ الله با بهره ‌برداری از این زمینه و بستر، خود را به عنوان مهدی‌آخرالزمان به مردم معرفی می کرد.

محمد بهرامی