پنجشنبه, ۱۳ اردیبهشت, ۱۴۰۳ / 2 May, 2024
تقویم در تاریخ باستان
▪ سال :
تعریف انواع سال (سال عبارت است از مقیاسی جهت درک زمان که مقدار ان تقریبا با مدت حرکت زمین به دور خورشید برابر است) سال بر چند نوع است .
۱) سال اعتدالی یا سال شمسی (حقیقی) = سال اعتدالی یا سال شمسی حقیقی عبارت است از دو عبور متوالی خورشید (حرکت ظاهری) از اعتدالی ربیعی ،مدت ان تقریبا مسوی است با ۳۶۵ روز و ۵ ساعت و ۴۸ دقیقه و ۴۹ ثانیه .
۲) سال نجومی = سال نجومی عبارت است از دو عبور متوالی زمین از یک نقطه اسمان که مدت ان ۳۶۵ روز و ۶ ساعت و ۹ دقیقه و ۹ ثانیه است .
۳) سال انحرافی = سال انحرافی عبارت است از دو بور متوالی زمین از نزدیکترین وضع ان نسبت به خورشید (حضیض )که مدت ان تقریبا ۳۶۵ شبانه روز و کسری است .
۴) سال قمری = سال قمری مساوی است با ۱۲ ماه هلالی مدت ان برابر با ۳۵۴ شبانه روز شمسی است .
۵) سال عرفی = سال عرفی سالی است که مدت ان تقریبا نزدیک به مدت سال شمسی حقیقی است سال عرفی بر دو نوع است :
سال عرفی عادی که دارای ۳۶۵ شبانه روز است و سال عرفی کبیسه که دارای ۳۶۶ شبانه روز است ،که به وسیله تقویم می توان مدت متغییر سال عرفی را با سال شمسی درک کنیم .
۶) سال نوری= سال نوری عبارت است از مسافتی که نور با سرعتی معادل سیصد هزار کیلومتر در مدت یک سال طی می کند ،این مسافت تقریبا برابر است با ۲ ۱۰ . ۷/۹ کیلومتر.
▪ تقویم:
تقویم عبارت است از مجموعه قواعد و ااصولی که برای تعیین سال عرفی و ممطابقت ان با سال حقیقی به کار می رود.
نظر به اینکه مدت زمان سال مداری (حقیقی ) عدد صحیح نیست بهمین علت بایستی تدابیری اتخاذ کرد که اختلافهای ناشی بین سالهای حقیقی و عرفی بتدریج زیاد نشود .
از دوران گذشته تا کنون ملل متمدن در هر گوشه ای از جهان از نوعی تقویم استفاده می کرده اند که مشهور ترین انها عبارت است از:
ـ تقویم اسکندری ،تقویم بابلی (بخت النصری) ،تقویم ترکان (دوازده حیوانی ) ، تقویم روم قدیم (میلادی).
ـ تقویم فرس قدیم(هخامنشی،اشکانی ،ساسانی )،تقویم قبطی (مصری) تقویم هجری(هجری قمری و هجری شمسی) تقویم یزدگردی تقویم هندی ، تقویم یونانی (المپیک) تقویم یهود .
● تقویم در زمان هخا منشیان :
با کمال تاسف اطلا عات زیادی در مورد چگونگی تقویم در زمان هخا منشیان در دست نیست ، از متن کتیبه بزرگ داریوش اول واقع در بیستون چنین استنباط می شود که در ان زمان حساب اوستائی معمولی نبوده زیرا اسامی ماهها ایکه در کتیبه نامبرده ذکر شده با اسامی ماهها ایکه در دوره اشکانیان و ساسانیان معمول بوده تفاوت دارد .
کتیبه بیستون به علت مرور زمان و مخدوش بودن قسمتهایی از ان تنها اسامی ۹ ماه ازسال را در بر دارد اما بعد از کشف الواح تخت جمشید و مطالعه انها اسامی سه ماه دیگر از سال روشن گردید ، ماههای سال در دوران هخامنشیان عبارتند از :
۱) اود کن ئیش که با فروردین ماه تقویم زرتشتی مطابقت دارد
۲) ثور واهر که با اردی بهشت ماه تقویم زرتشتی مطابقت دارد
۳) تائی کرچی که با خرداد ماه تقویم زرتشتی مطابقت دارد
۴) گرم پد که با تیر ماه تقویم زرتشتی مطابقت دارد
۵) درن باچی که با مرداد ماه تقویم زرتشتی مطابقت دارد
۶) کارت یاشیا که با شهریور ماه تقویم زرتشتی مطابقت دارد
۷) باغ یادیش که با مهر ماه تقویم زرتشتی مطابقت دارد
۸) ورگزن که با ابان ماه تقویم زرتشتی مطابقت دارد
۹) اثری یادی که با اذر ماه تقویم زرتشتی مطابقت دارد
۱۰) انامک که با دی ماه تقویم زرتشتی مطابقت دارد
۱۱) سا میا که با بهمن ماه تقویم زرتشتی مطابقت دارد
۱۲) ویخن که بااسفند ماه تقویم زرتشتی مطابقت دارد
در زمان هخامنشیان اول هر سال با اغاز پائیز شرع می شد با تقویم بابلیها مطابقت داشته است عده ای از محققین تصور می کنند که بعدها داریوش اول تاریخ اوستایی را پذیرفت و ان را در ایران رسمی کرد لیکن برای تایید این نظر سندی در دست نیست با این همه از محتوای کتاب کویین کورتیوس روفوس مورخ قرن اول میلادی که شرح حال اسکندر کبیر را نوشته چنین بر می اید که سال ایرانی در زمان وی با سال رایج میان زردشتیان قرنهای بعد تفاوتی نداشته است .
راجع به این موضوع که در دوره هخامنشی مبدایی برایتاریخ وجود داشته یا نه و اگر وجود داشته ان را از چه زمانی حساب می کردند اطلاعاتی در دست نیست ، لیکن از طرفی نظر به اینکه در بابل اغاز زمامداری هر شاهی را مبدا قرار می دادند و تصور می رود که در دوران هخامنشی از همین روش پیروی می کردند زیرا مادیها و پارسیها از بابلیها و اسوری ها چیزهای زیادی اقتباس کردند(۱)
ای بسا پس از افتادن مصر به دست ایرانیان در زمان کمبوجیه و آشنا شدن انان با اصول تمدنهای مصر مخصوصا پس از اصلاحات داریوش اول تقویم ساده و منظم مصری را ایرانیان اقتباص کردند ، توضیح انکه مصریان از زمان بسیار قدیم سال شمسی را رایج کردند با احتمال قریب به یقین از سال ۴۲۴۱ قبل از میلاد سال خورشیدی در کشور مصر مرسوم و متداول شدکه دارای ۳۶۵ روز بود و همین امر بعدها دریافتند که سال خورشیدی انها به اندازه ۴/۱ شبانه روز انتخاب شده است اما به یقین میدانم که در قرن سوم قبل از میلاد بوسیله متداول شدن سالهای کبیسه اشتباهات حاصله تا ان موقع مرتفع شد.(۲)
● تقویم در زمان اشکانیان:
در دوران اشکانیان دو قسم تقویم ، یکی سلوکی و دیگری پارتی وجود داشت ، مبدا تاریخ یکی سلوکی را از سال ۳۱۲ قبل از میلاد که مصادف با زمن تاسیس این سلسله است در نظر می گرفتند و مبدا تاریخ پارتی را از سال ۲۴۷ قبل از میلاد که ابتدای سلطنت تیر داد اول است حساب می کردند .
مطابق تقویم سلوکی سال قمری است .یعنی دارای ۱۲ ماه است و چون با سال شمسی مطابقت ندارد هر سال عده ماه ها را به جای دوازذه سیزده حساب می کردند . تا با سال شمسی مساوی گردد ، معلوم است که تقویم سلوکی تقلیدی از تقویم یونانی و مقدونی است که ترتیب سالش با سال قمری یکی است ، در تقویم پارتی سالها شمسی است و اسامی ماهها همان اسامی روستای است که تا کنون متداول است . فروردین الی اخر......
● تقویم در زمان ساسانیان :
در زمان ساسانیان هر سال مرکب از ۳۶۵ شبانه روزو دارای ۱۲ ماه بود که هر ماه ۳۰ روز داشت و پنج روز اخر سال اندر گاه (پنجه دزده) نام داشت که این پنج روز بصورتی مستقل و مربوط به هیچ یک از ماهها نبود ، همان است که در دوران اسلامی به خمسه مترقه معروف شد ه است .
نظر به اینکه سال مداری (حقیقی) دارای ۳۶۵ روز و ۴۸ دقیقه و ۴۹ ثانیه است و سال عرفی زمان ساسانیان دارای ۳۶۵ روز بود به همین علت پس از هر چهار سال یک روز سال عرفی عقب تر از سال طبیعی می افتاد یعنی نوروز که با یستی همیشه در اول فروردین ماه باشد پس از گذشت هر چهار سال یک روز عقب می رفت با این حساب بعد از هر ۱۲۰ سال مدت یک از سال طبعی (حقیقی) عقب تر می افتاد به همین سبب برای روحنیون به ملاحظه رعایت اعیاد و عادات مذهبی لازم بود که سال شمسی حقیقی بدانند روی همین اصل قرار گذاشتند که با دخالت دولت بعد از هر ۱۲۰ سال ، سال را ۱۳ ماه حساب می کردند . که به نوبت دو فروردین ،دو اردی بهشت، دوخرداد ، الی اخر ...می شمردند ، سال کبیسه را بهزیک نامیده که به مناسبت ان جشن می گرفتند . عقب رفتن نوروز با این ترتیب از ۳۰ روز تجاوز نمی کرد(۱)
● تقویم بعد ازاسلام :
کبیسه کردن تاریخ از اواخر دوران ساسانیان در بوته فراموشی قرار گرفت به همین جهت در زمان خلفای بنی عباس برای زارعین و مالکین از حیث پرداخت مالیات اشکالاتی تولید شد ، برای رفع این اشکال در سال ۲۴۲ هجری قمری المتوکل خلیفه عباسی فرمان داد تا مطابق سابق عمل کرده یعنی صد بیستم را کبیسه کنند . لیکن این فرمان عملی نشد ،در سال ۲۸۲ هجری قمری یعنی زمان خلافت معتضدبالله خلیفه عباسی مقرر شد که تاریخ پارسی ازتاریخ ژولیانی (رومی )پیروی کرده و در هر چهار سال ، سال را کبیسه کنند که این فرمان نیز عملی نشد تاریخی که بعد از اسلام برای ترتیب سال و ماه بین پارسیان معمول شده است تاریخ یزد گردی نام دارد که مبدا ان را اغاز سلطنت یزد گرد سوم حساب می کردند . در تقویم ید گردی مطابق معمول کنونی ماه به چهار هفته تقسیم نمی شود لیکن ، هر کدام از روزهای ماه دارای نام خاصی است هر روزی به ملکی اختصاص دارد ، بجز چند روز در هر ماه که بخدا متعلق است که ان روزها عبارتند از، روز اول هر ماه که ان را اور مزد می نامیدند.(۲)
اسامی ماهها و روزها در تقویم اوستایی جدید مطابق ضبط معمول بعد از اسلام به شرح زیر است : فروردین ، رادی بهشت ، خرداد،تیر،مرداد فشهریور ،مهر ،ابان ،اذر ،دی ،بهمن ،اسفند و اسامی روزهای ماه :
هرمز ،بهمن ،اردی بهشت،شهریور ،اسفندارمز،خرداد ،رواد،دی به اذر ،اذر ،ابان،خور ،ماه،تیر،جوش،دی مهر،مهر،سروش،رشن،،فروردین،بهرام،رام،باد،دی بدین،دین،ارده اشتاد،اسمان ،رامباد،ماراسفند،انیران،ماهی را که با روز همان ماه دارای یک اسم مشترک بودند جشن می گرفتند . پنج روزاضافی اخر سال که بنام اندر گاه معروف بود بنام یکی از فصول گاتها خوانده می شد .
تقویم اوستابعد از انقراض سلسله ساسانیان منسوخ نشد و در میان پیروان مذهب زردشت باقیمانده در خود ایران نه تنها نوروز بلکه سایر اعیاد دوران گذشته مدتها بقی بود حتی بعضی از انها تا عصر حاضر بر اسامی مختلف در نواحی ایران معمول است .
● تقویم جلالی :
تقویم جلالی یا ملکی تقویمی است که در زمان سلطنت جلال الدین ملکشاه سلجوقی تدوین شد که تقویم فعلی ایران است .
علل وضع این تقویم این بود که چون تاریخ یزد گردی که اختصاص به زرتشتیان داشت بدون کبیسه محاسبه می شد به همین جهت نوروز ثابت نمی ماند و با اول بهار که ابتدای سال طبیعی است مطابقت نداشت ،به همین دلیل خواجه نظام الملک و سلطان ملکشاه در صدد اصلاح تقویم بر امدند ،در نتیجه جمعی از منجمین مامور تنظیم تقویم شدند که از جمله حکیم عمرخیام ،میمون بن نجیب واسطی ،ابالمظفر اسفزاری و چند تن دیگر را بر شمرده اند محل کار رصد خانه را به اختلاف در اصفهان و ری و نیشابور ذکر کرده اند .
مبدا این تاریخ را ابن اثیر ضمن وقایع سال ۴۷۱ هجری قمری نوشته است که روز جمعه نهم رمضان سال ۴۷۱ هجری قمری (مطابق با ۱۵ مارس ۱۰۷۸ میلادی ) است .
سال جلالی از اول بهار(نوروز سلطانی ) اغاز می شود اسامی ماهها عبارتند از فروردین الی اخر و سال به فصول چهارگانه تقسیم شده ا ست(۳)
سالهای کبیسه در تقویم جلالی (مانند تقویم کنونی ایران )ثابت نیستند و کبیسه کردن مطابق با نتایج رصد هر سال است کبیسه معمولا بعد از هر چهار سال یک بار اجرا می شود لیکن بعد از هر ۲۹یا۲۸ سال یکبار کبیسه بعد از ۵ سال اجرا می گردد یعنی بجای سال ۳۲سال ۳۳ راکبیسه می گیرند(۴)
● تقویم اویغوری:
در طول تاریخ تقویم های دیگری در ایران معمول بوده است از جمله تقویم ایغوری یا مغولی است که دارای یک دوره دوازده ساله بشرح زیر است .
▪ یپچاقان ایل= سال موش
▪ اودایل= سال گاو
▪ بارس ایل= سال پلنگ
▪ توشاقان ایل = سال خرگوش
▪ لوی ایل = سال نهنگ
▪ ایلان ایل = سال مار
▪ یونت ایل = سال اسب
▪ قوی ایل = سال گوسفند
▪ یپچی ایل = سال میمون
▪ تخاقوی ایل= سال مرغ
▪ ایت ایل = سال سگ
▪ تنگو زایل=سال خوک
سال مذکور در میان ترکان اسیای مرکزی از زمانهای قدیم معول بوده است ومشخصات هر سال را با طبایع هر یک از حیوانات نامبرده منطبق می کردند .
ابو نصر فراهی در نصاب صبیان اسامی مذکور را در دو بیت به نظم در اورده است.(۵)
موش وبقر و پلنگ و خرگوش شمار زین چهار که بگذری نهنگ اید مار
وانگاه به اسب و گوسفند است حساب حمدونه ومرغ و سگ و خوک اخر کار
● تقویم هجری قمری:
تقویم هجری قمری تقویم دینی ممالک اسلامی است ،مبدا ان هجرت پیغمبر اکرم (ص) از مکه به مدینه است با اینکه واقعه هجرت در سال هشتم ماه ربیع الاول صورت گرفته است در زمان خلافت عمر اول ماه محرم را مبدا سال هجری قمری قرار دادند که مطابق است با روز جمعه شانزدهم ژانویه ۶۲۲ میلادی ،اسامی ماهها قمری بشرح زیر است .
محرم ،صفر،ربیع الاول ،ربیع الثانی ،جمادی الاول،جمادی الاخر،رجب ،شعبان ،رمضان ،شوال ،ذیقعده ،ذیحجه.
تاریخ هجری قمری مبتنی است بر مدت زمانی که کره ماهیکبار بدور زمین می گردد ،زمانیکه لازم است تا انکه کره ماه پس از گذشتن از یک نقطه مدار خود بار دیگر بهمان نقطه برسد این مدت را گردش نجومی می گویند ، که مدت ان قریب به ۲۷ روز و۸ ساعت است بعد از این فاصله زمانی که ماه بار دیگر در اسمان مقابل همان کوکبی قرار می گیرد که قبلا واقع شده است بهمین مناسبت این گردش نجومی معروفاست،از این قرار ماه هر روزی تقریبا ۲۷/۱ درجه از مدار خود ،یعنی قوس ۱۳ درجه را در جهت مستقیم طی می کند و اگر در نظر داشته باشیم که افتاب هم در همین زمان تقریبا یک درجه می پیماید لیکن از یک ماه نو تا ماه دیگر ۲۹ روز و ۱۲ ساعت و ۴۴ دقیقه است این مدت را گردش اجتماعی می نامند این مدت به اندازه دو روز از گردش نجومی دراز تر است .
نظر به اینکهمدت سال قمری متوسط۳۶۷/۳۵۴ شبانه روز است در طی ۳۰ سال ۳۶۷% اضافی قریب ۱۱ شبانه روز می شود منجمان برای از بین بردن یازده شبانه روز می شود ۲ طریق عمل می شود که در حال حاظرقادر به گفتن انها نیستم .
● تقویم رسمی ایران:
تقویم رسمی ایران بر اساس تقویم جلالی است که موجب قانون مورخ یازدهم فروردین ماه ۱۳۰۴ هجری شمسی (۱۳۴۳ هجری قمری) بر قرار گردید ،طبق ان اولین روز بهار اغاز هر سال است اسامی ماهها از ماههای قبل از اسلام اقتباس شده که عبارت است از:
فروردین
- اردیبهشت
- خرداد
- تیر
- مرداد
- شهریور
- مهر
ـ ابان
ـ اذر
- دی
ـ بهمن
ـ اسفند.
شش ماه اول سال هریک دارای ۳۱ شبانه روز و پنج ماه دیگر هر یک دارای ۳۰ شبانه روز و اسفند در سال های عادی دارای ۲۹ و در سال های کبیسه دارای ۳۰ شبانه روز است .طبق ماده دوم قانو مذکور سالهای اویغوری که در تقویم های سابق معمول بود منسوخ گردید ، در اسفند ۱۳۵۴ هجری شمسی قانونی به تصویب مجلسین شورای ملی و سنا رسید که به موجب ان تاریخ ایران تاریخ شاهنشاهی قرار داده شد .
که مبدا ان از اغاز سلطنت کورش اول یعنی سال ۵۵۹ قبل از میلاد در فارس محسوب می شود ، در شهریور ماه ۱۳۵۷ ب اثر مبرزات مردم در زمان نخست وزیری مهندس شریف امامی طبق بخشنامه ای مقرر شد که سال معمول همان سال هجری شمسی باشد.
● تقویم گرگواری :
چون مدت سال مداری ۳۶۵ روز و ۵ ساعت و۴۸دقیقه و۴۹ ثانیه است و در تقویم قیصری سال را ۳۶۵ روز و ۶ساعت حساب می کردند یعنی در حقیقت در هرسال تقریبا ۱۱دقیقه بیشتر بحساب می امد که این مقدار بعد از گذشت چهارصد سال نزدیک به سه روز می شد در سال ۱۵۸۲ میلادی این انحراف به ده روز رسید که اشکالاتی دراجرای مراسم دینی مسیحیان بوجئد اورد ،پاپ گرگوتر سیزدهم برای از بین بردن اختلاف مذکور فرمان داد که روز پنجم اکتبر سال ۱۵۸۲ را پانزدهیمین روز ماه مذکور حساب کنند و برای جلو گیری از بروز این اختلاف به کمک منجمان هم عصر خود تقویم قیصری را اصلاح کرد و مقرر گردید که در هر چهار صد سال سه کبیسه را حذف کنند .
اسامی ماهها در تقویم گرگواری به شرح زیر است و انها با تطبیق ماههای هجری شمسی بشرح زیر است :
▪ ژانویه دارای ۳۱ شبانه روز،مطابق ۱۱ دیماه
▪ فوریه دارای ۲۸یا۲۹ شبانه روز مطابق ۱۲ بهمن
▪ مارس دارای ۳۱ شبانه روز مطابق ۱۰ اسفند
▪ اوریل دارای ۳۰ شبانه روز مطابق ۱۲فروردین
▪ مه دارای ۳۱ شبانه روز مطابق با ۱۱ اردی بهشت
▪ ژوئن دارای ۳۰شبانه روز مطابق ۱۱ خرداد
▪ ژوئیه دارای ۳۱ شبانه روز مطابق ۱۰ تیر
▪ اوت دارای ۳۱ شبانه روز مطابق ۱۰ مرداد
▪ سپتامبر دارای ۳۰ شبانه روز مطابق ۱۰ شهریور
▪ اکتبر دارای ۳۱ شبانه روز مطابق ۹ مهر
▪ نوامبر دارای ۳۰ شبانه روز مطابق ۱۰ ابان
▪ دسامبر دارای ۳۱ شبانه روز مطابق ۱۰ اذر
۱ – ایران باستان ،حسن پیر نیا ،ج ۲ ،ص ۱۴۹۸
۲ – کلیات تاریخ ایران ، دکتر عزیز الله بیات ، موسسه مطالعات و انتشارات تاریخی ، بهار ۱۳۷۰ ، صص ۵۰۱ تا ۵۰۴
۱– کلیات تاریخ ایران ، دکتر عزیز الله بیات ، موسسه مطالعات و انتشارات تاریخی ، بهار ۱۳۷۰ ، صص ۵۰۴ تا۵۰۷
۲– تاریخ ادبیات ایران، تالیف جلال الدین همایی ، ج ۱ ،ص ۳۶ص
۳– دایره المعرف فارسی ،ج ۱ ،ص ۶۵۷
۴ – تاریخ ادبیات ایران ، جلال الدین همایی ،ج ۱، ص ۴۴۱
۵ - دیوان لغات ترک ،محمود کشغری ،ج ۱ ،ص ۲۸۹
