شیر و خورشید, نماد ملی و مذهبی ایرانیان

اكنون دیگر وقت آن است كه پس از گذشت ۲۸ سال از انقلا ب و با فرود آمدن احساسات ملتهب از شور انقلا بی, به پیشینه خود بنگریم

اكنون دیگر وقت آن است كه پس از گذشت ۲۸ سال از انقلا‌ب و با فرود آمدن احساسات ملتهب از شور انقلا‌بی، به پیشینه خود بنگریم.

این ضرب‌المثل چینی را آندره مالرو نقل می‌كند كه فیل حیوانی متفكر است چون هر از گاه لحظه‌ای می‌ایستد و در خود فرو می‌رود، پس آنگاه دوباره به راه می‌افتد كه این توقف را نشانه تفكر می‌دانند و چه خوب نشانه‌ای است كه همه نیازمند به آنیم تا در لحظاتی به دور از هیاهو‌ها، كمی در خود فرو‌ رفته و به تعمق، آنچه بر ما گذشت را بنگریم، ورنه در خود تنیدن مدام، جز سكون نمی‌زاید. چند روز پیش وقتی دكتر حداد‌عادل در آخرین سال كاری مجلس هفتم با خبر‌نگاران رسانه‌ها به گفت‌وگو نشست، بار دیگر صحبت از طرح باز‌گرداندن شیر‌های فراموش‌شده سردر خانه ملت به میان آمد كه به زمان فوران شور انقلا‌بی از سر‌در مجلس پایین كشیده شده بود، طرحی كه برای اولین بار طی تحقیقی در كتابخانه مجلس، پیشنهاد باز‌گرداندن شیر‌ها به سر‌در خانه ملت را مطرح ساخت اما به دلیل پایان عمر مجلس گذشته هرگز به مرحله تصمیم‌گیری مجلس ششم نرسید و تا‌كنون در انبوهی از طرح‌ها و لوایح، به انتظار تصمیم هیات‌رئیسه مجلس هفتم مانده است تا اینكه عاقبت حداد‌عادل در پاسخ به پرسش خبرنگاران از مردم می‌خواهد تا در مورد برگشت مجدد نماد شیر و خورشید بر سردر مجلس، خود نظر دهند، چرا كه همه دل‌نگرانی از آن است تا مبادا مردمی كه روزی در تب و تاب انقلا‌ب به دست خود مجسمه آن دو شیر را از سر‌در ورودی مجلس پایین كشیده‌اند، با بالا‌ بردن مجدد آنها مخالف باشند.

از همین‌رو تصمیم بر عهده مردم گذاشته شد تا با پرس و جوی ارباب جراید و رسانه‌ها از ملت، سرنوشت این نماد ملی و مذهبی برای همیشه روشن گردد.در سال ۱۳۲۴ قمری وقتی مظفرالدین‌شاه فرمان مشروطه را صادر می‌كند، مشروطه‌خواهان به نشانه سپاس از یاری او، لوح عبارت <عدل مظفر> را در بالا‌ی دو مجسمه شیر‌ی كه شمشیری به دست و خورشیدی به پشت داشتند، بر سردر مجلس نصب می‌كنند، غافل كه نه عدالت مظفری، خانه ملت را به مشروطه‌خواهان بخشید كه مردم خود مجلس را از حلقوم مظفری بیرون كشیده بودند.می‌گویند سید‌عبدالرزاق از شهدای مشروطه كه برای نخستین بار گراور‌سازی را به ایران آورد، آن لوح را با خط محمد‌رضا كلهر ساخته بود، اما از سازنده مجسمه آن دو شیر كسی چیزی نمی‌داند كه بعد‌ها آن پلا‌ك و مجسمه آن دو شیر، با به توپ بستن خانه ملت از آسیب مصون می‌ماند و به‌تدریج مهم‌ترین عامل مشخصه مجلس شناخته شد تا آن زمان كه در دوران پهلوی اول، به دلیل تضادی كه رضا‌خان با قاجاریه داشت، عدل مظفر را از سر‌در مجلس به زیر آوردند اما در ۱۹ آبان ۱۳۲۰، عدل، بار دیگر به جای نخست خود بازگشت تا شاهد زنده حوادثی باشد كه تا سال ۱۳۵۷ بر مجلس رفت.

امروز كه كمی بیش از یكصد سال از آن روز گذشته است، دیگر بر سر‌در خانه ملت نه از پلا‌ك عدل مظفر و نه از آن دو شیر، اثری باقی نمانده است، خاصه آن دو شیری كه به صورت حجمی سه‌بعدی در اندازه‌هایی بزرگ‌تر از حد طبیعی رو به روی هم قرار داشتند و در دست هر یك شمشیر و بر پشت‌شان علا‌مت خورشید بود كه به گفته مرحوم استاد محیط طباطبایی، شیر، شمشیر و خورشید از نمادهای مهم مسلمانان شیعی است نه نماد پادشاهی. بر اساس تحقیقات گسترده فرزانگانی چون مجتبی مینوی و سعید نفیسی، استفاده نمادین از علا‌ئم شیر و خورشید از قرن دوازدهم میلا‌دی در انواع سكه‌ها، آثار سنگی، فلزی و سفالین و سایر آثار تاریخی رایج شد.

نماد شیر و خورشید كه امتزاجی از سنت‌های پیشین ایرانی، عرب، ترك و مغول بود با گذشت ایام تعبیری شیعی نیز پیدا می‌كند و در نهایت به نماد ملی و مذهبی ایران تبدیل می‌شود.به شهادت تاریخ این كهنه‌دیار طی قرن‌ها و با بر سر كار آمدن بسیاری از حكومت‌ها در این گستره تاریخی، همواره شیر و خورشید به‌عنوان نماد ملی مردم این آب و خاك بوده است، حتی به دوران سلسله صفویه كه تلا‌ش همه‌جانبه‌ای برای وحدت سیاسی كشور و گسترش تشیع به عنوان مذهب ملی داشت. استفاده از شیر و خورشید نیز در زمینه‌های مختلف از جمله ضرب سكه‌های مسی، در آثار هنری و علم‌ها در زمان صفویه رواج پیدا كرد. طرفه آنكه در توجیه زمینه‌های انتخاب نماد شیر و خورشید از سوی صفویه همین قدر بس كه بدانیم اولا‌ در تشیع به امام علی‌بن‌ابیطالب لقب <شیر خدا‌> داده شده، مضاف بر آنكه خورشید به عنوان مظهر فر الهی در عالم تشیع، تعبیر به نور شده و با انوار الهی منتسب به پیامبر اسلا‌م(ص) و امام علی(‌ص) ارتباط داده شده است. با این ترتیب امكان وجود انگیزه‌های مذهبی در اذهان خاندان صفوی برای انتخاب شیر و خورشید خالی از وجه نبود، آنچنان‌ كه در توجیه انتخاب این نماد در بعد از پیروزی مشروطه‌خواهان، نقل است كه انقلا‌ب مشروطیت در مرداد (سال ۱۲۸۵ هجری شمسی، ۱۹۰۶ میلا‌دی) به پیروزی رسید، یعنی در برج اسد (شیر.)

از سوی دیگر چون اكثر ایرانیان مسلمان شیعه و پیرو حضرت علی‌(ع) هستند و <اسدا...> از القاب حضرت علی‌(ع) است، بنابراین شیر هم نشانه مرداد است و هم نشانه امام اول شیعیان. در مورد خورشید نیز چون انقلا‌ب مشروطه در میانه ماه مرداد به پیروزی رسید و خورشید در این ایام در اوج نیرومندی و گرمای خود است، پیشنهاد شد خورشید را نیز بر پشت شیر سوار كنند كه این شیر و خورشید هم نشانه علی‌(ع) باشد هم نشانه ماه مرداد و هم نشانه چهاردهم مرداد، یعنی روز پیروزی مشروطه‌خواهان، و البته وقتی شیر را نشانه پیشوای امام اول‌(ع) دانسته شود بالطبع شمشیر ذوالفقار را نیز باید در دستش قرار داد. الغرض، اگر‌چه پس از پیروزی انقلا‌ب اسلا‌می به اقتضای شرایط انقلا‌بی، شور و شوق زدودن همه نشانه‌های بازمانده از رژیم سلطنتی فراگیر بود و در حال و هوای آن روزها چنین اقداماتی قابل درك و توجیه است، اما در این میانه یك نكته مغفول ماند و آن تفكیك مخالفت با سلطنت و آنچه با هویت ایرانی و سرزمین ایران ارتباط دارد می‌باشد، چرا كه تاریخ این كهنه‌دیار هرگز منفك از تاریخ شیعه نبوده است. شیر و خورشید یك نشان و نماد شیعی - ایرانی است كه هیچ سنخیتی با نهاد سلطنت و پادشاهی نداشته، از این‌رو این پرسش مطرح می‌گردد كه آیا به‌راستی می‌توانیم به صرف زخم عداوت‌هایی كه از حكومت‌های گذشته بر جان داریم، نماد ملی خود را به فراموشی بسپاریم؟

بیژن صفسری