تاریخچه زری بافی در ایران

((پارچه زری)) دست بافته ای است بدون گره که با گذراندن تار و پودهای ابریشمی رنگارنگ و نخ گلابتون از لا به لای یکدیگر با استفاده از دستگاه زری بافی بافته می شود. زری بافی از صنایع دستی …

((پارچه زری)) دست بافته ای است بدون گره که با گذراندن تار و پودهای ابریشمی رنگارنگ و نخ گلابتون از لا به لای یکدیگر با استفاده از دستگاه زری بافی بافته می شود. زری بافی از صنایع دستی و هنر های ظریفی است که از دیر باز در کشور ما رواج بسیار داشت. با اینکه تاریخ پیدایش زری بافی بطور دقیق معلوم نیست و لی آنچه از نوشته‌های پیشینیان و نظرات مورخان نتیجه گرفته می شود اینست که در حدود دو هزار سال قبل، محصولات ابریشمی و بافندگی ایران، در آسیا و اروپا اعتبار و شهرت خاصی داشته و بهترین پارچه های زری و مخمل و انواع دیگر دست هنرمندان و صنعتگران با ذوق ایرانی بافته می‌شده است. هرودوت مورخ مشهور یونانی باین موضوع اشاره کرده و نوشته است که زریهای ایران، در بین جهانیان دارای اشتهار و معرفیت خاصی بوده و رومی‌ها برای خریدن آن مبالغ گزافی خرج میکرده‌اند. فیلوسترات‌ نیز گفته‌ است‌ : اشکانیان‌، خانه‌ های‌ خود را با پرده‌های‌زری‌ یراق‌ دار که‌ از پولکهای‌ نقره‌ و نقوش‌ زرین‌ ، تزئین‌ شده‌ بود می‌ آراستند. بدون شک بافتن پارچه‌های زربفت، مانند قالی و گلیم از زمان هخامنشیان در ایران مرسوم بوده است زیرا در بسیاری از نقوش برجسته تخت جمشید، شوش و حتی پاسارگاد، نقوشی در حاشیه های لباس شاهنشاهان و درباریان به چشم می خورد که حاکی از این است که لباس آنها از پارچه های زربفت بوده،به علاوه در حاشیه لباده و حاشیه آستین‌ها و یقه لباس، قطعاتی از طلای ناب به شکل شیر، مرغ، ستاره با گل پنج‌پر و یا نقوش هندسی مانند مثلث و غیره می‌دوختند و بسیاری از این قطعات طلا، امروزه در موزه ایران باستان و موزه های دیگر دنیا موجود است که متعلق به عهد هخامنشی می‌باشد.

در دوران سلطنت ساسانیان هنر زری بافی به سر حد کمال و اوج ترقی رسید.از دوره ساسانیان در کلیساها و موزه‌های خارج از ایران، نمونه‌ای متعدد زری موجود است. زیرا زری‌های دوره ساسانیان به قدری مورد توجه بود، که از تمام نقاط دنیا خواستار آن بودند و وقتی کسی به ایران مسافرت می‌کرد، بهترین هدیه ای که می توانست به میهن خود ببرد یک قطعه زری بود و به این طریق مثلاً باقی مانده‌های صلیب مسیح را صلیبیون در زری‌های ایرانی می‌پیچیدند و به همراه خود به اروپا می‌بردند. در قبر «شارلمانی» پادشاه معروف فرانسه، یک قطعه پارچه زربفت متعلق به دوران سلطنت ساسانیان بدست آمده که در زمره شاهکارهای هنری بشمار می آید، در این پارچه زربفت به حدی ذوق هنری و ابداع و ظرافت بکار رفته که مایه اعجاب و شگفتی بیننده است.

قطعه دیگری از زری های دوره ساسانی نیز در موزه تاریخی پارچه های شهر «لیون» در فرانسه موجود است که باستان شناسان آن را متعلق به قرن چهارم میلادی می دانند. در سائر موزه های بزرگ جهان مانند موزه سلطنتی لندن و موزه واشنگتن و ارمیتاژ لنینگراد نیز پارچه های دیگری موجود است که امتیاز و ارزش پارچه های زری ایران را ثابت می‌نماید. زری های دوره ساسانی بیشتر به نقوش اسب سوار و اشکال مختلف هندسی و جانوران و پرندگان و شکارگاهها و تصاویری منقوش است که مبین اعتقادات و همچنین معرف تصورات ایرانیان دوره باستان می باشد. زری‌بافهای آن زمان در رنگ آمیزی و ایجاد تناسب و هم آهنگی رنگها نهایت ذوق و سلیقه را به کار می‌بردند.

با انقراض سلسله ساسانی، صنایع دستی و هنرهای باستانی ما مدتها به انحطاط و زوال کشیده شد تا اینکه در زمان سلجوقیان، عشق به هنر و صنعت در مردم زنده شد و بافتن پارچه های زری و شالهای ممتاز تا حدودی رونق یافت. در دوران استیلای مغول بار دیگر هنرهای باستانی ایران قوس نزولی پیمود و به علت قتل عام‌هایی که در شهر های ایران می شد، بیشتر هنرمندها و صنعتگران کشته شدند و آن عده معدود از هنرمندان ایرانی هم که باقی مانده بودند، به اطراف و اکناف متواری شدند و زندگی پر بیم و هراس خود را در اختفا و انزوا سپری می‌کردند.

با ظهور سلسله صفویه یک بار دیگر به هنرهای ملی کشور ما، جان تازه‌ای دمیده شد و در نتیجه تشویق و ترغیب سلاطین هنر پرور صفویه از جامعه هنرمندان و صنعتگران. کلیه صنایع باستانی و هنرهای ملی به راه پیشرفت و ترقی رهنمون شد فن زری بافی در عهد صفویه به منتهای کمال خود رسیده است و امروز اگر کسی به کارگاههای زری بافی هنرهای زیبای کشور مراجعه کند، با دیدن دستگاههای زری بافی آن کارگاههای که نمونه ای از دستگاههای قدیم است توجه خواهد کرد تا چه حد فن زری بافی در عهد صفوی تکمیل شده بود. پارچه‌هایی که در دوران شاه عباس بافته می‌شد، در همه‌ی تاریخ مانند ندارد. شاه عباس در اصفهان کارگاهی بهنام کارگاه شاهی ساخته و از هنرمندان زری‌باف می‌خواهد تا در آنجا کار کنند. این کارگاه به شکل انحصاری برای دربار شاهی پارچه‌های بسیار نفیس می‌بافت و نام آن شهره‌ ی آفاق گشته بود. تزئینات این زریها عبارت بوده است از تصویر و تجسم داستانهای شاهنامه – اشعار شعرا و گویندگان بزرگ و مناظری که شاهزادگان را در حال شکار نشان می‌دهد و نقشهائی که به بته شاه عباسی معروفیت یافته و جانورانی مانند آهو– شیر- خرگوش و درختانی مانند سرو و نارون و اقسام خطوط زیبا و اسلیمی که بر روی آنها دیده می‌شود.

سارا مردانی

/isfhandicraft.blogfa.com