حضور طبیعت در مجموعه چینی های آبی و سفید

مضمون هنرهای تزیینی چین طبیعت پردازی است نقاشان چینی با انتخاب منظره به عنوان مضمون اصلی خویش در واقع می خواستند فقط به روشن ترین شیوه, همان باور كهن چین وحدت انسان و طبیعت را بیان كنند و منظر نگاری در كار آنها حاوی تمام انواع صورت های حیات است كه این امر وفور طبیعت و فعالیت های انسان را نشان می دهد

حضور طبیعت در مجموعه چینی های آبی و سفید

(آستانه شیخ صفی الدین در اردبیل)

به كوشش : نوشین دخت نفیسی

ناشر: فرهنگستان هنر - به مناسبت همایش بین المللی طبیعت درهنر شرق - ۱۳۸۴

پیشینه تاریخی:

شاه عباس صفوی (۹۹۶ - ۱۰۳۸ هجری قمری) پس از برقراری امنیت و آرامش در مرزهای شرقی و غربی كشور، برنامه های وسیع سازندگی و عام المنفعه را در شهرهای بزرگ آغاز كرد.از جمله كارهای او آباد كردن و مرمت بقعه های متبركه بود و برای پشتیبانی مالی از این تشكیلات موقوفات گسترده ای به نام «چهارده معصوم» بنیان نهاد.

همچنین تمامی مجموعه كتابهای عربی و علوم قرآنی خود را به بارگاه حضرت رضا(ع) در مشهد مقدس و مجموعه كتابهای فارسی، تاریخی، ادبی و همچنین مجموعه كامل ظروف چینی خود را به آستانه شیخ صفی الدین اردبیلی هدیه كرد. سیاهه كامل مجموعه وقفی را جلال الدین منجم یزدی، وقایع نگار عصر صفوی در اثر خود به نام «تاریخ عباسی» ثبت كرده است.

به استناد این سیاهه، مجموعه موقوفی شاه عباس شامل ۱۱۶۲ قطعه بوده است كه با این وصف مجموعه یاد شده از بزرگترین مجموعه های جهان به حساب می آید كه شامل : ظروف چینی با لعاب سفید رنگ تخم مرغی - رنگارنگ مینایی - تك رنگ زرد و قهوه ای و سبز رنگ سالادن یا سنگینه است «چینی ها با نقش آبی كبالت در زمینه سفید» و چند قطعه نادر آثار از سنگ یشم، دوركوهی، عقیق و یك چراغ بلورین مرصع نیز در میان آنهاست.

بنابر گزارش فردریك زاره - ایران شناس آلمانی - كه نخستین بررسی مهم را در آستانه شیخ صفی الدین در اردبیل انجام داد، از تالار مربع شكلی با پوشش گنبد درضلع شرقی مجموعه ساختمانی آستانه یاد می كند. و می نویسد: در زیر گنبد، قاب بندی چوبی احداث ودر آن طاقچه هایی به شكل خود ظرف ها برای نگه داری آنها ساخته شده است. بنا بر گزارش فردریك زاره، تمام شبكه قاب بندی به رنگ های طلایی و آبی بوده و جایگاه مناسبی برای نگهداری چنین چینی های گرانبهایی بوده است.در سال ۱۸۷۵ میلادی، هنگامی كه «بارون ماكس تیتلمان» از اردبیل دیدن كرد، «چینی خانه» به حالت ویرانه درآمده ، ظروف چینی بر كف اطاق انباشته و اغلب ترك برداشته و قطعات شكسته آن زیر آوار خاك مدفون شده بود.

با تأسیس موزه ایران باستان (افتتاح ۱۳۱۶ خورشیدی)، بخش زیادی از بازیافت مجموعه اردبیل، از جمله «چینی خانه» به تهران منتقل شد و در معرض نمایش قرار گرفت و از آن نگهداری علمی به عمل آمد.

مجموعه چینی های آبی و سفید اردبیل، از غنی ترین مجموعه جهان از منظر تنوع، تعداد و طبیعت پردازی در هنر نقاشی چین، بخصوص نقاشی تزیینی است.

●ویژگی های هنری و تصویری چینیان:

مضمون هنرهای تزیینی چین طبیعت پردازی است ؛ نقاشان چینی با انتخاب منظره به عنوان مضمون اصلی خویش در واقع می خواستند فقط به روشن ترین شیوه، همان باور كهن چین - وحدت انسان و طبیعت - را بیان كنند و منظر نگاری در كار آنها حاوی تمام انواع صورت های حیات است كه این امر وفور طبیعت و فعالیت های انسان را نشان می دهد. چنین می نماید كه نگارگری به شیوه آزاد و با قلم موهایی نسبتاً عریض انجام می گرفته است و مجریان آن بیشتر هنرمندان با روحیه خلاقی بودند كه تا آن زمان تحت تأثیر تقاضاهای انبوه و سری سازی مورد نیاز صادرات قرار نگرفته و تابع سرمشق جزوه های طراحی نیز نبودند؛ این آزادی عمل فرصت های مناسبی را برای بدیهه سازی پیش می آورد، خلاقیت های هنرمندان را پیش می برد تابا اجرای گوناگون همان نقش مایه ها وتركیب بندی های مرسوم برغنای تصویر آثار بیفزایند.

در مجموعه اردبیل یك قاب سنگین از سده ۱۵ میلادی (۹ هجری قمری) موجود است كه تمام سطح آن را با رنگ آبی پوشانده، فقط محل نقش را سفید رها كرده اند، در نتیجه آذین به شكل اژدهایی سفید بر زمینه آبی تیره نمایان شده است. نقش گل، از جمله نقشمایه های مهم هنر چینیان است. گل های لوتوس، ختمی ، كاملیا، شقایق ، گل سرخ ...

از منظر مردمان سرزمین چین ، «گل» فقط از لوازم مسرت بخش به شمار نمی آید. بلكه درباره آن همچون یك پدیده زنده می اندیشند و شأن و احترامی برای آن قائل اند كه دست كمی از احترام به انسان نیست.

نیرویی كه سبب می شود تا «گل» از خاك برخیزد و روی یك ساقه ظریف و باریك قامت راست كند، در هوا با متانت بایستد و در همان حال هم نوسان كند، مایه درنگ ، تأمل و تعمق چینی هاست. افزون بر آن حساسیت ها و نازك طبعی «گل» ، رویش آرام یا سریع آن از یك غنچه پنهان و تبدیل احوال آن به شكفتگی شكوهمند، مضامینی برای آفرینش هنر فراهم می سازد. در چینی خانه اردبیل یك گروه كاسه های یك اندازه محفوظ است كه آرایش بدنه آنها منحصر به تصویر یك درخت موز، چند بوته خیزران واقع بر صخره هاست كه منظره بی روح و سرد گوشه ای از یك باغ را به تصویر درآورده است. نقش این كاسه ها گرچه یكسان هستند، ولی در هر یك از آنها تفاوتی به چشم می خورد و نشان دهنده آن است كه براساس یك سرمشق مشترك توسط اشخاص مختلف اجرا شده است.در مجموعه چینی خانه اردبیل نوعی از ظروف چینی آبی و سفید سده ۱۶ میلادی به سبك دیگری محفوظ است كه در غرب به چینی های «كراك» موسوم است.

---