هتلی که تبدیل به پاساژ شد

خیابانی که به دلیل رویش لاله های سرخ رنگش در ایام قدیم به خیابان لاله زار معروف شده, روزگاری نماد تجدد و نوگرایی پایتخت به شمار می آمد که قدیمی ها از آنجا به عنوان گردشگاه, میعادگاه عشاق, محل سکونت افراد مرفه, محل تبادل آرا و نظرات روشنفکران و آزادی خواهان نام می برند همان خیابانی است که مبارزه علیه استبداد در آنجا شکل گرفت و منجر به پیروزی مشروطه شد

خیابانی که به دلیل رویش لاله‌های سرخ‌رنگش در ایام قدیم به خیابان لاله‌زار معروف شده، روزگاری نماد تجدد و نوگرایی پایتخت به شمار می‌آمد که قدیمی‌ها از آنجا به عنوان گردشگاه، میعادگاه عشاق، محل سکونت افراد مرفه، محل تبادل آرا و نظرات روشنفکران و آزادی‌خواهان نام می‌برند؛ همان خیابانی است که مبارزه علیه استبداد در آنجا شکل گرفت و منجر به پیروزی مشروطه شد.

خیابانی‌ که نخستین سالن‌های سینما، تئاتر، کافه، رستوران و هتل‌های تهران را به خود دید، خیابانی که روزگاری مردم به دلیل هوای لطیف و فرح‌بخشش اوقات خود را در آنجا سپری می‌کردند. این خیابان که امروزه از جنوب به میدان توپخانه و از شمال به خیابان انقلاب از شرق به چهارراه سیدعلی و از غرب به خیابان فردوسی منتهی می‌شود، هم‌اکنون تبدیل به یکی از شلوغ‌ترین، کثیف‌ترین و پرجمعیت‌ترین محله تهران شده است و تهرانی‌های امروز لاله‌زار را بیشتر به دلیل بورس لوازم برقی و الکتریکی می‌شناسند تا شناسنامه تاریخی‌اش، چرا‌که هیچ آثار و نشانی از گذشته پررونق و برقش باقی نمانده و دست روزگار اکثر آنچه را که به گذشته ربط داشته، از بین برده است.

● لاله‌زار از آغاز تا به امروز

ناصرالدین‌شاه پس از بازگشت از سفر اول خود به فرنگ، تصمیم گرفت که خیابانی همچون شانزه‌لیزه پاریس در دارالخلافه احداث کند و هیچ کجا را مناسب‌تر از باغ لاله پیدا نکرد. باغ لاله یکی از چند باغ معروف تهران به شمار می‌رفت که در دوران فتحعلی‌شاه دایر شد که چند صباحی قائم‌مقام فراهانی در آنجا سکونت کرد و بعدها تبدیل به محل پذیرایی و اقامت سفیران و اتباع خارجی شد. ناصرالدین‌شاه برای ساخت شانزه‌لیزه تهران دستور داد باغ لاله را خراب کنند و از میان آن راسته‌ای با شکل و شمایل خیابان‌های فرنگی بنا کنند.

وی عبدالرزاق بغایر را مامور طراحی و نقشه‌برداری لاله‌زار کرد و این‌گونه لاله‌زار شکل گرفت. از آنجا که باغ لاله در آن ایام در شمال شهر تهران قرار داشت و به اصطلاح محله بالا شهر به شمار می‌رفت، تبدیل به منطقه مسکونی اعیان و اشراف و گردشگاه پایتخت‌نشینان شد. به قول جعفر شهری این راسته به عبور و مرور زنان و مردان شیک‌پوش و آلامد اختصاص یافت که افراد بیکار طول لاله‌زار را که در آن زمان تا خیابان شاه (جمهوری) امتداد داشت، ۸۰۰قدم تعیین کرده بودند. ناگفته نماند در یک دوره کوتاه‌مدت لاله‌زار به دلیل سکونت دکتر تولوزان حکیم‌باشی مورد اعتماد ناصرالدین‌شاه به خیابان دکتر تولوزان معروف شد. اوج شکوفایی لاله‌زار تا اواخر دوران قاجاریه بود که تبدیل به محل تجمع کسانی شده بود که می‌خواستند رنگ و شکل اروپایی بگیرند و به‌زودی پدیده‌های نوین غربی به سرعت در این خیابان شروع به رشد کرد.

اولین کافه به سبک جدید در لاله‌زار به وجود آمد. همچنین لاله‌زار نخستین خیابانی بود که در آن تئاتر، سینما و هتل دایر شد و تهرانی‌ها برای نخستین بار در لاله‌زار با مغازه و پاساژهایی به شکل اروپایی آشنا شدند و در ضمن معروف است که اولین مغازه را یکی از یهودیان سرمایه‌دار به نام ملالاله‌زار در این خیابان ساخت. فروشگاه جنرال مد که اولین بنگاه تولیدی سری‌دوزی لباس مردانه بود، در لاله‌زار به وجود آمد که بعدها دچار حریق شد و اکنون آثاری از آن باقی نمانده است، مغازه پیرایش در ابتدای لاله‌زار نیز یکی دیگر از فروشگاه‌هایی بود که به عرضه پوشاک اروپایی می‌پرداخت و مشتریان آنجا جزو طبقه مرفه و اعیان بودند.

نخستین پاساژ به سبک فرنگی توسط نوه فرمانفرما در این راسته احداث شد. همچنین جنبش مشروطیت از خانه اتحادیه در کوچه ملی (اتحادیه) آغاز شد و شکل گرفت و جای بسی تعجب است که با گذشت سال‌ها و تغییر حکومت‌ها، این خانه همچنان استوار پابرجاست؛ هرچند که در میان درختان خشکیده گم شده است و عوام حق ورود به آنجا را ندارند اما به عنوان یک برگ از لاله‌زار قدیمی می‌توان به آن دلخوش کرد.

با روی کارآمدن رضاخان و خراب کردن دیوارهای شهر و ایجاد خیابان‌ شاه‌رضا (انقلاب اسلامی) لاله‌زار تا خیابان مذکور امتداد پیدا کرد و بوذر جمهر، شهردار تهران نیز این خیابان را سنگفرش کرد. در این سال‌ها لاله‌زار تبدیل به مرکز تجاری، مرکز تفریحات شبانه، محل شکل‌گیری گراند هتل و نخستین گلفروشی تهران شد و هر روز بر تعداد کافه‌ها و سینماهای این منطقه افزوده شد به طوری که ۸۰ درصد از سینماهای پایتخت در لاله‌زار وجود داشتند که شامل سینما ونوس، رکس، خورشید، البرز، فردوسی، ایران، مایاک، مرجان، متروپل، سحر، کریستال، تابان، فاروس، نادر و تماشاخانه‌هایی چون دهقان، نصر و پارس از آن دسته‌اند.

تا اواسط سلطنت پهلوی دوم، نخستین مغازه الکتریکی به نام لوازم برقی ساسانیان و پارچه‌فروشی گیو، دفتر مجله صبا، روزنامه باختر و کیهان در این خیابان پا گرفتند و کاسبی از حیطه بازار خارج شد و پاساژهایی چون لاجوردی، سینا، ابهری و رزاق‌منش در این خیابان تاسیس شدند و لاله‌زار از تفرجگاه طبقه بالای جامعه خارج تبدیل به گردشگاه‌های طبقه پایین و متوسط جامعه و محلی برای گذران اوقات عامه مردم و مهاجرانی که از شهرستان‌ها آمده بودند، شد و به مرور کافه‌ها، رستوران و هتل‌ها بسته شدند و در اختیار صنف فروشندگان لوازم برقی و الکتریکی درآمدند که تا به امروز همچنان پابرجاست.

یکی از گردشگران اروپایی اواخر قاجاریه در خاطرات خود خیابان لاله‌زار را این‌گونه توصیف کرده است: «عصر باید به خیابان لاله‌زار رفت که در حقیقت برای تهران به منزله خیابان صلح است برای پاریس. مغازه‌های مد روز همه در این خیابان قرار دارند، خیاطان شیک‌دوز، مکانیسم‌های همه‌کاره و ساعت‌سازها، عکاسانی که عکس دار آویختگان روز قبل را فورا به نمایش می‌گذارند، چندین بچه ولگرد که از چایخانه‌ها بیرون می‌آیند و با نعره‌ای سرسام‌آور روزنامه‌های تهران، لیبران و ایران نو را به فروش می‌رسانند.»

با همه این تفاصیل آنچه را که از لاله‌زار باقی مانده، خیابانی است با مغازه‌های بی‌شمار در کنار سینما و تئاتر‌های بسته‌شده و پیاده‌رویی که روزگاری محل رفت و آمد روشنفکران و تبادل آرا و نظر بوده و حالا تبدیل به پارکینگ چرخ‌دستی و موتورها شده است.

● گراند هتل، اولین هتل تهران

لاله‌زار جنوبی، پایین‌تر از کوچه ملی (اتحادیه)، آدرس دقیق گراند هتل است. تهرانی‌های قدیم و امروز، همگی لاله‌زار را با گراند هتل می‌شناسند که امروزه فقط یک نام از آن باقی مانده و با هزاران خاطرات که در زیر مغازه‌ها و انبوهی از کالا و زباله‌ها پنهان است و به نام پاساژ گراندهتل به حیات خود ادامه می‌دهد.

گراندهتل، نخستین هتل تهران بود که به سبک اروپایی ساخته شد و امروزه در قبضه فروشندگان لوازم برقی است و حیاط و باغچه مصفای آن که روزگاری میعادگاه جوانان بود، به انبار کالا و زباله‌ها تغییر کاربری داده و تبدیل به پناهگاه گربه‌های لاله‌زار شده است. گراندهتل که جزو لوکس‌ترین هتل‌های پایتخت به شمار می‌رفت، در زمینی که از نوادگان فتحعلی‌شاه به جای مانده بود به مساحت هزارو ۳۰۰ مترمربع توسط باقرخان مهاجر قفقازی در اواخر دوران قاجاریه به سبک فرنگی برای پذیرایی و اقامت میهمانان و مسافران ساخته شد که در سال‌های نخست فقط مختص پذیرایی از میهمانان سرشناسی بود که از خارج از ایران آمده بودند، چراکه تا قبل از تاسیس این هتل، اتباع خارجه به سفارت متبوع یا خانه‌هایی تحت عنوان پانسیون اقامت می‌کردند.

اما در دوران رونق و شکوفایی لاله‌زار، گراندهتل به محل تجمع اعیان و اشراف تبدیل شد تا آنجا که رفتن به این مکان نوعی تشخص و روشنفکری به حساب می‌آمد.در این هتل زیبا، سالنی وسیع به همراه یک طارمی در جلو ایران برای برگزاری نمایش و کنسرت‌ها تعبیه شده بود که میرزاده عشقی و عارف قزوینی بهترین نمایشنامه‌های خود را برای اولین بار در آنجا به معرض تماشا گذاشتند و نخستین ترانه‌سرای زن، قمرالملوک وزیری، تابوها را شکست و بدون حجاب روی صحنه رفت.

گراندهتل تا اواسط حکومت پهلوی دوم همچنان به عنوان هتل دایر بود، ولی پس از آن با تاسیس سایر هتل‌های جدید، اتاق‌های آنجا توسط خیاطان زن و مرد، سلمانی‌ها و امثال آنها اجاره شد و از رونق هتل کاسته و به مرور زمان تبدیل به پاساژ گراندهتل شد. اینکه گراندهتل از چه زمانی تغییر کاربری یافت و به پاساژ تبدیل شد، سوالی است که پاسخ دقیقی برای آن پیدا نشد.

یکی از بساط‌فروشی‌های لاله‌زار در پاسخ سوالم گفت: ۴۵ سالی است که هتل به شکل و شمایل پاساژ درآمده اما در ۱۵ سال اخیر حیاطش، انبار کالا شده است. مغازه‌داری نیز عقیده داشت: گراندهتل بعد از انقلاب پاساژ شد و خرده‌فروشی با حسرت نگاهی به گراندهتل انداخت و گفت: ای کاش همان زمان‌ها که داشت به پاساژ تبدیل می‌شد، یکی از مغازه‌ها را می‌خریدم، اون موقع‌ها قیمتی نداشت ولی امروز، مالکان به متری کمتر از ۵۰میلیون راضی نمی‌شوند!!!

حال می‌خواهد ۴۰ سال، ۳۰ سال و ۲۰ سال باشد که این هتل تبدیل به پاساژ شده و اتاق‌هایش که روزگاری پذیرای مسافران بوده، تبدیل به مغازه‌های میلیاردتومانی شده باشد. اما غیر از افسوس باید چه گفت، جالب آنکه گراندهتل با اینکه سال‌هاست تغییر کاربری داده و بعد تاریخی، ارزشی و قدمتش را از دست داده. در چند سال اخیر در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است در تابلو فلزی متعلق به شهرداری هم در کنار چرخ‌دستی‌ها، شرح حالی از این هتل لوکس به معرض نمایش گذاشته شده است.

فرزانه نیکروح‌متین