مواضع ایران درباره خزر

سیر تحولات از دولت خاتمی تا دولت احمدی نژاد

دریای خزر به دلیل عدم ارتباط با آب های آزاد عملاً یک دریاچه بزرگ محسوب می شود که مقررات مربوط به آن می تواند همیشه تابع کشورهای ساحلی آن باشد. در دریای خزر مسائل مهم زیادی مطرح است که بر سر عمده این مسائل اختلاف نظری میان ایران و روسیه نیست و این دو قدرت دو سوی دریای خزر به دلیل همین اتفاق نظر توانسته اند نظرات مشترک شان را در مورد جلوگیری از دخالت کشورهای غیرساحلی در این آب ها و جلوگیری از ورود شناورهای نظامی و غیرنظامی کشورهای دیگر به خزر با استفاده از محمل دوستی با سایر کشورهای ساحلی و مسائلی از این دست به خوبی به پیش ببرند. در عین حال ایران با روسیه و سایر کشورهای ساحلی بر سر سهم خود از ذخایر زیر بستر دریای خزر اختلافی بسیار جدی دارد. ایران معتقد است که باید یک پنجم از منافع مشترک ذخایر زیر بستر یا یک پنجم از تقسیم جغرافیایی زیر بستر دریا به ایران تعلق گیرد.

برخی از حقوقدانان ایرانی معتقدند که هرچند این میزان سهم قابل قبول است اما ایران پس از فروپاشی اتحاد شوروی شتابزده و سخاوتمندانه به این سهم رضایت داده و باعث شده که سایر کشورهای ساحلی با سوء استفاده از این سخاوت بر سر این سهم طبیعی ایران هم مناقشه کنند. آنان معتقدند که قراردادهای تاریخی میان ایران و روسیه ( قرارداد ۱۹۲۱) و ایران و اتحاد شوروی (۱۹۴۰) در مورد خزر به رغم معایب بسیاری که ناشی از ابرقدرت بودن همسایه شمالی ایران و ذلیل بودن ایران در آن دوره بوده، دارای تعابیری است که به استحکام مواضع حقوقی کنونی ایران در خزر برای ادعاهای سرزمینی کمک می کند. آنان معتقدند که اگر ایران بعد از فروپاشی اتحاد شوروی هیجان زده نشده و رضایت خود برای داشتن سهمی به صورت مشاع در حد یک پنجم از منافع و ذخایر زیر بستر دریا را ابراز نمی کرد، حقوقدانان می توانستند براساس همان قراردادهای پرمشکل تاریخی در مسیری حرکت کنند که حداقل سایر کشورهای ساحلی به جای رفتار ناشایست کنونی برای جلب رضایت ایران برای قبول سهم ۲۰ درصد تلاش کنند. به دلیل همین توصیه های حقوقدانان، وزارت خارجه در تمامی هشت سال دولت اصلاحات، هرگاه از مباحث خزر سخنی به میان آمده روی مشاع بودن همه چیز در دریای خزر میان پنج کشور ساحلی، سهم ۲۰ درصدی ایران در هر چیزی که در خزر تقسیم شود، از جمله ذخایر زیر بستر و همچنین قراردادهای تاریخی ۱۹۲۱ و ۱۹۴۰ مربوط به خزر پافشاری کرده و با این تعابیر موضع قاطع خود را بر سر حقوق ملی ایران در خزر تکرار کرده و نشان داده که کاملاً در این مساله جدی است.

یکی از علل مهمی که باعث شد ایران بر سر سهم خود در دریای خزر دچار مشکل اساسی شود سیاست دوگانه، غیردوستانه و حساسیت برانگیز روسیه در تنها گذاشتن ایران در این بخش مساله و قطعی کردن روش تقسیم ذخایر بستر دریا براساس توافق دوجانبه با همسایگان جدید دیوار به دیوارش بود. این اقدام روسیه که شیوه های سنتی روسیه در رفتار با ایران را به یاد می آورد، تا آن حد برای ایران مشکل ایجاد کرد که اعلام کرد به رغم همه مزیت های مشاع بودن دریای خزر، اگر ایران نتواند سهم خود را از زیر بستر دریا بگیرد، ممکن است از تقسیم کامل دریا حمایت کند. عملکرد روسیه باعث فعال شدن کشورهای نزدیک تر به ایران در دست اندازی به مناطق نفتی نزدیک به سواحل ایران شد و نهایتاً ایران مجبور شد در سال ۱۳۷۷ برای نشان دادن جدیت اش در دفاع از منافع ملی کشور، از اندکی تهدید نظامی استفاده کرده و با به پرواز درآوردن جنگنده هایش روی شناورهایی که به قصد اکتشاف نفت و گاز در منطقه مورد اختلاف دریای خزر فعال شده بودند، به همه بفهماند که ایران در دفاع از منافع ملی هیچ تردیدی به خود راه نخواهد داد. این اقدام متعاقباً با اقدامات دوستانه تکمیل شد و عملاً باعث توقف هرگونه فعالیت اکتشاف و استخراج کشورهای همسایه در حوزه یی شد که ۲۰درصد ادعایی ایران از زیر بستر جنوبی دریای خزر را شامل می شود.

● اجلاس عشق آباد

مشکل بزرگ ایران طی سال های اخیر برای تشکیل چنین اجلاسی، تنها بودن ایران در اختلاف بر سر ذخایر زیر بستر دریا بوده است. ارزیابی وزارت خارجه آن بود که به رغم همه این مشکلات، نتایج ثمربخش اجلاس سران بیش از مشکلات آن است، لذا برای تشکیل آن تلاش کرد. البته با این فرض که ضمن کنترل رفتار سایر اعضا، مواظب باشد که شرکت رئیس جمهور ایران در چنین اجلاسی باعث تضعیف ضمنی ادعاهای سرزمینی ایران در مورد بستر دریای خزر نشود.

هواپیما در فرودگاه مهرآباد منتظر آقای خاتمی رئیس جمهور ایران و هیات همراه ایشان بود تا آنان را برای شرکت در اولین اجلاس سران خزر به عشق آباد پایتخت ترکمنستان ببرد. اما خبر مهمی همه چیز را دچار اختلال کرد. سفارت ایران اطلاع داد که دولت ترکمنستان در اقدامی عجیب سالن اجلاس را با نقشه هایی از دریایی خزر تزیین کرده که در آنها با خطوطی فرضی دریای خزر تقسیم شده و به صورت ضمنی سهم کمتر از ۱۲ درصد (جنوب خط ادعایی حسینقلی - آستارا) را برای ایران نشان می دهد. موضوع بسیار حساس و نشان دهنده مشی دولت میزبان در تحمیل ضمنی بعضی ادعاهای واهی به خصوص به ایران طی اجلاس بود. موضوع با رئیس جمهور مطرح شد و براساس نظر ایشان به دولت ترکمنستان اعلام شد که اگر این نقشه ها از سالن اجلاس خارج نشود و هرگونه اقدام مشابهی منتفی نشود، ایران در اجلاس خزر شرکت نخواهد کرد. با توجه به عدم واکنش قابل قبول دولت ترکمنستان، به دستور رئیس جمهور هواپیمای حامل هیات ایرانی به سرپرستی من، معاون وقت وزارت خارجه عازم عشق آباد شد تا مقامات ترکمنستان را توجیه کند که اگر قصد برگزاری اجلاس دارند باید رفتارشان را تغییر دهند. همکاران وزارت خارجه همزمان به دولت ترکمنستان اطلاع دادند که هواپیمای هیات ایرانی بدون رئیس جمهور و حتی وزیر خارجه به سوی عشق آباد پرواز کرده است. پرواز هواپیمای بدون رئیس جمهور از سوی رئیس جمهور ترکمنستان بسیار جدی تلقی شد و لذا به دستور ایشان مقامات ترکمنستان در حضور مسوولان سفارت ایران نقشه های سالن اجلاس را پاره کرده و به دور انداختند. رئیس جمهور ایران با دو ساعت تاخیر عازم عشق آباد شد اما پیش از آن عملاً با این موضع تند مشخص کرده بود که بر سر منافع ملی جدی است و هیچ نوع فرصت طلبی را تحمل نخواهد کرد. به رغم این آغاز تلخ که عملاً برای خنثی کردن ترفندهای مشکل آفرین ضروری بود، اولین اجلاس خزر بسیار ثمر بخش بود و بیش از حد انتظار زمینه حرکت های جدیدی را برای احقاق حقوق ایران در خزر ایجاد کرد. در اولین اجلاس خزر؛ سهم ایران در دریای خزر

۱) ایران با جدیتی که در مورد نقشه های خزر نشان داد در اولین گام تحفظ قطعی خود را نسبت به این مساله در اجلاس روشن کرد و نشان داد که برای اجلاسی که به حقوق ایران در خزر لطمه بزند هیچ اعتباری قائل نخواهد بود.

۲) ایران روی حقوق خود در زیر بستر دریا و قراردادهای تاریخی ۱۹۲۱ و ۱۹۴۰ایران با روسیه و اتحاد شوروی تاکید کرد و نشان داد که قصد دارد هویت حقوقی دریای خزر در این اسناد، به عنوان دریای مشترک ایران و اتحاد شوروی را در احقاق حقوقش در این دریا مورد توجه داشته باشد.

۳) مذاکرات بسیار موثر رئیس جمهور با آقای حیدر علی اف رئیس جمهور آذربایجان که از حاشیه اجلاس آغاز شد و با مذاکراتی جدی تر خاتمه یافت به یک دوره طولانی کدورت های پرفراز و نشیب ده ساله خاتمه داد. اگر مرگ آقای حیدر علی اف این روند را کند نمی کرد ایران زودتر از سایر کشورها می توانست با آذربایجان به نتیجه برسد. در آخرین دیداری که قبل از فوت آقای حیدر علی اف با وی داشتم ایشان گفت که فکر می کند با آقای خاتمی خواهد توانست مساله خزر را حل کند اما به نظر می رسد که آقای خاتمی از سوی تندروها تحت فشار است.

۴) اجلاس سران خزر نقطه شروع مذاکرات جدی کارشناسی درباره تقسیم زیر بستر دریای خزر شد. وزارت خارجه کشورمان توانست با کمک یک تیم قوی متشکل از متخصصان نهادهای مختلف ذی ربط در کشور و همچنین گرفتن مشاوره از قوی ترین حقوقدانان بین المللی ایرانی و همچنین بعضی حقوقدانان برجسته اروپایی، فضای ایجاد شده در مورد سهم ایران را تغییر دهد به شکلی که عملاً ادعای سهم یازده درصدی برای ایران از سوی همه کنار گذاشته شد و تدریجاً بحث های کارشناسی به سهم ۱۶ تا ۲۰ درصدی بستر دریای خزر برای ایران کشیده شد.

۵) در این اجلاس ایران میزبان دومین اجلاس سران خزر شد. همانجا به همکاران وزارت خارجه گفته شد که این میزبانی مانند تیغی دولبه است. اگر تا اجلاس بعدی در تعیین تکلیف منابع زیر بستر دریا پیشرفتی حاصل شده باشد اجلاس تهران اجلاس خوبی خواهد بود اما اگر راه حلی به دست نیاید ایران مجبور است به عنوان میزبان حتماً بیش از قبل روی حقوق خود پافشاری کند و در چنین شرایطی ممکن است اجلاس تهران به لحاظ تبلیغاتی یک اجلاس موفق جلوه نکند.

● دومین اجلاس خزر در تهران

هرچه از جنجال های حاشیه سفر رئیس جمهور روسیه به تهران بیشتر فاصله گرفته شده احساس نگرانی درباره کم توجهی نسبت به مصالح ملی کشور در بحث رژیم حقوقی دریای خزر در این اجلاس افزایش یافته است. به نظر می رسد تشکیل اجلاس سران خزر بیش از آنکه کاربرد استراتژیک داشته باشد نتیجه علایق تاکتیکی متفاوت روسیه و ایران برای برگزاری چنین نشستی بوده است. ظاهراً روسیه که بیش از ایران مبتکر برگزاری اجلاس در این زمان بوده، بیش از هر چیز متوجه اختلافاتش با امریکا بوده و قصد داشته که با سفر رئیس جمهور روسیه به ایران یک اقدام تهدیدآمیز انجام دهد و به امریکا نشان دهد که اگر در رابطه با استقرار سپر دفاع موشکی در اروپا تجدید نظر نکند ممکن است به ایران نزدیکتر شود. ضمناً چون قرار نبوده که تهدید روسیه در مرحله اول آنقدر حاد باشد که مثلاً به یک سفر کاملاً دوجانبه رئیس جمهور روسیه به ایران بینجامد اجلاس خزر محمل مناسبی بوده است. برای ایران هم در شرایطی که برای انجام سفرهای دوجانبه در سطح رهبران کشورها خیلی مشکل وجود دارد و تحریم ها فشار به کشور وارد می کند، سفر همزمان ۴ رئیس جمهور و به خصوص اولین سفر رئیس جمهور روسیه، آنقدر ارزش تاکتیکی دارد که همه را هیجان زده کرده و سایر مسائل از جمله مسائل ایران در خزر را تحت الشعاع قرار دهد. صرف نظر از این بده بستان که برای روسیه بیشتر از حد انتظار مفید بود و امریکایی ها را تا دی منفعل کرد و برای ایران هم در تبلیغات داخلی و خارجی فرصت هایی فراهم کرد و در سطح بین المللی در مورد همکاری غیر مشروط روسیه با امریکا برای اعمال فشار بیشتر به ایران در کوتاه مدت تردیدهایی ایجاد کرد، صاحب نظران حقوقی و سیاسی معتقدند که ایران در سند نهایی اجلاس خزر روی مسائل امنیتی، زیست محیطی و حتی تروریسم تاکید زیادی کرده و در واقع همه توقعات روسیه از چنین بیانیه یی را به طور کامل برآورده کرده است ولی در کنار آن مسائلی را نادیده گرفته یا بر سر آنها کوتاه آمده که به دلیل رویه شدن در اجلاس تهران کار حقوقی ایران را در احقاق حقوقش در زیر بستر دریا مشکل تر خواهد کرد. این موارد را می توان به شرح ذیل برشمرد؛

۱) اجلاس تهران درباره تعیین تکلیف ذخایر زیر بستر خزر تقریباً ساکت است. در اعلامیه نهایی بحث تعیین تکلیف منابع زیر بستر دریا کم رنگ است و حتی خیلی کم رنگ تر از بحث تروریسم که مستقیماً به دریای خزر مربوط نیست. در این اجلاس هیچ نظری از سوی ایران در مورد این مساله اصلی مورد اختلاف در اجلاس ابراز نشده است. در شرایطی که سایر کشورها کارشان را در مورد بهره برداری از ذخایر زیر بستر دنبال می کنند و منتظر تعیین تکلیف با ایران بر سر این مساله نمانده اند. اتخاذ این روش از سوی ایران در اجلاس تهران رویه یی را حاکم کرده که عملاً یک عقب نشینی نسبت به مواضع محکم گذشته ایران در این رابطه تلقی می شود و طبعاً راه عدول از این رویه در اجلاس های مشابه بعدی در کشورهای دیگر را هم می بندد.

۲) ایران در واکنش به اقدام روسیه مبنی بر تقسیم زیر بستر دریای خزر بدون هماهنگی با ایران، پذیرش نهایی مشاع بودن دریای خزر در رژیم حقوقی را منوط به تعیین تکلیف ذخایر زیر بستر کرده بود اما در این اجلاس برای اولین بار رسماً این شرط را کنار گذاشته و مشاع بودن همه چیز جز منابع زیر بستر را به صورت ضمنی و قطعی پذیرفته است.

۳) یکی از مهم ترین مستندات ایران در دعاوی حقوقی بر سر رژیم حقوقی دریای خزر، پیشینه تاریخی خزر و قراردادهای ۱۹۲۱ با روسیه و ۱۹۴۰ با اتحاد شوروی است. در تنظیم اعلامیه رسمی این اجلاس که اولین سند مشترک سران پنج کشور است از ذکر این پیشینه تاریخی و قراردادها خودداری شده است. رئیس جمهور قزاقستان در این اجلاس رسماً در سخنرانی خود اعلام کرده که با این اجلاس قراردادهای گذشته مربوط به خزر به تاریخ پیوسته و این مساله با سکوت ایران به صورت ضمنی پذیرفته شده است. واقعاً روشن نیست که با توجه به اهمیت بالای حقوقی این پیشینه های تاریخی برای مناقشات ناتمام حقوقی ایران در خزر چرا چنین کوتاهی مهمی صورت گرفته است. همچنان که اشاره شد مهم ترین اشکال این شیوه عمل سیاست خارجی کشور در اجلاس خزر، رویه شدن آن در اجلاس سران در تهران است که طبعاً مانع عدول ایران از آن در اجلاس های دیگر خزر خواهد شد. از این منظر می توان گفت عملاً ایران پذیرفته که از این پس مواضع کشورها درباره رژیم حقوقی دریای خزر و مناسبات کشورهای ساحلی می تواند معطوف به پیشینه های تاریخی خزر نشود و به ساختار جدیدی معطوف شود که در آن ایران یک عضو از پنج عضو است و با بقیه نیز اختلاف نظر دارد.

متاسفانه این تغییر بیش از سایر جنبه ها باعث نگرانی حقوقدانان شده است. آنان نگران هستند که عقب نشینی ایران در این اجلاس از طرح پیشینه تاریخی و امضای سندی در تهران که هیچ اشاره یی به اسناد تاریخی خزر ندارد، می تواند دستاویزی برای تضعیف جنبه های حقوقی اسناد تاریخی ایران و شوروی در دعاوی مربوط به خزر شود. آنان معتقدند با توجه به اینکه نتایج اجلاس تهران حداقل در مورد ادعاهای ایران رویه خواهد شد باید موضع ایران در مورد سهم خود از ذخایر زیربستر خزر به روشنی و به هر قیمتی در این اجلاس بیان می شد. علت این رفتار بر سر چنین مسائل حساس مربوط به منافع ملی چیست؟ ظاهراً مسوولان سیاست خارجی برای آوردن آقای پوتین به تهران و برای نشان دادن آنکه بر سر هیچ چیز اختلاف ندارند آنقدر جدی و هیجان زده بوده اند که به خاطر آن از خیر مواضع استراتژیک ملی هم گذشته اند و اعلام تحفظ و اعلام موضع محکم ایران در مورد ذخایر زیربستر خزر را کنار گذاشته و با میهمانانی که مشتاق چنین فضایی بوده اند همزبانی و همدلی کرده اند.

واقعیت این است که این نوع رفتار در مصالح ملی بیش از همه ناشی از خصلت های سیاست خارجی ماجراجو، جنجالی، فاقد ملاک و استراتژی و گرفتار تبلیغات و روزمرگی است. هرچند اگر اعلام موضع ایران باعث تضعیف فضای تبلیغاتی درباره موفقیت اجلاس می شد، این مساله نمی توانست و نمی تواند توجیهی در مورد وادادگی نسبت به منافع ملی باشد اما به نظر می رسد حتی تا این حد هم مشکل حاد نبوده و اگر واقعاً با نگاهی استراتژیک و نه تاکتیکی به اجلاس نگاه می شد امکان آن وجود داشت که متنی نتیجه این اجلاس باشد که مستند ایران در دعاوی خود در آینده قرار گیرد و نه آنکه مستند اعضای دیگری که منافع شان در مخالفت با مواضع ایران در خزر است، قرار گیرد. شواهد بعدی حکایت از آن دارد که سفر آقای پوتین به تهران آنقدر برای سیاست خارجی روسیه ضروری شده بود که اگر ایران روی موضع صریح خود در مورد ذخایر زیربستر خزر پافشاری هم می کرد، ایشان تحت این شرایط هم به تهران می آمد و برای نشان دادن روابط خوب کشورش با ایران، در مورد محتوای مربوط به ادعای ایران نسبت به زیربستر دریا در اعلامیه نهایی اجلاس تهران انعطاف لازم را نشان می داد.

محسن امین زاده