مروری بر رویداد های دنیای رسانه ها در سال ۲۰۰۵

سال ۲۰۰۵ سال پرفراز و نشیبی برای رسانه ها بود در حالی که نتیجه یک تحقیق در آمریکا که بررسی جامعی روی رسانه های این کشور در سال ۲۰۰۵ انجام داده نشان می دهد که ظهور رسانه های ارتباطی جدید مخاطبان را از رسانه های سنتی روگردان نکرده و بیش از هر چیز نحوه نگرش و انتظارات آنها را تغییر داده است, تغییر قطع روزنامه ها, تعدیل کارکنان, رو آوردن به موضوعات کمتر جدی و رسمی و از جمله تلاش های صاحبان رسانه های سنتی برای دسترسی به مخاطبانی بوده است که منابع خبری سریع تر, ارزان تر و خودمانی تری را می خواهند

سالِ روزهای خاکستری

اعتبار اخبار و اعتماد مخاطبان به آنها نیز از جمله چالش های پیش روی صاحبان رسانه ها است که سیری نزولی یافته و نیازمند آن است که رسانه ها روند تهیه گزارش ها و اخبار خود را به شکلی شفاف تر به مخاطبان عرضه کنند و تصمیم گیری در مورد درستی یا نادرستی مطالب را بر عهده آنها بگذارند. به عبارت دیگر، دوران «به من [رسانه] اعتماد کن» سپری شده و زمان «به من [مخاطب] نشان بده» فرا رسیده است. البته رسیدن به این وضعیت نیازمند تربیت نیروهای حرفه ای، داشتن منابع مالی و البته تجربه اندوزی است. به هر حال سال ۲۰۰۵ به پایان رسید تا رسانه ها نیز با تجربیات اندوخته شده در روزهای پرحادثه این سال، روزهای آینده را پیش رو ترسیم کنند. مطلب حاضر مروری است کوتاه بر تحولاتی که دنیای رسانه های سنتی (روزنامه، رادیو و تلویزیون) در سال ۲۰۰۵ از سر گذراند.

• سال کشتار و مرگ

سال ۲۰۰۵ از نظر تعداد خبرنگاران کشته شده رکورددار بود. در این سال ۶۳ روزنامه نگار در حین انجام وظیفه یا به واسطه بیان عقاید جان خود را از دست دادند که از سال ۱۹۹۵ با ۶۴ کشته (۲۲ نفر فقط در الجزایر)، سابقه نداشته است. در سال ۲۰۰۴ تعداد خبرنگارهای جان باخته ۵۳ نفر بود. اما خبرنگارها تنها جان باختگان حرفه خبررسانی نیستند. دستیاران رسانه (مترجم، راننده، تکنسین و...) نیز که آنها را همراهی می کنند در معرض همان خطرات هستند و در سال ۲۰۰۵ تعداد این کشته ها به ۵ نفر رسید.

در سال ۲۰۰۴ ، ۱۵ دستیار رسانه جانشان را از دست داده بودند. سال ۲۰۰۵ سومین سال متوالی بود که عراق عنوان «خطرناک ترین کشور برای رسانه ها» را از آن خود کرد. در این سال ۲۴ خبرنگار و ۵ دستیار رسانه در عراق کشته شدند تا مجموع کشته شدگان این حرفه از آغاز جنگ آمریکا با عراق در مارس ۲۰۰۳ به ۷۶ نفر برسد؛ بیش از کل خبرنگارانی که طی ۲۰ سال جنگ با ویتنام (۷۵-۱۹۵۵) جان خود را بر سر تهیه اخبار نهادند.

پارتیزان های عراقی و تروریست ها، اصلی ترین عامل قتل خبرنگاران هستند، اما سه خبرنگار نیز به دست نیروهای آمریکایی کشته شده اند. وائل البکری تهیه کننده ۳۰ ساله تلویزیون عراق در ۲۸ ژوئن ۲۰۰۵ به ضرب گلوله نیروهای آمریکایی جان باخت. فردای آن روز آمریکایی ها کشته شدن این عراقی به دست نیروهای خود را تایید و اعلام کردند که موضوع را در دست بررسی دارند. اما نه در این مورد و نه در دیگر مواردی که تحقیقات درباره آنها انجام شده است، هیچ نتیجه ای اعلام نشده است. در لبنان نیز دو روزنامه نگار برجسته در جریان بمب گذاری کشته شدند.

سمیر قصیر که ستون نویس روزنامه النهار بود در دوم ژوئن و جبران توینی ناشر همان روزنامه در ۱۲ دسامبر کشته شدند. هر دو این افراد از منتقدان سوریه و مخالف حضور نیروهای این کشور در لبنان بودند. مای چیدیاک مجری مشهور تلویزیون LBC لبنان نیز در ۲۵ سپتامبر از انفجار بمبی که در ماشینش کار گذاشته شده بود جان به در برد، گرچه یک پا و دست خود را از دست داد. اما دیگر کشورهایی که در سال ۲۰۰۵ قتلگاه خبرنگاران بودند از این قرارند: آذربایجان، افغانستان، اکوادور، برزیل، بلاروس، بنگلادش، پاکستان، جمهوری دموکراتیک کنگو، روسیه، سریلانکا، سومالی، سیرالئون، فیلیپین، قزاقستان، کلمبیا، کوزوو، لیبی، مکزیک، نپال و هائیتی. جز فیلیپین که ۷ خبرنگار در آن کشته شدند، در سایر کشورها تعداد کشتگان بین ۱ و ۲ نفر در تغییر بود. اما در آخرین روزهای سال ۲۰۰۵ حادثه ای روی داد که فدراسیون بین المللی روزنامه نگاران آن را «بدترین فاجعه ای که تاکنون برای رسانه ها پیش آمده» توصیف کرد.

سه شنبه ۶ دسامبر ۲۰۰۵ یک فروند هواپیمای سی-۱۳۰ که برای پوشش مانوری نظامی عازم جنوب ایران بود، ۲۹ دقیقه پس از پرواز و در حالی که به دلیل نقص فنی در حال بازگشت به فرودگاه مهرآباد بود، در یک مجتمع مسکونی در جنوب غرب تهران سقوط کرد و تمام سرنشینان آن و تعدادی از ساکنان مجتمع را به کام مرگ فرستاد. در این حادثه که علل آن همچنان تحت بررسی است و تا زمان نوشتن این مطلب هنوز نتایج آن اعلام نشده است، ۶۸ خبرنگار و دستیار رسانه جان باختند.

در سال ۲۰۰۵ چند روزنامه نگار قدیمی نیز درگذشتند. جانی کارسون هنرپیشه، کمدین و نویسنده ای بود که بیش از هر چیز به خاطر اجرای برنامه شبانه «نمایش امشب» مشهور بود. او این برنامه را (که شامل گفت وگو، نمایش، موسیقی، گفتارهای طنزآمیز و... بود) از ۱۹۶۲ تا ۱۹۹۲ برای شبکه تلویزیونی NBC در آمریکا اجرا کرد. کارسون متولد ۱۹۲۵ بود و ۲۳ ژانویه ۲۰۰۵ در اثر یک بیماری تنفسی مزمن در سن ۷۹ سالگی در بیمارستانی در لس آنجلس درگذشت. ریچارد وایتلی متولد ،۱۹۴۳ روزنامه نگار و مجری تلویزیون در انگلستان بود که مدت ۲۳ سال به اجرای برنامه «شمارش معکوس» که مسابقه حروف و کلمات بود قناعت کرد.

او از ۲ نوامبر ۱۹۸۲ همزمان با افتتاح شبکه تلویزیونی «کانال ۴» برنامه اش را آغاز کرد. وایتلی در ۲۶ ژوئن ۲۰۰۵ در ۶۱ سالگی درگذشت. پیتر جنینگز گوینده و مجری اخبار شبکه تلویزیونی ABC در آمریکا بود که ۷ آگوست ۲۰۰۵ در اثر سرطان ریه از دنیا رفت. او از ۱۹۷۸ برنامه «امشب با خبرهای جهان» را اجرا می کرد و از ۱۹۸۳ تا آوریل ۲۰۰۵ تنها گوینده و مجری این برنامه بود. جنینگز متولد ۱۹۳۸ بود و در زمان مرگ ۶۷ سال داشت.

• سال زندان و سانسور

سال ۲۰۰۵ در حالی به پایان رسید که ۱۲۶ روزنامه نگار و ۳ دستیار رسانه در ۲۳ کشور در زندان بودند. چین با ۳۲ زندانی رتبه اول را داشت و پس از آن به ترتیب کشورهای کوبا، اتیوپی، اریتره و برمه قرار داشتند.در سال ۲۰۰۵ حداقل ۸۰۷ روزنامه نگار دستگیر و ۱۳۰۸ نفر مورد حمله قرار گرفته یا تهدید شدند.در سال ۲۰۰۴ تعداد دستگیرشدگان ۹۰۷ نفر بود و ۱۱۴۶ نفر در اثر حملات فیزیکی آسیب دیده یا تهدید شده بودند. تعداد روزنامه نگاران دستگیرشده، تنها شاخصی بود که در سال ۲۰۰۵ نسبت به سال پیش از آن کاهش نشان می داد؛ اما همین مقدار نیز بیشتر از زیاد بود: بیش از ۲ نفر در هر روز. موارد سانسور و تعطیلی رسانه ها در سال ۲۰۰۵ نیز دست کم ۱۰۰۶ مورد بود که بیش از نیمی از آن (۵۶۷ مورد) به نپال تعلق داشت.

با اعلام حالت فوق العاده از سوی پادشاه این کشور از اول فوریه، وضعیت آزادی رسانه ها روز به روز بدتر شد. تعطیل کردن یک ایستگاه رادیویی FM از جمله اقدامات دولت نپال برای محدود کردن رسانه ها در سال ۲۰۰۵ بود. در چین نیز وضعیت سختی بر رسانه ها حاکم بود. این کشور با خرید دستگاه هایی از یک شرکت فرانسوی، اقدام به فرستادن پارازیت روی ایستگاه های رادیویی می کرد که «صدای تبت»، «بی بی سی»، «صدای امید» و «رادیو آزاد آسیا» از جمله آنها بودند. سردبیران رسانه ها نیز تقریباً هر روز فهرستی از موضوعات ممنوعه را از وزارت تبلیغات دریافت می کردند.

در بلاروس، قزاقستان و اغلب کشورهای آسیای میانه نیز سانسور همچنان بیداد می کرد و روزنامه ها تنها به جرم انتقاد از دولت بسته می شدند. بنابر «شاخص آزادی مطبوعات» که سازمان خبرنگاران بدون مرز تعیین می کند، سه کشور کره شمالی، اریتره و ترکمنستان در میان ۱۶۷ کشور به ترتیب پایین ترین جایگاه ها را به دست آوردند تا «سیاه چاله های خبر» در دنیا لقب بگیرند.

ایران تنها یک پله بالاتر از این سه کشور ایستاده بود. آمریکا بیش از ۲۰ پله سقوط کرده و در رتبه ۴۴ ایستاده بود. علت اصلی این تنزل، زندانی کردن جودیث میلر خبرنگار نیویورک تایمز و تلاش های حقوقی برای نقض پنهان ماندن منابع خبری بوده است. کانادا نیز به خاطر تصمیماتی که حق فاش نشدن منابع خبری را نقض می کند چندین رتبه تنزل کرده و در رتبه بیست ویکم قرار گرفته بود.

فرانسه نیز با چند پله تنزل در رتبه سی ام ایستاده بود که دلیل اصلی آن تفتیش دفاتر رسانه ها، بازجویی از روزنامه نگاران و تعرض های دیگر به مطبوعات بوده است. کشورهای شمال اروپا بار دیگر بالاترین جایگاه های این فهرست را به خود اختصاص دادند.

در دانمارک، فنلاند، ایرلند، ایسلند، نروژ و هلند آزادی های مطبوعاتی کاملاً استقرار یافته و ریشه دوانده است. در مجموع نیز ۱۰ کشور اول فهرست همگی اروپایی بودند. در میان کشورهای سایر قاره ها، نیوزیلند (۱۲)، ترینیداد و توباگو (۱۲)، بنین (۲۵) و کره جنوبی (۳۴) بالاترین رتبه ها را داشتند.

---