هویت ملی ایرانیان

●مقدمه

وقتی سخن از ما پیش می‌آید بحث هویت مطرح می‌گردد. مرز ما از دیگران توسط خطوط ترسیم شده توسط هویت ما روشن می‌گردد. بررسی هویت ملی یكی از مباحثی است كه از اهمیت تاریخی و جامعه‌شناختی فراوانی برخوردار است. اهمیت تاریخی آن به این جهت است كه اولاً این پدیده در فرایند زمان در جامعه شكل گرفته و از رویدادها و تغییر و تحولات تاریخی تاثیر پذیرفته است. ثانیاً هر هویتی كه امروزه در جامعه و میان گروه‌های اجتماعی مشاهده می‌شود، برگرفته از جریان‌های تاریخی ادوار مختلف است. از نظر جامعه‌شناختی هویت ملی به این لحاظ اهمیت دارد كه یكی از عوامل مهم انسجام اجتماعی و وفاق ملی در هر جامعه تلقی می‌شود. هر اندازه یك ملت از هویت محكمتر و منسجم‌تری برخوردار باشد، به همان اندازه در تحكیم پایه‌های همبستگی و وفاق اجتماعی موفق‌تر خواهد بود.

افزایش مراودات جهانی و بخصوص بحث جهانی شدن كه امروزه یكی از مباحث مهم حوزه‌های مختلف اقتصادی، سیاسی و فرهنگی تلقی می‌شود، در چالش با مفهوم هویت ملی قرار می‌گیرد. آیا افزایش ارتباطات فرهنگی و فرایند جهانی شدن و جهانی‌سازی از استحكام هویت ملی كشورها خواهد كاست؟ آیا كشورهایی كه از انسجام و هویت و وفاق ملی یكپارچه‌ای برخوردار هستند، در قبال جهانی شدن ایستادگی خواهند كرد یا خیر؟ پاسخ دادن به این نوع سؤالات آسان نیست و نیاز به زمان دارد تا در شرایط عینی و واقعی بتوان روند رویدادهای جهانی و ملی را پیگیری و مطالعه كرد.

در میان متفكران در موضوع رابطه هویت ملی و افزایش روابط جهانی و جهانی شدن دو دیدگاه وجود دارد. تعدادی از صاحبنظران بر این باورند كه روند جهانی شدن باعث تزلزل پایه‌های هویت ملی شده و همه كشورها كم و بیش مجبورند در قبال این روند از خود انعطاف نشان دهند. برخی دیگر از متفكران بر عكس این دیدگاه را دارند. آنان معتقدند كه جهانی شدن باعث می‌شود كشورهایی كه خواهان حفظ هویت خود هستند، عكس‌العمل نشان دهند و درصدد تحكیم پایه‌های بومی وحدت، هویت و انسجام جامعه خود برآیند.

همانطور كه ذكر شد در این مقاله هدف شناخت هویت ملی ایرانیان و مؤلفه‌های اساسی آن است. در ضمن می‌خواهیم بدانیم كه جایگاه هر یك از این مؤلفه‌ها در مجموعه هویت ملی ایرانیان چیست. برای این منظور ابتدا با توجه به نظر نویسندگان موجود به تعریف هویت، هویت ملی و هویت ایرانی می‌پردازیم و تلاش می‌نمائیم با استعانت از اندیشه اندیشمندان معاصر مؤلفه‌های هویت ملی ایرانیان را به دست آوریم. سپس با نگاهی گذرا به تاریخ ملت ایران به مؤلفه‌های هویت ملی ایرانیان در طول تاریخ پر فراز و نشیب آن اشاره می‌نمائیم و در انتها جایگاه هر یك از این مؤلفه‌ها را در ارتباط با دیگر مؤلفه‌ها مشخص می‌نمائیم. شناخت موضع ایرانیان نسبت به تغییرات حاصل از پیشرفت‌های جهانی نیز از دیگر اهداف این مقاله می‌باشد.

●تعریف هویت

هویت یا الهویه كلمه‌ای عربی است. این كلمه از "هو" به معنی او كه ضمیر غایب مفرد مذكر است، می‌آید و از آن لفظ هوهو یا الهوهو را ساخته‌اند كه اسم مركب است و معرفه به ال. معنی لغوی آن اتحاد به ذات یا انطباق به ذات است. اتحاد به ذات به معنی اتصاف و شناخته شدن و یكی شدن موصوف با صفات اصل و جوهری مورد نظر است. وقتی از هویت پدیده‌ای سخن به میان می‌آید، باید آن سخن طوری باشد كه نشان دهد پدیده مزبور به راستی گویای هیئت و ماهیت وجودی آن است، در غیر این صورت فاقد معنای ماهوی آن خواهد بود (الطائی، ۱۳۷۸). از نظرگاه دیگری هویت فرایند پاسخگویی آگاهانه هر فرد به یك دسته سؤالات در مورد خودش می‌باشد؛ از گذشته‌اش كه او چه كسی است، كجا بود، چه بود، چه هست و به چه قبیله، نژاد یا ملت تعلق دارد، منشا ابتدایی و اصلی‌اش كجاست و در تمدن جهان چه نقشی داشته است (باوند، ۱۳۷۷). برخی از اندیشمندان هویت را با تاكید بر "وجه تشخص" تعریف كرده‌اند نظیر آنچه كه شیخاوندی ارائه نموده است: "هویت مبین مجموعه خصایصی است كه امكان تعریف صریح یك شیء یا یك شخص را فراهم می‌آورد" (شیخاوندی، ۱۳۸۰). برخی هویت را معناداری جامعه دانسته‌اند، یعنی جامعه معنایی برای خودش قائل باشد و در چارچوب آن عمل كند و درصورت از دست دادن این معنا یا به هر دلیل گسستگی در معناداری با بحران هویت مواجه خواهد شد (رجایی، ۱۳۷۳). برخی دیگر از جامعه شناسان مقوله هویت را با دید جدلی و تقابلی آن تعریف نموده اند. در نگاه این گروه اساساً هویت در مقابل غیر قابل طرح است. اگر فضا یكدست باشد، عنصر هویت خود را نشان نمی‌دهد. از این منظر هویت به معنی هستی و وجود است، چیزی كه وسیله شناسایی فرد باشد تا او را از دیگران متمایز كند. انسان‌ها هویت خویش را در حذف چیزی یا در برابر چیزی تعریف می‌كنند (تاجیك، ۱۳۷۹).در این نوشته منظور ما از به كار بردن كلمهٔ هویت آن‌شناختی است كه مردم از خود دارند و به وسیلهٔ آن خود را از دیگران متمایز می‌كنند.

●هویت ملی

هویت ملی به معنای احساس تعلق و وفاداری به عناصر و نمادهای مشترك در اجتماع ملی (جامعه كل) و در میان مرز‌های تعریف شده سیاسی است. مهمترین عناصر و نمادهای ملی كه سبب شناسایی و تمایز می‌شوند، عبارتند از: "سرزمین، دین و آئین، آداب و مناسك، تاریخ، زبان و ادبیات، مردم و دولت" (یوسفی، ۱۳۸۰: ۱۷). به عقیده ی یوسفی در درون یك اجتماع ملی میزان تعلق و وفاداری اعضاء به هر یك از عناصر و نمادهای مذكور، شدت احساس هویت ملی آنها را مشخص می‌سازد (یوسفی، ۱۳۸۰: ۱۷).

به اعتقاد احمد اشرف این پدیده بجای مفهوم كاراكتر ملی از نیمه دوم قرن اخیر رواج یافته و از ساخته‌های علوم اجتماعی است (اشرف، ۱۳۷۸: ۵۲۲). از نظر مكنزی هویت ملی یكی از چهار نوع هویت است كه از قرن۱۹ بر جای مانده است و در كنار سه نوع دیگر: هویت دینی، طبقه‌ای و نژادی، مشاهده می‌شود. برخی از تعاریف هویت ملی بر عناصر یكپارچه كننده واحد سیاسی مستقل تاكید دارند و آن را مجموعه‌ای از گرایشات و نگرش‌های مثبت به عوامل و عناصر و الگوهای هویت بخش و یكپارچه كننده در سطح یك كشور به عنوان یك واحد سیاسی تعریف می‌كنند (حاجیانی، ۱۳۷۹). برخی دیگر به جنبه روانی آن تاكید دارند. عده‌ای نیز مشتركات ملی و دلبستگی بدان را عنصر اصلی تعریف هویت ملی دانسته‌اند و آنرا به عنوان مجموعه‌ای از ویژگی‌ها و وابستگی‌ها و پیوندهای جغرافیایی، تاریخی و فرهنگی، اجتماعی و قومی كه زندگی انسانی را دربر می‌گیرد و عضو جامعه به آن می‌بالد و افتخار می‌كند، تعریف می‌كنند (روح الامینی، ۱۳۷۹). استاد شهید مرتضی مطهری در كتاب خدمات متقابل اسلام و ایران می‌نویسد: "اگر هویت ملی را نوعی احساس ملی بنامیم تعریف آن عبارت خواهد بود از وجود احساس مشترك یا وجدان دسته جمعی در میان عده‌ای از انسان‌ها كه یك واحد سیاسی یا ملت را می‌سازند" (مطهری، ۱۳۶۳).

با توجه به انواع تعاریف درباره هویت ملی رزازی فر می‌گوید: "هویت ملی از نظر جامعه‌شناسی به مثابه نوعی احساس تعهد و تعلق عاطفی نسبت به مجموعه‌ای از مشتركات ملی جامعه است كه موجب وحدت و انسجام می‌شود و دارای ابعاد مختلف خرده فرهنگ ملی، دینی جامعه‌ای و انسانی است و ویژگی اصلی آن قابلیت انعطاف اجزاء آن و بومی بودن ابعاد تشكیل دهنده آن می‌باشد" (رزازی فر، ۱۳۷۹).

●هویت ایرانی

از دیدگاه احمد اشرف مفهوم تاریخی هویت ایرانی در نهضت‌های قومی، سیاسی و دینی دوران ساسانیان شكل گرفت و در دوران اسلامی با فراز و نشیب‌هایی پایدار ماند و در عصر صفوی تولدی دیگر یافت و در عصر جدید به صورت هویت ملی ایران متجلی شد (اشرف، ۱۳۷۸).

هویت ایرانی به علت موقعیت خاص جغرافیائی از سه حوزهٔ تمدنی ایرانی، اسلامی و غربی تأثیرپذیرفته است. به گفتهٔ بروجردی استراتژی روشنفكران ایرانی استراتژی اختلاط و پیوند این سه گفتمان در اشكال گوناگون و شكل دادن به هویت تركیبی بوده است. ولی تاكنون اغلب نویسندگان ایرانی در باز تولید و بازشناسی هویت ایرانی دارای نقاط ضعف عمده‌ای بودنده‌اند زیرا: اولاً اغلب ادیب بودند نه مورخ. لذا هر چند نوشته‌هایشان دارای نثر شیوا و ادیبانه است، ولی فاقد ضوابط علم تاریخ نگاری است. برای مثال فاقد زیرنویس است و مطالب ارائه شده مستند نیستند. ثانیاً با نگاه ایدئولوژیكی و عدم برخورد انتقادی با میراث فرهنگی جامعه نگریسته شده و اغلب با جریانات خاص سیاسی همراه بوده است. ثالثاً با تكیه بر زبان فارسی به عنوان ركن اصلی و تعیین كننده هویت همراه بوده و سایر عناصر نادیده گرفته شده است. برای مثال فخرالدین شادمان بر این باور بود كه هویت ایرانی صرفاً براساس زبان شناخته می‌شود (بروجردی، ۱۳۷۹).

به هر صورت مطالعه دقیق علمی در مورد هویت ایرانی تاكنون ضعیف بوده است و این گونه از مطالعات در سال‌های اخیر شتاب گرفته است. امید است از این مطالعات دریافت‌های دقیق، تازه و مفیدی در مورد كیستی و چیستی ایرانیان به دست آید.

با توجه به تعاریف فوق از هویت ملی و هویت ایرانی به دنبال مؤلفه‌های هویّت ملی ایرانیان در زمان حاضر می‌رویم. این مؤلفه‌ها به ما كمك می‌كنند تا عناصر اصلی احساس مشترك داشتن ایرانیان را بشناسیم و برای افزایش انسجام اجتماعی به تقویت آنان بپردازیم.

●مؤلفه‌های هویت ملی ایرانیان

آنچه كه اغلب محققین بر آن اتفاق نظر دارند، این است كه سه ركن مهم و عمده هویت ملی در ایران عبارتند از:

۱) جغرافیا و سرزمین با نوسانات میان فلات ایران با مناطق كوهستانی آن.

۲) زبان فارسی با همه تغییراتی كه در اثر آمیزش با زبان‌های تركی، مغول و عربی داشته است. ۳) دین اسلام كه برغم همه اختلافات فرقه‌ای، اصل و اساس آن ثابت و استوار مانده است.

همهٔ ایرانیان از دوران باستان تاكنون در فلات ایران زندگی كرده‌اند و مرز‌های جغرافیائی این فلات هویت بخش مكان و بوم زیست آنان می‌باشد. آنان در این مكان خود را یافته‌اند و طی قرن‌ها با نوسانات زیست محیطی آن خود را تطبیق داده اند. نه تنها در ایران بلكه در بین همهٔ ملت‌ها سرزمین مشترك در جغرافیای سیاسی امروز و تشكیل واحدهای مستقل سیاسی به اندازه‌ای اهمیت یافته است كه بررسی هویت ملی بدون درنظر گرفتن آن مطالعه‌ای ناقص خواهد بود. در این میان برخی همان واحد سیاسی را محور و عامل اصلی هویت ملی می‌دانند.

اگر نپذیریم كه هویت ایرانی با شعر تعریف می‌شود و آن را غلو شاعرانه بدانیم، در قبول این نكته اتفاق نظر خواهیم داشت كه زبان و ادبیات فارسی یكی از عوامل مهم هویت ملی‌مان است. به تعبیر آیت‌الله خامنه‌ای رهبر بزرگوار انقلاب اسلامی ایران زبان فارسی "یك میراث عظیم و باشكوه و بسیار ارزشمند و مایه سربلندی و از گنجینه‌های عظیم مواریث فرهنگی و در واقع همه چیز ماست و رمز هویت ملی ماست" این زبان وسیلهٔ مراودهٔ اقوامی می‌باشد كه خود را ایرانی می‌دانند. هر چند به علل سیاسی بخش‌هائی از كشور ایران جدا شده و مردم ساكن در آن مناطق هنوز به این زبان با یكدیگر تكلم می‌كنند اما از قرن دوم هجری به بعد زبان فارسی وجه تمایز ایرانیان از دیگر اقوام ساكن در منطقه بوده است.

نویسنده: سعید زاهد

منابع:

۱-ابن خلدون، عبد الرحمن، (۱۳۵۷) مقدمهٔ ابن خلدون. تهران: امیر كبیر.اشرف، احمد (۱۳۷۸) هویت ایرانی در بین ایرانیان خارج از كشور، جلد دوم سنت و تجدد، بولتن فرهنگی معاونت امور بین الملل وزرات فرهنگ و ارشاد اسلامی. تهران.

۳-الطائی علی (۱۳۷۸) بحران هویت قومی در ایران، نشر شادگان، تهران.

۴-باوند، داوود (۱۳۷۷) چالش‌های برون مرزی و هویت ایرانی در طول تاریخ، ماهنامه اطلاعات سیاسی ـ اقتصادی. سال دوازدهم شماره ۱۲۹، ۱۳۰.

۵-بروجردی، مهرداد (۱۳۷۹) فرهنگ و هویت ایرانی در فراسوی مرز، فصلنامه مطالعات ملی. شماره پنج، سال دوم، پائیز ۷۹.

۶-تاجیك، محمدرضا (۱۳۷۹) روشنفكر ایرانی و معمای هویت ملی، فصلنامه مطالعات ملی. سال دوم، شماره ۵، پائیز ۷۹،

۷-ثاقب فر، مرتضی، (۱۳۷۹) شاهنامه فردوسی و فلسفه تاریخ ایران. انتشارات قطره و معین، تهران.

۸-رجائی، فرهنگ (۱۳۷۳) هویت و بحران هویت ایرانی، مجله جامعه سالم، شماره ۲۴.

۹-رجائی، فرهنگ (۱۳۸۲) مشكلهٔ هویت ایرانیان امروز، تهران: نشر نی.

۱۰-رزازی فر، افسر (۱۳۷۹) الگوی جامعه‌شناختی هویت ملی در ایران، فصلنامه مطالعات ملی، شماره ۵، سال دوم، پائیز ۷۹.

۱۱-روح الامینی، محمود و دیگران (۱۳۷۹) میزگرد فرهنگ و هویت ایرانی، فرصت‌ها و چالش ها، فصلنامه مطالعات ملی. شماره ۴، تابستان ۷۹.

۱۲-شایگان، داریوش، نگاه شكسته. ترجم سعید شاهسوندی، بی جا، بی تا.

۱۳-شیخاوندی، داور (۱۳۸۰) ناسیونالیسم و هویت ایرانی، مركز بازشناسی اسلام و ایران، تهران.

۱۴-كدی، نیكی (۱۳۸۱) ایران دوران قاجار و برآمدن رضاخان، تهران: ققنوس.