مادر گریم ایران

استاد مهین میهن, تحصیلات خود را در زمینه زیباشناسی چهره گریم برای صحنه شامل تئاتر, اپرا, باله و گریم برای دوربین شامل سینما, تلویزیون, عکاسی پرتره مانکن, ساخت انواع ماسک را در کشور فرانسه گذرانده, مدت هشت سال تحصیل و کار در پاریس فعالیت داشته است

استاد مهین میهن، تحصیلات خود را در زمینه زیباشناسی (چهره) گریم برای صحنه شامل: تئاتر، اپرا، باله و گریم برای دوربین شامل: سینما، تلویزیون، عکاسی (پرتره) مانکن، ساخت انواع ماسک را در کشور فرانسه گذرانده، مدت هشت سال تحصیل و کار در پاریس فعالیت داشته است.

پس از مراجعت به ایران از سال ۱۳۵۵ سرپرستی واحد گریم و ماسک مرکز هنرهای نمایشی وزارت ارشاد اسلامی را به عهده داشته است، وی مدت دو سال برای اپرا و باله در تالار رودکی کار کرده و پس از پیروزی انقلاب اسلامی همکاری خود را با گروه‌های تئاتر آغاز و در طول سال‌ها کار، ده‌ها نمایش را طراحی گریم و ماسک کرده است.

ایشان غیر از کلاس‌های گریم وزارت ارشاد اسلامی مدت ۲۴ سال است که مدرس این رشته کارشناسی و کارشناسی ارشد در دانشکده‌های: هنرهای زیبا (پردیس) گروه تئاتر دانشگاه تهران، دانشکده سینما و تئاتر هنر، فرهنگسرای نیاوران، دانشگاه هنر تربیت مدرس، مجتمع دانشگاهی اسلامی، دانشکده هنر دانشگاه آزاد اسلامی و سرپرست کلاس‌های حوزه هنری بوده است.

او نخستین زن طراح هنرمندی است که در سال ۶۷ به اخذ دکترای هنر نائل آمد. ایشان در وزارت فرهنگ و هنر اسلامی در کمیته فرعی تئاتر، جهت برنامه‌ریزی این رشته فعالیت دارد و طراح برنامه آموزش کاردانی پیوسته رشته تئاتر گرایش (ماسک و گریم) است. در سال ۷۳ جزء هیئت ژوری سیزدهمین جشنواره تئاتر فجر بود و در روز جهانی تئاتر در سال‌های ۷۹، ۸۲ و ۸۴ از ایشان به عنوان طراح و مدرس قدردانی شد.

در طول این سال‌ها بسیاری از دانشجویان بااستعداد خود را آموزش داده و به جامعه هنر ایرانی معرفی کرده است. پنجمین چاپ کتاب (گریم برای تئاتر) از سوی انتشارات جهاد دانشگاهی از تألیفات اوست که در سراسر ایران تدریس می‌شود.

او در سال ۷۹ به تقاضای خود بازنشسته شد ولی همچنان در دانشگاه تهران هنرهای زیبا (پردیس) و دانشگاه هنر سینما و تئاتر به آموزش گریم تئاتر و سینما مشغول است و به او لقب مادر گریم ایران داده شده است.

▪ تعریف گریم از دید شما چیست؟

ـ در گذشته، رشته گریم به دو نوع کلی تقسیم می‌شد ولی امروز بسیار گسترده‌تر از گذشته شده است. گریم صحنه، شامل: تئاتر، اپرا و باله، گریم و دوربین شامل تلویزیون، سینما و عکاسی رنگی و سیاه و سفید است. نوعی گریم که از سر تا پای بازیگر با رنگ‌های مایع کار می‌شود و کاربرد آن برای اپرا، باله و تئاترهای مدرن است که BADY ART نامیده می‌شود. این نوع گریم را می‌شود بر بازیگر کاملاً پوشیده با لباس مناسب، کار کرد.

▪ گریم FASHION یا مد:

که اغلب بر چهره‌ مانکن‌ها زن و مرد کار می‌شود. گریم در سازمان‌های امنیتی کشورها که ظریف‌ترین گریم محسوب می‌شود. برای مثال: برای فروشندگان مواد مخدر مأمور چهره خود را تبدیل به یک آدم معتاد می‌کند.

▪ گریم جهت چهره سیاستمداران:

در گذشته در مقابل دوربین به چهره سیاستمداران فقط ف‍ُن زده می‌شد ولی امروزه در غرب، مشاهده می‌کنیم که سیاستمداران برای نشان دادن چهره جوان‌تر و شاد گریم‌های غلیظ بر چهره دارند.

گریم در راهپیمایی‌ها و در استادیوم ورزشی بر چهره‌ جوانان دیده می‌شود. گریم بر چهره کودکان مهدکودک و دبستانی در خیابان‌ها به چشم می‌خورد که نقش حیوانات و گل‌ها را بر چهره دارند.

گریم برای فیلم‌های سوررئال۱ با شخصیت‌های عجیب و غریب افکت گریم۲ که بر قسمتی از بدن ساخته‌شده بازیگر یا مانکن ساخته شده انجام می‌شود، مانند منفجر کردن سر، قطع کردن دست و پا و دو نیم کردن بدن و غیره...

▪ آیا گریم همان MAKE UP است یا تفاوت‌هایی دارد؟

ـ واژه MAKE UP انگلیسی به معنای آرایش برای چهره است. آرایش چهره، خود رشته‌ای ظریف و هنری است که شامل آرایش روز، عصر، شب و عروس است که در آرایشگاه توسط آرایشگر، انجام می‌شود.

▪ در بعضی از فیلم‌های خارجی به جای واژه گریم، واژه MAKE UP ARTISTIC به معنای آرایش هنری، استفاده می‌شود. همچنین در زبان فرانسه واژه MAQIALLAGE به معنای آرایش است که گاهی MAQIALLAGE ARTISQUE به معنای آرایش هنری جایگزین می‌شود.

از چه هنگام گریم با آدمی همراه شد؟

ـ بشر، با هویت فردی در دوران‌های گذشته، جهت شکار و غلبه بر ترس از خاک، عصاره گیاهان، خاکستر چوب و رنگ‌های معدنی بر چهره و بدن استفاده کرده، سپس با سازگار کردن خود از هویت فردی به هویت گروهی و اجتماعی در مراسم آیینی و مذهبی که با باورهایی چون انیمیسم۳، اساطیر، نیایش اجداد، طلب باران، باروری، تدفین، کشاورزی، شمن۴، جادوگری و... با رنگ بر چهره دیدن حرکات یا رقص با ابزار ابتدایی موسیقی شرکت می‌کرد.

گاه برای ماندگار شدن رنگ بر بدن با ابزار ساده رنگ‌ها را بر بدن خال‌کوبی یا نقش‌هایی بر پوست چهره و بدن حک می‌کرد. او نه‌تنها از رنگ، خال‌کوبی، حک کردن بر چهره و بدن سود می‌برد بلکه با پوشاندن چهره از برگ درختان، الیاف اسکلت سر، پوست و پشم حیوانات با ماسک آشنا شد. آن‌ها را با پر، شاخ تزیین می‌کرد و در مراسم شرکت می‌جست. هویت تئاتر و بازیگر از این مراسم شکل می‌گیرد. در طول تاریخ، بازیگر، جهت نقش‌آفرینی از گریم و ماسک استفاده کرده است و گریم و ماسک، هر دو یک عمل را بر چهره بازیگر انجام می‌دهند و آن استتار کردن هویت اصلی بازیگر است. گریم با رنگ و ماسک پوششی از کاغذ، مقوا، باند گچ، پارچه، اسفنج، پوست، چرم، مواد پلاستیک و...

بازیگری با گریم با بازیگری با ماسک کاملاً متفاوت است.

▪ از چه هنگام گریم به طور حرفه‌ای وارد ایران شد؟

ـ در دوران قاجار نفوذ تئاتر غرب مشاهده می‌شود. در این دوره آثار مولیر ترجمه می‌شود. اولین شرکت نمایشی به نام فرهنگ تأسیس می‌شود. پس از مشروطیت با پیوستن هنرمندان تئاتر و نویسندگان اولین تئاتر به نام تئاتر ملی تأسیس می‌شود و فعالیت تئاتر شروع می‌شود. در این دوران، گریم با تکنیک و لوازم امروزی کار نمی‌شد. اغلب خود بازیگران گریمور بودند. موادی از چربی خوک، رنگ‌های معدنی و موم سفید را مخلوط می‌کردند و برایش ریش و سبیل پشم طبیعی حیوانات را به کار می‌بردند و بر چهره شخصیت‌پردازی می‌کردند. گریم حرفه‌ای و عنوان گریمور را باید مابین ۵۰ یا ۶۰ سال پیش بدانیم و از استادان این رشته که بازیگر هم بوده‌اند مرحوم آقایان: میرزا سید علی‌خان نصر، میرعمادی، تیمور کنعانی و اکبر مشکین نام ببریم. روحشان شاد.

▪ گریم در تئاتر را مشکل‌تر می‌دانید یا در سینما را، تفاوتشان چیست؟

ـ گریم تئاتر و سینما هرکدام دارای تکنیک، رنگ و شیوه کار خاص هستند و کلاً با هم تفاوت دارند. در تئاتر، چهره برای دیدن از دور کار می‌شود و در سینما درست عکس آن است. چشم دوربین بسیار حساس است و کوچک‌ترین زائده بر چهره را ثبت می‌کند. چنانچه گریمور آشنایی به هر دو شیوه داشته باشد هر دو نوع گریم برای او آسان خواهد بود. ف‍ُن‌ها در تئاتر رنگی‌تر و برای سینما کدر و خنثی هستند. بر صحنه تئاتر چهره بازیگر بی‌رنگ، مسطح، چشم و ابروان در هم جلوه می‌کند. ف‍ُن تئاتر به چهره زده می‌شود تا رنگ طبیعی به آن بدهد با ایجاد سایه و روشن، چهره‌ دارای حجم می‌شود چشم و ابروان کاملاً از هم با کمک رنگ باز می‌شود. چنانچه کارگردانی شخصیت‌سازی نخواهد و نورهای بی‌شماری برای نمایش در نظر بگیرد این گریم ساده و مناسب است.

به طور کلی در مقابل دوربین چهره بی‌رنگ، چربی پوست ایجاد انعکاس و رنگ‌ دندان‌ها و چشم‌ها درخشان‌تر از پوست و سایه و نامتعادلی چهره تشدید می‌شود.

بر چهره، ف‍ُن بر اساس رنگ پوست و سایه‌روشن با درجه‌بندی ف‍ُن‌ها کار می‌شود.

گریم سینما سیاه و سفید متفاوت از رنگی است در این نوع گریم هدف بر چهره ایجاد تضاد سایه‌های دودی از کم‌رنگ تا پ‍ُررنگ است در صورتی که در گریم سینما رنگی کم کردن تضاد، ایجاد تصویر نرم و اشباع‌زدایی رنگ‌هاست. هر دو نوع گریم صحنه و دوربین دارای مبحث‌های مشترک هستند مانند آناتومی چهره، سر و بدن. شناخت چهره، تعاد‌ل‌سازی، نامتعادل‌سازی، پیر کردن، جوان کردن، ریش و سبیل بافی، کاشت مو، تکه‌سازی و ساخت اعضای بدن مانکن. افکت گریم برای سینما به کار گرفته در غرب طراح گریم اغلب در کنار فیلم‌بردار است چون طراحی چهره که او انجام داده است بر مبنای فضای داخلی، بیرونی، حرکت دوربین، زوایای مختلف، برطرف کردن انعکاس بعضی از رنگ‌های دکور، لباس که بر چهره می‌تابد است.

▪ چقدر گریم در پیشبرد قصه نمایش تأثیرگذار است؟

ـ چنانچه نمایشنامه‌ای بر اساس نژاد اروپایی، آفریقایی یا روس برای مثال نمایش‌های چخوف اجرا شود. بدون تغییر چهره بازیگر به نژاد مورد نظر آیا این نمایش تأثیر خواهد گذارد؟ یا نمایشنامه‌ای تاریخی که زندگی شخصیت است و باید چهره بازیگر کاملاً شبیه شخصیت نمایشنامه باشد چنانچه چهره شبیه‌سازی نشود تأثیر نمایش بر تماشاگر بسیار کم است. بنابراین گریم می‌تواند بسیار بر قصه نمایش تأثیر بگذارد.

به طور کلی گریم برای تئاتر بر اساس سبک و نوع نمایش به کار گرفته می‌شود برای مثال یک نمایش رئال، از دیدگاه زیبایی‌شناسی بر حقیقت استوار است در این نوع نمایش دکور، لباس و گریم باید کاملاً حقیقی کار شود شخصیت‌سازی کاملاً طبیعی انجام می‌پذیرد. ابداً از کلاه‌گیس یا ریش و سبیل کاموا و غیره استفاده نمی‌شود.

موها، تماماً از جنس موی طبیعی است. گریم نمایش کلاسیک، با نمایش رئالیست متفاوت است تا حدودی از رنگ لباس‌ بر چهره کار می‌شود، امروزه برای نمایش‌های کلاسیک از گریم ماسک استفاده می‌کنند. گریم ماسک، گریمی است که با رنگ‌های غلیظ بر چهره شخصیت‌سازی می‌شود و چهره، ماسک‌مانند جلوه می‌کند و به تئاتر کلاسیک ابهت و زیبایی می‌بخشد و برای مثال گروتسک نوعی نمایش است که از دیدگاه زیباشناسی بر مبنای نامتعادل‌سازی است چنانچه گریم یا ماسک، لباس، دکور، بازی‌ها حتی موسیقی آن عادی باشد تأثیری بر تماشاگر نخواهد گذارد. باید تمام عوامل نامتعادل، غلوشده کار شود. با مثال‌های کوتاهی که ذکر شد گریم حتی بدون شخصیت‌پردازی می‌تواند در پیشبرد قصه نمایش تأثیر گذارد.

▪ رابطه گریم با شخصیت‌پردازی در چیست؟

ـ یکی از مبحث‌های مهم رشته گریم، شخصیت‌پردازی است. بر چهره بازیگر می‌توان از ده تا صد درصد شخصیت‌پردازی کرد. زمانی که چهره بازیگر با نقش او هم‌خوانی داشته و در ارائه نقش، میمیک و حالات مسلط باشد با گریم میمیک و حالات چهره او تشدید می‌شود در اینجا ده درصد به بازیگر کمک شده است.

برعکس بازیگر را مشاهده می‌کنیم که نقش او کاملاً با چهره متفاوت و در نقش‌آفرینی ضعیف است، باید شخصیت مورد نظر صد درصد بر چهره او کار شود یا در نمایش تاریخی بازیگر نقش شخصیت مهمی از تاریخ را ارائه می‌دهد که باید چهره کاملاً شبیه‌سازی شود در این مرحله، نیز صد درصد شخصیت‌پردازی می‌شود.

هر چهره دارای حالات مثبت و منفی است با مطالعه و بررسی بر چهره مشاهده می‌کنیم هر چهره دارای رمز و راز است. طراح گریم با مطالعه دقیق بر چهره بازیگر، شناخت حالات می‌تواند شخصیتی مورد نظر را موفق ارائه دهد. مطالعه کتاب‌های روانشناسی (شخصیت) قیافه‌شناسی، جامعه‌شناسی و زیباشناسی برای او ضرور است.

چرا در ایران نمی‌توانیم گریم‌های فوق تصور داشته باشیم؟ در کشورهای دیگر، چهره‌های عجیب و غریب را شاهدیم.

در ایران اغلب فیلم‌ها رئال و حقیقی یا تاریخی هستند و فیلم‌های سوررئال و تخیلی کار نمی‌شود. امروزه در سینمای غرب شخصیت‌های عجیب و غریب و تخیلی طرف‌دار بسیار دارد. از این رو در گریم سینما از مبحث‌های ساخت: مانکن، عروسک شخصیت‌های تخیلی ساخت بدن بازیگر یا قسمتی از بدن بازیگر و افکت گریم بر آن‌ها که موجب تصاویر خارق‌العاده می‌شود مانند: انفجار سر، قطع دست و پا، دو نیمه شدن بدن و... بسیار استفاده‌ می‌شود.

برای ساخت شخصیت‌های تخیلی، تنها طراح و گریمور کار نمی‌کنند بلکه بیست تا سی نفر روی چهره این شخصیت فعالیت می‌کنند. طراحی، ساخت مجسمه، ساخت قالب‌ها، ساخت پوسترها وصل کردن پوسترها به هم کار گذاشتن ابزارآلات در آن حرکت اعضای بدن و ایجاد صدا و بالاخره حرکت کلی آن با سیستم مکانیکی و الکترونیکی از راه دور. چنانچه فیلم‌نامه‌ای بر اساس این شخصیت‌ها نوشته شود استادان می‌توانند گروهی تشکیل بدهند و در این راه نیز موفق باشند.

▪ معضلات گریم در ایران چیست؟

ـ من سال‌ها، با عشق برای تئاتر ایران کار کردم و دانشجویان بااستعدادی را آموزش دادم که سال‌هاست که طراح و مدرس این رشته‌اند. در سال‌های اوایل انقلاب مابین هنرمندان تئاتر یک نوع‌دوستی، صمیمیت و اتحاد برقرار بود من شاهد بودم هنرمندان تئاتر با دل و جان نمایش را روی صحنه می‌بردند و کمتر به مادیات فکر می‌کردند.

نمایش‌های باارزشی مانند: مرده‌های بی ‌کفن و دفن، فیزیک‌دان‌ها، خسیس، هرپومته در زنجیر سربازها و... .

جشنواره‌های فجر در سال‌های نخست شور و حال خاصی داشت و هنرمندان شهرستان با امید بسیار، در این جشنواره‌ها شرکت می‌کردند. امروزه متأسفانه تئاتر وضعیت ثابتی ندارد به‌خصوص در شهرستان‌ها بسیار نابسامان است و همین‌طور رشته‌های وابسته به آن، واحد گریم مرکز هنرهای نمایش با هنرمندانی نزدیک به بیست سال کار هنوز وضعیت ثابتی ندارند و سال‌هاست در سرگردانی به سر می‌برند.

در جشنواره دهه فجر نامی از‌ رشته گریم و افراد آن برده نمی‌شود در صورتی که یکی از کارهای سنگین جشنواره به عهده این واحد است. امید است مسئولان هنری توجه بیشتری به تئاتر و رشته‌های وابسته آن و نیز گریم داشته باشند.

امروزه با دیدن یک دوره کوتاه در یک آموزشگاه گریمور و حتی طراح گریم می‌شوند و یا آسانی مجوز برای بازگشایی آموزشگاه دریافت می‌کنند! در سریال‌های تلویزیونی به غیر از کارهایی که استادان بزرگ گریم خانم‌ها و آقایان انجام داده‌اند اسامی در تیراژ به چشم می‌خورد که به عنوان طراح معرفی شده‌اند.

به همین دلیل اغلب گریم خانم‌ها آرایش است. از دختر ۱۶ ساله تا خانم ۶۰ یا ۷۰ ساله ابروان تراشیده تاتو شده سیاه نازک دارند. متأسفانه این‌ها اطلاع ندارند که رنگ سیاه و سفید رنگ‌های ممنوعه گریم دوربینی هستند. مسئولان سازمان صدا و سیما بهتر است این سریال‌ها را پیش از پخش به استادان گریم خود سیما نشان دهند و یا ضوابطی برای طراحی در نظر گرفته شود. آرایش، با گریم متفاوت است با این طراحی‌های نادرست لطمه به رشته هنری گریم وارد می‌شود.

شما چه راهکاری برای پیشرفت هنر گریم در ایران توصیه می‌کنید؟

در دانشکده‌ها دانشجو تئاتر و سینما دو واحد گریم و ماسک (گروه تئاتر و دوربین) را می‌گذراند تازه با گریم آشنا می‌شود. سال‌ها مسئولان تلاش کردند تا واحد بیشتری به این درس داده شود ولی موافقت نکردند. جوانان بسیاری هستند که می‌خواهند این رشته را کامل دنبال کنند. من عقیده دارم وزارت ارشاد اسلامی یا سازمان صدا و سیما هنرستان گریم و ماسک کامل به مدت سه سال دایر نمی‌کنند.

گریم صحنه و دوربین را کامل و ساخت مانکن شخصیت‌های عجیب و غریب، حرکت آن‌ها و افکت گریم و غیره را با آن‌ها بیاموزند و از همه مهم‌تر دو واحد اخلاق هنرمند برای آن‌ها در نظر بگیرند که هنرمند باید چگونه باشد و چگونه رفتار کند.

شاید که در آینده نیز هنرمندان سینما به فکر ساختن فیلم‌هایی با شخصیت‌های تخیلی بیفتند چون این‌گونه فیلم‌ها طرف‌دار بسیار دارد به‌خصوص نزد جوانان.

۱. SURREAL

۲. EFFECT

۳ . ANIMISHE

۴ . SHAMAN

پوپک سلحشور