بازتاب دفاع مقدّس در آینه شعر فارسی

جهاد و مبارزه در راه خدا هنر شجاعت و شهامت مؤمن واقعی خداوند است و تبلور این هنر مقدّس و شجاعت و شهامت در هنر شعر امری بدیهی است

● مقدمه :

جهاد و مبارزه در راه خدا هنر شجاعت و شهامت مؤمن واقعی خداوند است و تبلور این هنر مقدّس و شجاعت و شهامت در هنر شعر امری بدیهی است. رزمندگان جان بر کف ایرانی با ابزار معنوی و مادی به جنگ با متجاوز برخاستند و شاعر هنرمند با سلاح هنر منظوم و ملحون به حفظ و صیانت از ادبیات و فرهنگ دفاع و جهاد و جنگ پرداخته است. گواه راستین این مدّعا آثار مکتوب منظوم نادره گویان در خصوص نبرد عاشقانه و دلاورانی که در میادین رزم ونرد نبرد، جان می‌باختند. شهیدان، ایثارگران، آزادگان، رزمندگان در ادب و فرهنگ و انقلاب قوم ایرانی سمبل عشق، ایثار، استقلال، مبارزه بوده بی تردید داستان راستان آنان برای نسل امروز و فردا خواندنی و ماندنی خواهد بود.

دفاع مقدّس، حماسه دلاوری، آمیخته با حماسه عرفانی است. در آثار سخن سنجان، این حماسه با غنا آمیزش کرده و گوهری به نام ادبیات دفاع مقدّس را به زمین گذاشته و در شعر پایداری و دلاوری با عاطفه گره می‌خورد. حماسه تبدیل به غزل می‌شود و با شور و عشق و راستی و مستی همراه می‌گردد. به قول یکی از لطیفان نکته سنج:

میان معرکه لبخند می‌زنید به عشق

/حماسه چون به غزل ختم می‌شود زیباست

(سهیل محمودی)

رجز خوانی دشمن برای شروع جنگ از(۱۶) شهریور(۱۳۵۹) آغاز شد و ایران آبستن شجاعت، شهادت و امانت الهی(عشق)شد. ادبیات هر ملت، تحت تأثیر شرایط سیاسی اجتماعی، فرهنگی و دینی هر ملت است جنگ تحمیلی و در برابر، دفاع مقدّس در این نبرد از سال(۶۷ـ۵۹) بوده و عظمت این نبرد شجاعانه و نیز شکوه حضور مردم دیندار ایرانی در این جنگ، ادبیات و شعر فارسی را از دید رنگ و صورت و معنی دگرگون و به آن رنگ دلاوری و دینی و عرفانی داده است.

در قرون متمادی گذشته، حماسه، عرفان، عشق و اخلاق، از عمده‌ترین مفاهیم اشعار ایرانی بوده و شاعر دفاع مقدس همه این مفاهیم وموتیف را فی الواقع تجسّم کرده و یا شنیده و تجربه کرده و آن آزموده‌های عینی خود را با تجارب شعری درآمیخته و در پوشش هنر و شعر به تصویر کشیده است جنگ تحمیلی و به دنبال آن دفاع مقدّس شگرف‌ترین تأثیر را بر ادبیات منظوم و منثور ایرانی گذاشته است.

«مجموعه سرودهایی را که در قالب‌های گوناگون اعم از سنتی و نو، نیمایی و سپید شکل گرفته اند و درون مایه اصلی آنها تشویق و تکریم «دوست " و تحقیر و تهدید «دشمن " و تقویت روحیه مذهبی و ملی برای حفظ وطن و انقلاب است، شعر جنگ می‌نامیم.

شعر جنگ به لحاظ زمانی حدفاصل بین شروع تجاوز دشمن تا پذیرش قطعنامه(۵۹۸) را در بر می‌گیرد. " (گزیدة شعر جنگ و دفاع مقدس، صفحه ۱۲) شعر جنگ خودجوش بود. شاعران چه ضعیف و چه قوی، احساسات درونی خویش را نسبت به دفاع حق در مقابل باطل و حوادث و پیامدهای اوضاع آن به دور از هر نوع تصنّع و تکلف و کسب شهرت و مکنت بیان می‌کردند.

شعر دفاع مقدّس، آثار منظوم هنگام نبرد و بعد از نبرد و زمان صلح می‌باشد. بعد از اقبال به قطعنامه(۵۹۸) از سوی ایران، شاعران نکته گوی ایرانی به سرشت سیاسی جنگ نگریستند و سروده‌هایی که از این زمان به بعد با شاخصه‌های تشویق و تکریم دوست و تحقیر و تهدید دشمن و نیز انتقاد از خودی و دیگران می‌پرداختند، به شعر دفاع مقدس موسوم و مرسوم گردید و قدری شعر دفاع مقدس رنگین‌تر همراه با حسن طلب بوده است.

نبرد و دفاع ایرانیان در برابر تجاوز دشمن فریب خورده ارزشمند و ستودنی است. ادبیات و کلام منظوم فارسی می‌تواند چون گنجینه و طلسمی آداب و فرهنگ و میراث مادی و معنوی دفاع مقدس را حفظ کند و آن را از بوته نسیان و نابودی صیانت و حفاظت کند. پژوهش و تحقیق در باب تأثیر دفاع مقدس در شعر معاصر می‌تواند شکوه حماسه و هنر شاعرانه شاعران متعهد را آشکار ساخته و بر این شکوه و عظمت بیفزاید. لذا در این پژوهش ویژگیهای شعر معاصر با درون مایه‌های دفاع مقدس، از دیدگاههای واژگانی،شکلی، زیباشناسی، تخیل و محتوایی تحلیل می‌گردد.

بحث و تحلیل:

در شعر دفاع مقدس گاه در استعمال واژگان کهن و باستانی زیاده روی شده، گاه زبان شعر تحت تأثیر سبک دوره ساده، روان و ملایم توأم با زبان عاطفی است و همراه با آرایش‌های لفظی معتدل است. واژگان دور از ذهن، مبهم و غیر مأنوس در کلام منظوم دفاع مقدس جایی ندارد. بویژه دورة جنگ که هدف غایی شاعر رساندن سریع و ساده پیام و محتوا است و به خاطر نفوذ شعر میان تودة مردم دارای زبانی نزدیک به زبان محاوره است.

زبان شعر دفاع مقدس در آغاز گاهی تند و تشویق کننده و حماسی و گاهی نرم و عمیق است و نشان‌های کهنگی زبان بیشتر در قالب مثنوی نمایان است. زبان شعر دارای تنوع است و آن به دلیل کاربرد لغات و اصطلاحات کهنه و نو می‌باشد. رعایت درست قواعد صرف و نحو کلمه و کلام و دور بودن از ضعف تألیف و غرابت استعمال واژگانی، نیز پرهیز از اطنابهای بی مورد و حذف‌های بی جهت، مبین روانی و سادگی و تازگی زبان شعر دفاع مقدس می‌باشد.

«حاصل چنین تلاش صادقانه، اشعاری بود زیبا و دلنشین و پرشور و مؤثر، که امروزه به شعر دفاع مقدس معروف است. شعری که ریشه در ایمان و اعتقادات ژرف این شاعران متعهد داشته و برخاسته از فرهنگ غنی ایران اسلامی است و گنجینه‌ای است پربار و ارزشمند. "(شکوه شقایق، صفحه ۱۱)

قالب‌های آغازین، شعر نیمایی و سپید بود سپس رباعی و دوبیتی رایج گردیده و سرانجام قالب غزل غالب می‌گردد و قالب مثنوی نیز همپای غزل مرسوم می‌گردد به قالب‌هایی چون قصیده، چهارپاره و قطعه کمتر توجه شده است.

قالب نو دارای زبانی روایی و گزارشی و بلند و آن به خاطر مجال شاعران برای بیان تجارب شاعرانه و رهایی از محدودیت قافیه و تساوی مصراع است تا شاعر بهتر موضوعات و اندیشه‌های خود را بپروراند. محتوی شعر نیمایی و سپید، توصیف شهادت و شهدا و میادین رزم و بیان هدف جهاد و جنگ و یاد کرد کرامات رزمندگان، وصف دلاوریها، جنگاوریها، رشادتها، و تشویق و ترغیب مردم به حضور در میادین نبرد و استقامت تا پیروزی نهایی و کوچک و حقیر شمردن متخاصم و بیان ارزشهای دینی، شیعی و قومی همراه با افتخارات ملی و میهنی می‌باشد.

بعد از جنگ، محورهای درونی قالب نو کمی دگرگون شد. و انتقاد و اعتراض نسبت به فراموشی ارزشها و تبعیض و اختلافات طبقاتی و رشد تجملات و تشریفات و کم رنگی فرهنگ شهادت رواج می‌یابد. در اشعار نیمایی و سپید آمیختگی افتخارات ملی و میهنی با دین جالب توجه است. شخصیت و عناصر اسطوره‌ای و حماسی با سمبل‌های دینی بیان گردیده مثل: سیاوش، کاوه، درفش، اهریمن و… همراه با عاشورا، ذوالفقار، کربلا و… بیان گردیده است.

قالب غالب مردمی قالب دوبیتی بود چه خواص و چه عوام به این قالب اصرار می‌ورزیدند دوبیتی به دلیل مردمی بودن دارای زبان ساده، نرم و لطیف نزدیک به زبان گفتاری و محاوره و گاه آمیخته با زبان کهن و سنتی می‌باشد دوبیتی‌ها همراه با عنصر عاطفه در انتقال سوگ شهدا و احساس شاعرانه شاعر نسبت به شهیدان بوده و عاطفه، سوگ شهید و حماسه محتوای اصلی دوبیتی بوده و سوگ در دوبیتی شاعران نشان سرافکندگی و نقص نیست بلکه با روحیه سربلندی و عظمت و کمال معنویت آمیخته شده و هشداری جهت حفظ و صیانت از طریق و راه صدیّقان واقعی یعنی شهدا می‌باشد.

به کوه نور ماند حجله ی تـــو

سرود عشق خواند حجله‌ی تو

سکوت کوچه ی خاموش ما را

به آتش می‌کشاند حجله‌ی تو

(قیصر امین پور)

شرار شب به میدانت فرو خفت

ستاره در شبستانت فرو خـــفت

هلا‌ای یار،‌ای همواره بـــیدار

چرا خورشید چشمانت فرو خفت

(سهیل محمودی)

قالب دوبیتی در کنار قالب رباعی رونق می‌گیرد این دو قالب برای بیان احساسات عمیق شاعرانه و توصیف جنگاوریها و حماسه مناسب است شاعران موفق و ناموفق در شعر معاصر فراوان است از نکته سنجان نکته بین برجسته این دو قالب قیصر امین پور، حسن حسینی و وحید امیری می‌باشند.

واژگان و ترکیبات شعر دفاع مقدس شبیه هم اند به جهت همدلی و وحدت که نتیجه روحیه دینی است افعال به صورت جمع و ضمایر نیز جمع می‌باشد.

ما دشمن آه و آوخ و افسوسیم

بـا شوق لبان مرگ را می‌بوسیــم

دریـا دریا اگـــر زما برگیرنـد

کم می‌نشویم، از آن که اقیانوسیم

(قیصر امین پور)

ما مرغ سحرخوان شگفت آواییم

خونین پروبالیم و شفق سیماییم

در معبر تاریخ چو کوهی بشکوه

صدبار نشسته ایم و پابرجاییـم

(سید حسن حسینی)

در رباعی امروز صبغه‌های میادین رزم و نبرد و ترغیب و تقویت رزمندگان و تحقیر خصم و ترسیم شکوه و عظمت و استقامت و پایداری جنگاوران چشمگیر می‌باشد آهنگ رباعی حماسی است و حاوی فخرورزی و ستایش نیز می‌باشد.

زین تیر که از صخره و آهن گذرد

وز رشته ی موی و چشم سوزن گذرد

چندان به تن دشمن خود زخم زنیم

تا آن که نسیم از تــــن دشمن گذرد

(قیصر امین پور)

پیوند شعر دفاع مقدس با الگوهای عاشورایی و اسلامی و موضوع شهید و شهادت طلبی، به رباعی امروز عمقی عمیق بخشیده و این موضوعات نشان دهندة اهمیّت رباعی امروز می‌باشد و آمیحتگی حماسه و عرفان در رباعی، عرفان حماسی را رقم زد.

نوشیدن نور ناب کاری است شگفت

این پرسش را جواب کاری است شگفت

تو گونــه‌ی یک شهید را بوسیدی؟

بوسیدن آفتــــاب کاریست شـــگفت

(قیصر امین پور)

بهترین مثنویهای شعر دفاع مقدس مربوط به دهه هفتاد می‌باشد و این مثنویها بیشتر در کنگره سرداران و شهیدان سروده شده است. گوناگونی زبان، کوتاهی مثنوی، ترسیم فضای جبهه و جنگ و ایثار و دغدغه فراموشی ارزشها و فضای تغزّلی قصیده‌ای و غزل مثنوی و حماسه عاشقانه ویژگیهای آشکار مثنوی ادبیات جنگ می‌باشد علاوه بر اینکه مثنویهای دفاع مقدس در وزن شاهنامه می‌باشد مثل منظومه در باب ابراهیم همت از پرویز بیگی:

الهی به آنان که پرپر شدند

پر از زخم‌های مکرّر شدند

غزل یکی از غالب‌ترین قالب شعر دفاع مقدس است بیان احساسات و عواطف درونی نسبت به دلاوران و رزمندگان، شهدا، آمیختگی دلاوری با بینش‌های عارفانه و حوادث کربلا تأثیر پذیری از تصاویر اسطوره‌ای و حماسی و بیان نرمش با خشونت ویژگی غزل دفاع مقدّس می‌باشد در این دوره غزل رنگ حماسی ملی و دینی به خود می‌گیرد و آن به خاطر آمیزش غزل با مثنوی است. سرودن شعر در باب حماسه و جنگ به سخن رنگ حماسی می‌دهد نصرا لله مردانی از جمله شاعرانیست که ابتدا به غزل با مضامین حماسی روی آورده: از خوان خون گذشتند صبح ظفر سواران

پیغام فتح دارند آن سوی جبهه یاران

و در غزل زیر با اسامی و تصاویر اسطوره‌ای و حماسی همراه با کلمات غنایی و غزلی، روح غزل را با حماسه در آمیخته است.

می آید از دیار بهاران ســـــــپاه گل

بر سر نهاده دختر صحرا کــــلاه گل

با جنبش دلاور جنگـل، چریـک بـــاد

در خون کشید به بیشه شب پادشاه گــل

با بانک پرطــنین ظـــفر کـاوه ی بهار

فـــرمان داد آورد از بــــارگـــاه گـل

طبل نبرد می‌زنـــد امشـب امیــر ابـر

دارد سـر ستیز، مگر بـــا سپـــاه گـــل

دریــاب‌ای منـیژه ی جـادوگـر نسیم

بـــا سحــــر عشق بیژن شبنم زچاه گل

یک کهکشان ستاره ی میخک شکفته است

در آسمان ســــــبز به اطراف ماه گـــل

غزل دفاع مقدس دارای عمیق‌ترین احساسات انسانی نسبت به محبوبی روحانی و جاوید چون شهید و شهادت است که همراه با نوعی انتقاد به شرایط بعد از دفاع مقدس می‌باشد. غزل دفاع مقدس آیینه تمام نمای اشعار شاعران دفاع مقدس است و غزل دفاع مقدس دارای رویکردی انقلابی و زبان تصویری و ترکیبات تازه و جدید می‌باشد ترکیب سازی از شاخص‌های سبک غزل معاصر می‌باشد.

قصاید دفاع مقدّس از نظر واژگان به شعر سبک خراسانی نزدیک و مقدمه قصاید از تنوع مضامین برخوردار می‌باشد. شاعر دفاع مقدّس در آغاز دنبال صورت و زیبا شناسی ظاهری نیست آنچه برای آنان مهّم است، رساندن سریع و سادة خبر و پیام و محتوا است ولی در دورة دوم یعنی بعد از جنگ آرایشهای لفظی و معنوی سخن بیشتر می‌شود وغزل دارای اوزان بلند و غیر مطبوع و ردیفهای اسمی و بلند می‌شود. کاربرد صناعات لفظی اعم از جناس، واج آرایی و رعایت موسیقی داخلی و بیان تصاویر به کمک ایهام و ارتباط وپیوند معنایی مناسب بین واژگان رعایت می‌گردد وحوزةخیال به کمک تشبیهات و استعارات و کنایات و تشخیص به صورت ساده و روان و به دور از هر نوع ابهام و پیچیدگی و تصنّع کمال می‌یابد.

از دیدگاه ادبی و زیبا شناسی سخن، شعر دفاع مقدّس از آلایش‌های غیر متعارف دور بوده و از نظر محور عمودی پیوند تنگاتنگ دارد. مضامینی چون جهاد، شهید و شهادت، هجرت، ایثار و ایمان، نیایش و نماز، راز و نیاز، حماسه عاشورا، سوگ و درد و عشق و معرفت، ائمه اطهار و تلمیح به حوادث کربلا و مقوله انتظار فرج امام زمان محتوا غزل دفاع مقدّس را تشکیل می‌دهد و هر یک از این مصداق‌ها با روح آمیخته با غم و عاطفه گره می‌خورد. توجه به این مفاهیم سبب رواج غزل موعودیه، زهراییه و عاشوراییه درشعر دهه شصت شده است.

می ترسم از شبی که به دجال رو کنیم

آقا تو را قسم به شهیدان ظهور کن

(منیژه تو در میان، شعر جوان صفحه ۶۷)

بــــرادر مبارزم، زمزمه کن بهار را

بچین ز شاخة یقین میوة انتظار را

(سپیده کاشانی)

در غزل این دوره اعتراض و انتقاد نسبت به کم رنگی ارزشها و مجاهدت‌ها و حماسه آفرینی‌های رزمندگان موج می‌زند:

دسته گل‌ها دسته دسته می‌روند از یادها

شمع روشن کرده‌ای در رهگذار بادها

(علیرضا قزوه)

امروز شاید باید از خون گلو خورد

نــــان شــــرف از سفره‌های آرزو خورد

بوی ریا پر کرده ذهـــن دستها را

‌ای کاش می‌شد جرعه‌ای بی رنگ و بو خورد

شاید تمام حرفم این باشد جماعت

حق شما را کــاخ‌های روبه رو خــــــورد

(ضیاء الدین شفیعی)

دفاع مقدّس و فرهنگ و ادبیات آن بر صور خیال شاعران و زبان مخیّل آنان تأثیر کرده و واژگان و اصطلاحات که مفهوم جنگ و نبرد داشته نه تنها در سبک ادبی و شاعرانه بلکه در سبک و زبان عادی نیز تأثیر کرده سخنوران با بهره گیری از این اصطلاحات، فضای شعر را با مفهوم دفاع مقدّس و جنگ حماسی‌تر و عارفانه‌تر جلوه می‌دادند.

عبد الجبّار کاکایی گوید:

حرف من برای تو

کاغذ مچاله است

گوش تو برای من

سطلی از زباله است

آه! موی صورتم سپید شد

پشت سیم خاردار خنده ات

حرف من شهید شد.

(گزیده ادبیات معاصر صفحه ۲۴)

آه اگر شعر دمی قفل لبم بردارد

کهکشانی ز شهیدان به زمین می‌بارد

(حسین ابراهیمی، میاندار، صفحه ۱۱)

شب چو در محراب خون قندیل ماه آویختند

هاله‌ای بر گرد وی از دود آه آویــختند

رشته لعلــی از شهیدستــــان ما بر داشتند

قـدسیان بر گردن خورشید و ماه آویختند

(عباس مشفق کاشانی، سیرنگ، صفحه ۱۳۳)

از ویژگی‌های تصویری شعر دفاع مقدس، تصویر پردازی از ابزار جنگی می‌باشد مثل خمپاره، نارنجک، مین و… و وسایلی که مفهوم علامت و نشانه پیدا کردند مثل: چفیه،پلاک و…

زمانی ژست رویایی چفیه بود

رفیق اشک و تنهایی چفیه بود

چفیه یعنی دل عاشق چقدر افتاده است

زخم می‌بندد و غم سفره غم سجاده است

(حسین ابراهیمی، میاندار، صفحه ۲۱)

در تصویر سازی، برخی واژگان چون: شقایق، لاله، کبوتر، گل بهار، گل‌های شقایق غربت سوز، آیینه، پرستو، آلاله‌های پرپر، شمشاد، سرو، نخل گل سوری، سوسن، نیلوفر، گل شب بو، صنوبر، خورشید، مرغان مهاجر، و… نماینده و سمبل شهید و شهادت می‌باشند.

به سوگ لاله نشانـــــدیم باغ حوصله را

به دشت داغ کشاندیم، پــــای قافله را

نسیم سرخ به رگهای شب دوید و گشود

دهــان بسته‌ی گل زخم‌های حوصله را

(عباس مشفق کاشانی، سیرنگ، صفحه ۱۴۹)

ماییم باقی مانده از نسل پرستوها

یکبار دیگر می‌رسد فصل پرستوها

(از نسل پرستوها صفحه، ۱۵)

در فصل عطش صنوبرم را کشتند

آرامش سبـــز باورم را کشتنـــد

(سیمین دخت وحیدی، در نگاه آیینه‌ها، صفحه ۳۸)

شعر دفاع مقدّس از دید صور خیال و احساسات گرایش به رمانتیسم دارد در طول ۸ سال دفاع مقدس، دفاع از کشور و اعزام نیروهای مردمی و بازگشت پیکر شهدا با عواطف مردم و شعرا گره خورده و شعر میان مردمان عادی نیز راه یافت تا بتوانند احساسات خود را در شعر بیان کنند. عشق و سادگی از ویژگیهای اولین سروده‌هاست در این سروده‌ها دعوت به پایداری، مقاومت، شهادت، تحقیر دشمن، تشویق رزمندگان و سروده‌های غم انگیز برای شهدا همراه با بیان فرهنگ عاشورایی چشمگیر است.

شعر دفاع مقدّس آمیختگی شرع و شعر است و تجسّم ستیز شرع و شرّ می‌باشد. موضوع شعر دفاع مقدّس در بر گیرنده، اندیشه‌ها و احساسات و تمایلاتی است که در برابر مظاهری چون زور، تجاوز، خونریزی، بیان شده است. «در جنگ تحمیلی از سوی رژیم بعث عراق و به دنبال آن دفاع مقدّس سلحشورانه ی مبارزان خستگی ناپذیر در جبهه‌های نبرد حق علیه باطل و خلق حماسه‌های شگفت و استقامت و پایداری جانمایه ی ارزشمندی است که شکوفایی و بالندگی شعر دفاع مقدس را در سالهای پر تب و تاب جنگ و نیز بعد از آن شکوه و شفافیت داده است.» (نقد و بررسی ادبیات منظوم دفاع مقدس، جلد ۱، صفحه ۱۸)

در حوزه محتوا تنوع وجود دارد و یکنواخت نیست. برخی اشعار به جهاد تشویق کرده و برخی تراژدی گونه و برخی اصرار به حفظ ارزشها دارند.

باید خطر کردن سفر کردن، رسیدن

ننگ است از میدان رمیدن، آرمیدن

دعوت به وطن دوستی، انتقاد از افراد رفاه طلب، وصف اعمال و کردار و مقام رزمندگان و شهدا، مطابقت شهدای جبهه با شهدای کربلا، حمایت و ترویج روحیه استکبار ستیزی، بیان معنویت رزمندگان و شهیدان،برخی از درونمایه‌های ادبیات دفاع مقدس می‌باشد.

در آبشار بلند شفق وضو کردنـد

نماز عـــــشق به درگاه پاک او کردنـد

لباس ظلمیتان را به باد سپــــردند

درون چــشمه‌ی خورشید شستشو کردنـد

(شیرین علی گلمرادی، نخل‌های تشنه، ص ۱۱۲)

گفتم که چرا دشمنت افکند به مرگ

گفت که چو دوست بود خرسند به مرگ

گفتم که وصیتی نداری؟ خــندید

یعنی که همــین است لبخـــند به مرگ

(قیصر امین پور)

رفت و به توشة سفر آسمانی اش

تسبیح و مهر و شانه و قرآن به جیب داشت

(تبسم‌های شرقی، ص۵۸)

اشعار بعد از جنگ برای یاد بود شهدا و فداکاریهای آنان سروده می‌شود و این سروده‌ها، عاطفی همراه با سوگ بیان می‌گردد ولی در دورة جنگ زمینه سوگ کمتر بوده و رنگ حماسی بیشتر نمایان می‌شود. تجلی سرگذشت و احوال مفقودین در شعر بعد از جنگ درونمایه معنوی دیگریست که با عنصر عاطفه همراه با غم و اندوه می‌آمیزد.

سهم من از تو مشـــت خــــــاکی بود

دل از غــصّه یی چـــــاک چـــاکی بود

(سوگ سوز برادرانم، پروانه ی نجاتی، ص۱۵)

و آخر استخوانهای تو را‌ای دوست آوردند

پس از عمری، غریبانه سر زخم دلم واشد

(گلوی گل و گلوله، ص ۶۰)

نام عملیات‌ها و مناطق عملیاتی و نام شخصیتها و لشکرهای صدر اسلام در اشعار دفاع مقدّس آشکار است و بدین سبب اشعار دفاع مقدس خود حاوی اطلاعات ذیقیمت در این موارد می‌باشد.

بـــه سوسنگرد و بستان و هـــویزه

که رنگین شد به خون تک سواران

(سیرنگ، عباس مشفق کاشانی ص ۷۹)

آه ایــــن مردان عاشــق کیــستند

اهـل گـــــردان ابوذر نیستــند

(عبد الحسین رحمتی)

شاعران در سخن خود برای بیان اندیشه‌ها، شهدای جنگ را با قهرمانان داستانهای عاشقانه کلاسیک و شخصیتهای قرآنی و دینی به شیوة تلمیح پیوند دادند.

مجنون حریف ما نیست در کار عشق بازی

رفتنـــد و راه گلشـنی دیــــگر گرفتند

(مجموعه شعر دفاع مقدس، ص ۱۱۸)

نتیجه:

ادبیات منظوم دفاع مقدّس آیینه تمام نما ی چهره حماسه سازان ۸ سال جنگ می‌باشد و ایثار، از خودگذشتگی، حماسه، شهادت طلبی، وطن دوستی، حمیّت، خداپرستی رزمندگان و شهیدان را الگوی واقعی برای حال و آینده قرار می‌دهد و همچنین برای تاریخ بعد از ما نمادین و سمبولیک و ماندگار جلوه می‌دهد و با آداب و عادات و فرهنگ و سنّن اجتماعی و اعتقادی و ملی ما آمیخته شده است.

شعر دفاع مقدّس در حوزة محتوا، زبان، زیباشناسی، و قالب تحولات ثابت و یا متغیّر به خود گرفته در برخی زمینه‌ها به پیروی از قدما عمل شده و گاهی نوآوری دیده می‌شود و یا اینکه شعر در برخی موارد از دیدگاه هنری قوی جلوه نکرده است به هر حال خیزها و جهش شاعرانه شعر ستودنی است اما تحوّلات در حوزة زبان و زیباییهای ادبی شعر ضرورت دارد. شعر دفاع مقدّس دفتر و سفینه ی احوال، عادات، اندیشه‌ها، اعتقادات رزمندگان و شهدا و ایثارگران و شاعران می‌باشد که در قالب محتوایی چون: ترغیب، تشویق، جهاد اصغر و اکبر، حماسه و عرفان، بیگانه ستیزی، وطن دوستی، شهادت طلبی، مبارزه با غرب زدگی، و خودباختگی، مردم گرایی، خودباوری، انتقاد، مضامین اسطوره ای، تاریخی، دینی، می‌درخشد.

تک تک کلمات و واژگان دفاع مقدّس فریاد وارستگی، بی تعلقی، رستگاری، شکست ناپذیری، آزادگی، استقلال و روحیه شهادت طلبی شهیدان را سر می‌دهد. سخنوران وظریف طبعان حماسه ساز ایرانی با قلم عشق و ذوق هنری خود این مصادیق را بر طبق ورق دفتر شعر خود به رشته نظم کشیدند تا سینه به سینه نقل گردد و در تاریخ زبان و ادبیات این قوم دیرینه ماندگار و جاویدان بماند. غورو تأمل و تعمّق و تفکّر خواننده درنکات دقیق و باریک سخن سنجان شعر دفاع مقدّس سبب پرده برداری از گوهرهای درّمانند و ارزشمند سخن فارسی است که باارزش‌های ادبیات دفاع مقدّس عجین و آراسته شده است.

منابع:

۱. آتش نی، نصرا لله مردانی، تهران، اطلاعات، ۱۳۷۰ ۲

۲. آسمانی‌ها(مجموعه شعر دفاع مقدس)، رضا اسماعیلی، تهران، پازینه، ۱۳۸۱

۳. آن روزها رفتند …، عبد الحسین رحمتی، تهران، شاهد، ۱۳۷۹

۴. آن همیشه سبز، پرویز بیگی حبیب آبادی، تهران، کنگره بزرگداشت سرداران شهید سپاه و ۳۶ هزار شهید استان تهران، ۱۳۷۶

۵. آوازهای گل محمدی، شیرین علی گلمرادی؛ تهران، فرهنگ گستر، ۱۳۸۱

۶. آینه‌های ناگهان، قیصر امین پور، تهران، افق، ۱۳۷۲ ۷

. از گلوی گل و گلوله، محمدعلی قاسمی، ایلام، برگ آذین، ۱۳۸۰

۸. از نخلستان تا خیابان، علیرضا قزوه، تهران، حوزه هنری، ۱۳۷۲

۹. از نسل پرستوها، محمود شریفی، تهران، شمس اردهال، ۱۳۸۰

۱۰. از نگاه آینه‌ها، سیمین دوخت وحیدی، تهران، بنیاد حفظ آثار و نشر ارزشهای دفاع مقدّس، ۱۳۷۷

۱۱. این همه یوسف، علیرضا قزوه، تهران، کنگره ی بزرگداشت سرداران شهید سپاه تهران،

۱۲. تأثیر و انعکاس جنگ تحمیلی در ادبیات معاصر، نجات علی خورشیدی، رساله فوق لیسانس دانشگاه آزاد اسلامی واحد نوشهر و چالوس، ۱۳۸۳

۱۳. تنفس صبح، قیصر امین پور، تهران، سروش، ۱۳۷۴ ۱۴

. رباعی امروز، محمد رضا عبد الملکیان، تهران، برگ، ۱۳۶۸

۱۵. سیرنگ، عباس مشفق کاشانی، تهران، فرهنگ گستر، ۱۳۸۲

۱۶. شکوه شقایق، ضیاء الدین ترابی، قم، مؤسسه ی فرهنگی سما، ۱۳۸۱

۱۷. غریبانه، پرویز بیگی حبیب آبادی، تهران، همراه، ۱۳۶۸

۱۸. فصلی از عاشقانه‌ها، سهیل محمودی، تهران، همراه، ۱۳۶۸ ۱۹

. قانون عشق، نصرا لله مردانی، تهران، نشر صدا، ۱۳۷۸

۲۰. گزیدة ادبیات معاصر(مجموعه شعر)، احد ده بزرگی، تهران، نیستان، ۱۳۷۸

۲۱. گزیدة شعر جنگ و دفاع مقدّس، سید حسن حسینی، تهران، حوزة هنری، ۱۳۸۰

۲۲. مهتاب کردستان، منیژه در تومیان، تهران، کنگره ی سرداران شهید سپاه تهران، ۱۳۷۶ ۲۳

. میاندار، دکتر حسین ابراهیمی، مشهد، کنگرة بزرگداشت سرداران خراسان، ۱۳۷۸

۲۴. نخل‌های تشنه، تهران، بنیاد حفظ آثار و نشر ارزشهای دفاع مقدس، ۱۳۷۲

۲۵. نقد و بررسی ادبیات منظوم دفاع مقدّس، دکتر محمدرضا سنگری، تهران پالیزان دورة سه جلدی

۲۶. هم صدا با حلق اسماعیل، سید حسن حسینی، تهران، حوزه ی هنری، ۱۳۶۳

منبع: پایگاه اطلاع رسانی کنگره بزرگداشت سرداران شهید و بیست و سه هزار شهید استانهای خراسان