مروری بر چگونگی پیشگیری از حوادث چهارشنبه سوری

مراسم چهارشنبه سوری هرساله با حوادث ناگواری همراه است و به کشته یا مجروح شدن گروهی از نوجوانان و جوانان می انجامد

مراسم چهارشنبه سوری هرساله با حوادث ناگواری همراه است و به کشته یا مجروح شدن گروهی از نوجوانان و جوانان می انجامد. انجمن ارتقای سلامت و شیوه زندگی سالم، در مقاله زیر چگونگی پیشگیری از حوادث چهارشنبه سوری را مورد بررسی قرار داده است. با هم می خوانیم:

● نقش آموزش در پیشگیری از حوادث چهارشنبه سوری

یکی از عوامل ضروری برای پیشگیری از حوادث و اتفاقات، ارتقای سطح آگاهی مردم و خصوصاً گروههای در معرض خطر است. معلومات، آگاهیها، نگرش، اعتقادات و باورهای افراد در مورد هر موضوعی نظیر حوادث چهارشنبه سوری عوامل مستعدکننده رفتار سالم و پیشگیری از این حوادث را تشکیل می دهد. این عوامل در فرد ایجاد انگیزه می نمایند تا رفتار خود را تغییر دهد و از بروز این حوادث جلوگیری نماید.

عموم مردم بر این باور هستند که حوادث گریزناپذیرند اما این طرز برخورد جبری بایستی کنار گذاشته شود. آموزش سبب افزایش آگاهیها در این زمینه می گردد، نگرشهای مطلوب را برمی انگیزد و نهایتاً مهارتها و رفتارهای پیشگیری از حوادث مذکور را تشکیل می دهد. در واقع شایسته است بگوییم که اگر حادثه یک بیماری می باشد، «آموزش» واکسن آن است. هر اندازه افراد درباره عواملی نظیر ترقه، مواد منفجره و محترقه دیگر و آتش بازی، که احتمال وقوع حادثه را افزایش می دهند، بیشتر بدانند در آن صورت بهتر خواهند توانست از احتمال وقوع این حوادث پیشگیری نمایند.

در جامعه ما حوادث و آسیبهایی نظیر حوادث ناشی از مواد محترقه و منفجره یا آتش افروزی چهارشنبه سوری، تهدیدی جدی برای سلامتی افراد (خصوصاً کودکان و نوجوانان) است. با این حال حتی حوادثی که به نظر می رسد بدون هشدار و خبر روی می دهند، اکثرشان نتیجه یک رشته اتفاقات یا نتیجه ترکیبی از اتفاقات و وقایع هستند. تشخیص خطرهای بالقوه در این زمینه به افراد کمک می کند که وارد عمل شده، خود را ایمن نگهدارند. در واقع می توان گفت که از جمله عوامل خطرزایی که بر احتمال وقوع این حوادث می افزایند نگرشهای افراد و رفتارهای ناایمن آنهاست که با آموزش افراد می توان هم نگرش و هم رفتار افراد را تغییر داده، اصلاح نمود. حقیقت این است که آموزش پیش نیاز سلامت است.

● سه گام پیوسته لازم برای جلوگیری از حوادث چهارشنبه سوری

برای پیشگیری از حوادث اسفناکی که در مراسم آتش افروزی چهارشنبه سوری احتمال وقوع آن می رود، می توان از مدل پیشگیری از حوادث بهره جست. برای این منظور باید مراحل زیر را طی نمود:

۱) آموزش والدین:

والدین نه تنها نیازمند آموزش درباره خطراتی هستند که در سایه استفاده از مواد منفجره و آتش افروزی فرزندان آنها را تهدید می کند، بلکه به همان اندازه نیز نیازمند به آموزش درباره مشکلاتی هستند که کودکان در یادگیری راجع به این خطرات، با آنها مواجه می باشند. والدین باید در این راستا مسئولیت بیشتری را بپذیرند و بیشتر به فکر سلامت کودکان خود باشند. می توان گفت در بسیاری از حوادث، دلیل اصلی انتظار زیادی بوده است که والدین در این زمینه از فرزندان خود داشته اند. لذا آموزش به والدین در مورد خطرات احتمالی ناشی از سر و کار داشتن با مواد منفجره و محترقه و نیز در مورد حوادث احتمالی ناشی از آتش بازی و همچنین آموزش آنها در زمینه اصول ایمنی و پیشگیری از این حوادث، نقش مهمی در جلوگیری از بروز چنین حوادثی در این روزهای خجسته دارد. والدین، پدر و مادر هر دو، می توانند اطلاعات مربوط به اصول پیشگیری از حوادث را آموخته و به فرزندان خود منتقل نمایند. چرا که پدر و مادر بانفوذترین افراد در نزد کودکان و نوجوانان هستند. از این رو آموزش والدین در زمینه چگونگی پیشگیری از حوادث احتمالی چهارشنبه سوری، نقش مهمی در پیشگیری از بروز این حوادث داراست. در واقع خانواده (پدر، مادر، خواهر و برادران) از عوامل تقویت کننده رفتار هستند. عوامل تقویت کننده عواملی هستند که تعیین می کنند آیا از رفتارهای بهداشتی و سالمی که انجام آنها مورد نظر است، نظیر عدم استفاده یا استفاده صحیح مواد محترقه، ترقه و مواد منفجره دیگر حمایت می شود یا خیر. در حقیقت عوامل تقویت کننده مثل خانواده، عوامل حمایت کننده رفتار هستند.

۲) آموزش به کودکان و نوجوانان:

کودکان ذاتاً کنجکاو هستند و همزمان با رشد آنها بر کنجکاوی و رشد مهارتهایشان افزوده می شود که این امر آنها را در معرض خطر قرار می دهد. برنامه هایی که برای حفاظت بچه ها در مقابل صدمات صورت می گیرد بایستی کنجکاوی آنها و تغییرات مداوم در مهارتهای آنها را در نظر بگیرد. در واقع همیشه باید انتظار آن را داشته باشیم که بچه ها کنجکاو باشند. در مورد نوجوانان نیز باید این موضوع را در نظر گرفت که نوجوانی دوره ای است که افراد در آن دوره دست به تجربه می زنند و هویت خود را شکل می دهند. بخشی از این فرآیند تکامل، دست یازیدن به رفتارهای مخاطره آمیز است، رفتارهای مخاطره آمیزی که در صورت عدم کنترل، می تواند به حوادث اسفناکی در این ایام خجسته نوروز منجر شود. به همین خاطر، اهداف هرگونه برنامه پیشگیری در زمینه حوادث ناشی از استفاده نابه جای مواد محترقه و منفجره و نیز در زمینه حوادث ناشی از آتش بازی، بایستی واقع بینانه باشد و در این زمینه بایست هدف اصلی، پیشگیری از آسیب یا کاهش دامنه آسیب های مربوط به استفاده از این مواد خطرآفرین باشد تا پیشگیری کامل از مصرف آنها. در واقع باید هدف برنامه متمرکز بر استفاده صحیح، مناسب و بجا و استفاده از نوع استاندارد این مواد باشد.

در برنامه ریزی آموزش پیشگیری از این حوادث این امر مهم است که مفاهیم ساده را انتخاب نموده و آن را توسعه داد. لازم به ذکر است که به هریک از کودکان و نوجوانان باید مفهوم خطر و صدمات جسمی ناشی از آن را آموزش داد به ویژه در مواقعی که این افراد دیگران را به دلیل رفتار نامناسب خود در معرض خطر قرار می دهند. این افراد را بایستی از خطرات تماس با مواد منفجره و محترقه یا از خطرات ناشی از آتش بازی، آگاه نمود و کمکهای اولیه مورد نیاز در موقع بروز حوادث را آموزش داد و باید احساس مسئولیت در پیشگیری از این حوادث و در محیطهای مختلف (خانه، مدرسه، بیرون از این دو محیط) را در این گروه سنی به وجود آورد.

ممکن است موضوع ایمنی و پیشگیری از حوادث مربوط به چهارشنبه سوری، در بدو امر برای این گروه سنی زیاد جالب نباشد، چرا که آنها مجبورند مقداری محدودیت در ترقه بازی، فشفشه بازی و آتش بازی خود متحمل شوند ولی می توان با نشان دادن این موضوع که این امر با زندگی آنها مرتبط است، آموزش در این زمینه را برای آنها جالبتر کرد. حوادث برای هر کسی اتفاق می افتد. در برخی حوادث افرادی کشته شده یا به شدت آسیب می بینند. اما از بروز اغلب حوادث از جمله حوادث چهارشنبه سوری می توان جلوگیری نمود. باید کودکان و نوجوانان را تشویق کرد که از حوادث درک خوبی داشته باشند. باید به آنها آموزش داد که آنها در مقابل مواد محترقه و منفجره و آتش بازی آسیب پذیر هستند. این آموزش آسیب پذیر بودن آنها در مقابل خطرات مذکور، از اهمیت خاصی برخوردار است. عوامل بسیاری در عدم پذیرش آموزشهای مربوط به پیشگیری از حوادث ناشی از مواد محترقه، منفجره و آتش بازی در این گروههای سنی دخالت دارد.

به عنوان مثال احساس محدودیت در بازی با این مواد، لاف زدن، دلیری، چشم و هم چشمی، رقابت، قهرمان سازی و تحریک دوستان و همکلاسی ها، عوامل مختلفی هستند که ممکن است این افراد را به پذیرفتن خطرات مختلف تشویق نماید. به این گروه باید این موقعیت داده شود که پذیرش خطر را ارزیابی نمایند و تفاوت بین خطرات حساب شده ای را که افراد، اطلاع و آموزش کافی در مورد آن داشته و لوازم و احتیاجات ایمنی در مقابل آن پیش بینی شده است، با کارهایی که بدون فکر، بدون توجه و بدون دخالت شعور انجام می گیرد، مقایسه نمایند. بسیاری از افراد در کار خود، با مواد منفجره و محترقه سر و کار داشته، با خطرات ناشی از آنها مواجه هستند ولی این مسئله بسیار مهم است که کودکان و نوجوانان با وسایل مورد استفاده این افراد آشنا شوند و بدانند که این افراد بایستی از قوانین مشخصی در موقع کار با مواد محترقه و منفجره، پیروی نمایند. به عنوان مثال، کودکی که در ذهن خود انفجار دینامیت و نارنجک توسط هنرپیشه ها را تصور می کند باید بداند این افراد از قوانین و سیستمهای ایمنی خاصی در این زمینه پیروی می نمایند تا به خود و دیگران آسیب نرسانند.

یکی از مسایل مهمی که در زمینه آموزش پیشگیری از حوادث ناشی از استفاده سوء مواد منفجره و محترقه در چهارشنبه سوری، باید مورد توجه زیادی قرار گیرد، ایمنی جامعه است. در مکانهایی که افراد زیادی جمع می شوند، ممکن است در صورت استفاده از این مواد، وضعیت خطرناکی به وجود بیاید. بنابراین لازم است این آگاهی به کودکان و نوجوانان داده شود که خطر در اجتماعات بزرگتر، بیشتر است و راههای جلوگیری از صدمه به دیگران نیز به آنها آموزش داده شود. در صورتی که کودکان به درستی آموزش داده شوند، نه تنها خودشان در این زمینه سعی به رعایت اصول ایمنی خواهند نمود، بلکه می توانند به همدیگر و حتی به افراد بزرگتر از خود نیز در این زمینه آموزش داده، همدیگر و دوستان خود را در این مورد یاری نمایند. این حالت، یاری کودک به کودک نام دارد که نقش بسیار مهمی در آموزش سبک و شیوه زندگی سالم به کودکان و حتی به جامعه، داشته و اثربخشی و کارآیی آن توسط تحقیقات به اثبات رسیده است.

۳) اقدامات محیطی:

نوع اسباب بازیها (نظیر ترقه، فشفشه، مواد محترقه)، لوازم بازی، زمینها و میدانهای مختلف تفریح در این زمینه، می توانند از عوامل ایجاد حوادث باشند. گاهی سازندگان وسایل بازی به اراده خود، تغییراتی در این وسایل به وجود می آورند که می تواند منجر به پیشگیری از حوادث شود. در مواردی دیگر تغییر در سیاستگذاریها و قانونگذاری برای اطمینان از مطابقت یک محصول با مقررات ایمنی لازم است. (مبانی پیشگیری) در واقع اقدامات محیطی، به فراهم آوردن منابع و تسهیلات لازم برای یک رفتار صحیح (نظیر استفاده درست از مواد محترقه و ترقه و...) اشاره می کند و در مورد موضوع مورد بحث، امکانات و تسهیلات می تواند خود ترقه های استاندارد، محیطها و زمینهایی برای ترقه بازی، آتش بازی و حتی قیمتهای مربوط به مواد محترقه و منفجره استاندارد باشد که فراهم نمودن این امکانات و تسهیلات نقش اساسی در کاهش حوادث چهارشنبه سوری دارد. این امکانات و تسهیلات محیطی، زیرمجموعه ای از عواملی هستند که به نام عوامل قادرکننده مشهورند. بدون توجه به این عوامل قادرکننده برنامه آموزش پیشگیری از حوادث ناشی از مواد محترقه و منفجره، با شکست مواجه می گردد. در واقع اقدامات محیطی می خواهد به موضوع محیط‌های سالم، وسایل سالم و در کل به مفهوم محیطهای حمایتی برای سلامت اشاره نماید که مفهومی نوین در ارتقای سلامت افراد است. محیطهای حمایتی برای سلامت، افراد را از تهدیداتی که نسبت به سلامت آنها وجود دارد محافظت می کند و همانطور که گفته شد حمایت از طرف محیط، در جلوگیری از بروز حوادث ناشی از مواد منفجره و محترقه در این روز خجسته، نقش مهمی بازی می کند.

● نقش مدارس در آموزش پیشگیری

امروزه می دانیم که ارتقای سلامت از طریق مدارس، یکی از موثرترین و کارآمدترین راههای بهبود کیفیت زندگی بچه هاست. تقریباً در همه کشورها مدرسه جایگاهی است که بسیاری از افراد در آن زندگی می کنند، می آموزند و کار می کنند. به طوری که در کشور خود ما در سال تحصیلی ۷۷-۱۳۷۶ تعداد ۱۸ میلیون و هفتصد هزار دانش آموز ساعات زیادی از زندگی خود را در آنجا می گذرانند و جایگاهی است که برنامه های آموزش پیشگیری از حوادث ناشی از مواد محترقه و منفجره و آتش بازی چهارشنبه سوری می تواند بیشترین تأثیر را داشته باشد؛ زیرا دانش آموزان در دسترس قرار دارند و در دوره تأثیر پذیری زندگی یعنی کودکی و نوجوانی هستند. هر چند مدرسه نمی تواند به تنهایی از عهده این کار برآید ولی در بین بخشهای دیگر از همه مهمتر است.

در نظر گرفتن این که بعد از پدر و مادر، معلم جاذب ترین و پرنفوذترین فرد در نزد کودک است این مسأله را تأیید می کند که مدرسه می تواند نقش مهمی در آموزش پیشگیری از حوادث چهارشنبه سوری داشته باشد. آموزش مهارتهای زندگی در مدارس، کودکان را قادر می سازد تا به حفظ و ارتقای سلامت خود بپردازند. در واقع در مدرسه امکان آموزش دانش آموزان و آماده ساختن آنها برای یک زندگی مسئولانه در جامعه و نتیجتاً کاهش دامنه آسیب ناشی از استفاده نابه جای مواد محترقه و منفجره و آتش افروزی وجود دارد.

می توان گفت که در حال حاضر مدارس با حمایت کامل خانواده و اجتماع، بهترین محل برای اجرای برنامه جامع بهداشتی از جمله آموزش اصول پیشگیری از حوادث هستند. چرا که مدارس قویترین سازمان اجتماعی و آموزش قابل دسترسی، برای مداخله در این زمینه بوده، تأثیر عمیقی بر دانش آموزان، خانواده ها و اجتماع می گذارند.

مواردی که بر شمردیم تنها، دلایل بسیار خلاصه ای از اهمیت مدارس در آموزش سبک و شیوه زندگی سالم، از جمله استفاده مناسب و محتاطانه از مواد محترقه و منفجره هستند. مدارس چنان اهمیتی در آموزش و ایجاد رفتارهای صحیح و سبک زندگی سالم دارند که امروزه عبارت مدارس مروج سلامتی را در مورد آنها به کار می برند. مدرسه مروج سلامت در واقع مدرسه ای است که مدام تلاش می کند که سلامت کارکنان، خانواده، اعضای جامعه و دانش آموزان را بهبود بخشیده و با رهبران جامعه با هدف کمک به آنها در شناخت این که چگونه جامعه می تواند در امر سلامت و آموزش مشارکت کند، کار می نماید.

کودکان نیروی عظیمی هستند که باید در برنامه ریزی و اجرای فعالیتهای آموزشی از جمله آموزش پیشگیری از حوادث چهارشنبه سوری، آنها را دخالت و مشارکت داد. در واقع اگر این نیروی عظیم را در پیاده کردن برنامه های بهداشتی از جمله آموزش در زمینه پیشگیری از حوادث مذکور، دخالت و مشارکت دهیم و احساس مسئولیت در مورد سلامت و خود و جامعه را به آنها انتقال دهیم، در رسیدن به اهداف بهداشتی و ارتقای سلامت افراد راهی کوتاهتر پیموده ایم. فراموش نکنیم که دانش آموزان امروز شهروندان ما و والدین فردا هستند. بنابراین انتقال حقایق مربوط به حوادث چهارشنبه سوری و راههای پیشگیری از آن، به این افراد، یک سرمایه گذاری بلندمدت است.

شکی نیست که اگر کودکان در آموزش هر موضوع مربوط به ارتقای سلامت از جمله موضوع ایمنی و پیشگیری از حوادث آخرین چهارشنبه سال، به دیگران، سهیم شوند و نقش فعالی در آن عهده دار شوند، خود به درک بهتری از این مفاهیم دست می یابند و اگر احساس مسئولیت در قبال سلامتی خود و جامعه به کودکان منتقل شود، در آینده شهروندان خوبی برای جوامع خواهند بود و در واقع شاید یکی از زیباترین ابعاد مشارکت اعضای جامعه در این زمینه، دخالت دادن دانش آموزان و کودکان باشد.

کودکان نه تنها خود نیازمند به اطلاع رسانی و آموزش در زمینه حوادثی هستند که می تواند در سایه استفاده بی رویه و نابه جای مواد محترقه و منفجره ایجاد شود، بلکه قادر به فراهم کردن ایمنی و سلامت برای افراد دیگر نیز هستند که این کار را با انتقال این پیامها به دیگران دارند. اغلب کودکان کوچکتر وقت خود را بیشتر از آن که با بزرگسالان باشند، با کودکان بزرگترین می گذرانند، آنها را تحسین می کنند، از آنها تقلید می کنند و کاری که آنها می گویند، انجام می دهند. می توان گفت گروههای کودکان بخصوص گروههای با نفوذ و معروف می توانند بر اعضای خود اثراتی بگذارند که بزرگسالان هیچ گاه نمی توانند چنین تأثیری داشته باشند. همسالان و دانش آموزان در واقع می توانند در پیشگیری از حوادث مذکور نقش تقویت کننده داشته باشند.

بدین ترتیب ملاحظه می گردد که نظام آموزشی خصوصاً در کشورهای در حال توسعه، با توجه به شرکت کارکنان و معلمان آموزش و پرورش و میزان بالای رشد دانش آموزی و اشتغال به تحصیل بیش از ۸۰ درصد کودکان وسیع ترین کانال برای انتشار اطلاعات بهداشتی و نگرش ها و رفتارهای صحیح در جوامع هستند که موضوع پیشگیری از حوادث ناشی از استفاده بی رویه و نادرست مواد محترقه و منفجره در آخرین چهارشنبه سال نیز از این قاعده مستثنی نمی باشد.

● نقش رسانه های جمعی در پیشگیری از حوادث

زمانی که وسایل ارتباط جمعی با انسانهایی برخورد می کنند که ذهنی ساخته و پرداخته شده دارند کمتر می توانند به آن رسوخ کنند، زیرا شخص از مکانیسمهای دفاعی خاص خود برخوردار است. این امر در مورد کودکان مصداق ندارد. ذهن کودک ساده و فاقد شبکه به هم پیوسته ای از اندیشه ها و باورهاست. ذهن کودک هنوز رموز تحلیل عقاید، سنجش و سپس پذیرش یا طرد آنان را نیافته است. از این روست که وقتی کودکان بدون هیچ پناهی یا حفاظ، در برابر وسایل ارتباط جمعی قرار می گیرند، سخت تأثیرپذیر هستند.

امروزه در جهان بیشتر افراد به نحوی به رسانه های جمعی نظیر تلویزیون، رادیو و روزنامه ها دسترسی دارند. تلویزیون رسانه ای است که در جهان، از هر ۵نفر یک نفر به آن دسترسی دارد. تلویزیون به عنوان مهمترین وسیله ارتباطی در برابر کودکان تجلی یافته است و فضای خالی کودکان را سخت اشغال کرده است. به گونه ای که در تهران از ۱۰ نفر کودک، بیش از ۷ نفر زمانی بین ۴-۱ ساعت در شبانه روز صرف تماشای تلویزیون می نمایند و این امر حاکی از تأثیر شگرف تلویزیون بر اذهان ساده کودکان می باشد. اثر بخشی برنامه های تلویزیونی روی رفتارهای افراد، خصوصاً کودکان و نوجوانان، در برنامه های پیشگیری از اعتیاد ثابت شده است از این رو بسیج کردن رسانه ها، چه رادیو و تلویزیون، چه رسانه های چاپی نظیر مطبوعات در راستای آموزش پیشگیری از حوادث مربوط به استفاده بی رویه از مواد محترقه و منفجره در آخرین چهارشنبه سال می تواند در کنار برنامه های دیگر تأثیری شگرف و تقویت کننده داشته باشد.

● رویکردهای سیاستگذارانه

رویکردهای مربوط به سیاستگذاری در کاهش دادن دامنه آسیب های مربوط به حوادث نقش مؤثری دارد. بویژه زمانی که با رویکرد آموزشی و رویکرد اجتماعی ترکیب شود. سیاستگذاریها و مقررات می توانند در محدود کردن و تحت کنترل در آوردن استفاده از وسایل محترقه و منفجره موفق باشند. نظارت بر تولید و توزیع مواد استاندارد و وضع مقررات لازم از جمله اقدامات این رویکرد است.

● برنامه های جامع پیشگیری از حوادث مربوط به آخرین چهارشنبه سال

تحقیقات نشان می دهند که برنامه های اجتماعی جامع، امیدبخش تر از راهکارهای پیشگیرانه یک بعدی است. این گونه برنامه ها مستلزم مشارکت بخشهای مختلفی نظیر مدارس، خانواده ها، رسانه های جمعی، سیاستگذاران و غیره می باشد. به عبارت دیگر مشارکت دادن تمام بخشهای جامعه در امر پیشگیری از حوادث مربوط به آخرین چهارشنبه سال، در واقع یک بسیج همگانی در این زمینه است و اثربخشی بیشتری نسبت به رویکردهای تک بعدی دارد.

● توصیه‌ها

در نهایت برای پیشگیری از حوادث مربوط به آخرین چهارشنبه سال توصیه های زیر به عمل می آید:

▪ مدارس:

۱) به دانش آموزان اصول و روشهای پیشگیری از حوادث مربوط به استفاده از مواد محترقه منفجره و آتش بازی را آموزش دهید.

۲) سعی کنید محتوای آموزشی درست بوده، با تواناییها و روحیات گروههای سنتی مختلف مطابقت داشته باشد.

۳) سعی نمایید که روشهای آموزش با دوره های تکاملی دانش آموزان منطبق باشد. روش آموزش به اندازه مطلبی که آموزش داده می شود(محتوای آموزشی)، اهمیت دارد.

۴) سعی کنید آموزش و روشهای آن عمل گرا و مبتنی بر تحقیق بوده، توانایی تفکر و تصمیم گیری را تکامل بخشد.

۵) سعی نمایید برنامه های آموزشی رابه موضوع پیشگیری مذکور در پروژه آموزش دخالت دهید. در نظر داشته باشید که معلمین بعد از والدین، با نفوذترین افراد به دانش آموزان هستید.

۶) اهداف هرگونه برنامه پیشگیری در زمینه حوادث مذکور در نوجوانان بایستی واقع بینانه باشد. هدف اصلی خود را کاهش دامنه آسیبهای ناشی از استفاده مواد محترقه و منفجره قرار دهید تا پیشگیری کامل از استفاده این مواد.

۷) برنامه های آموزشی در این زمینه باید بر اصول آموزش عملی و کاربردی متکی باشد نه بر ایدئولوژی افراد.

۸) دانش آموزان را مستقیماً در امور طراحی برنامه پیشگیری و اجرای آن دخالت دهید. در برنامه های خود از قدرت نوجوانان و کودکان بهره بگیرید. این کار دانش آموزان را علاقه مند کرده و تأثیر برنامه ها را بیشتر می کند.

۹) روشهای خشک کارآیی ندارند و ممکن است منجر به پنهان کاری و مشکلات و خطرات جدی بشوند؛ لذا از چنین برنامه هایی بپرهیزید.

۱۰) به طور مداوم برنامه آموزشی خود را ارزشیابی نمایید تا اثر بخشی آن معلوم شود.

میر کبیر موسویان پور

حمیده سرمست

http://socialworker.mihanblog.com