دنیای کودک دیروز و نوجوان امروز در لابه لای نوشته ها

به مناسبت روز جهانی کودک

دنیای کودک و نوجوان تغییر کرده است و در آستانه پیوستن به دنیایی دیگرگون و متفاوت قرار دارد. به دنبال متفاوت شدن خواسته ها، انگیزه ها، احساسات، عواطف، و سؤال های آنها، اولین نشانه های جدی تعالی و کمال کودک و نوجوان است. از این رو نویسندگان عرصه ادبیات کودک و نوجوان خود را آماده می کنند که با تلاش همه جانبه خویشتن را تقویت و بیش از پیش تجهیز نمایند تا بتوانند به خواسته های به حق کودک دیروز و نوجوان امروز پاسخی درخور و شایسته بدهند.

ادبیات کودک با روایت قصه هایی درباره موجودات و مخاطرات روح و امکان تطهیر دل، در تصاویری که از فهم پذیری جهانی دریافت می شود، ما را به دنیایی فرا روانی وارد می کند.

کتاب «من نمی ترسم» به قلم سرور کتبی با تصویرگری نرگس محمدی از سوی شرکت به نشر در سال۱۳۸۸ به چاپ رسیده است. در این داستان، آن طور که از عنوان مشخص است نویسنده با آگاهی از ویژگی های روان شناختی و حالت های احساسی کودکان که گاهی دچار ترس های بی مورد می شوند، بهانه خوبی پیدا کرده است تا قصه ای جذاب و جالب را برای آنها تعریف کند. «من نمی ترسم» خط داستانی قانع کننده دارد که از یک محیط پر از هول و هراس آغاز می شود و به نقطه اطمینانی گرم و آرام بخش ختم می گردد و موضوع آن درباره بیرون رفتن از خانه (یا ورود به دنیای جدید) و اولین ماجراجویی کودکانه در جهان ناشناخته است که از زبان حیوانات روایت می شود. داستان در مزرعه ای می گذرد و نویسنده تصویری از محیط گسترده بیرون را ارائه می کند که سرشار از صداهای ناشناس است. سرور کتبی در این داستان، دو نکته را به والدین یادآوری می کند. نکته اول تأکید بر تعامل مادر و کودک است که در تعیین دیدگاه بعدی کودک نسبت به دنیا تأثیرگذار است. نکته دیگر، درست است که ترس کودک به نظر ما کوچک و جزئی است اما یادمان نرود که این ترس برای کودک جدی است. والدین باید ارتباط مناسب را با کودک برقرار کنند و هول و هراس او را درک کنند که واقعی است. گفت وگو یکی از شیوه های اثربخشی است که به کودک کمک می کند تا احساسات منفی خویش را برون ریزی کند.

هر کودکی به هنگام بازی، مانند یک نویسنده خلاق رفتار می کند که طی آن دنیای خود را می آفریند و یا واقعی تر آن که لوازم و اشیای دنیای خویش را مرتب می کند و با رویکرد تازه اش سامانش می دهد تا احساس بهتری داشته باشد. زبان، این پیوند میان بازی کودکانه و خلق شاعرانه را حفظ می کند، درست همان طور که پیوند میان خیال و متن را ایجاد می کند.

«سه ترکه بر دوچرخه: من، میمون و پدر»، نوشته ندا کاووسی فر؛ داستان دختر بچه ای است که در باغ وحش به گردش و تفریح می پردازد، آرزوی داشتن یک میمون خانگی را دارد که برآورده می شود و علی رغم اینکه میمون، به آرزوهای دختربچه، جامه عمل نمی پوشاند ولی دختر بچه هنوز به او وفادار مانده و از او یک اسطوره می سازد.

این قصه داستان شکست اسطوره هاست و تراژدی انسان هایی است که نمی توانند باور کنند قهرمان هایشان، نه قهرمانند و نه کمتر از آن؛ به خاطر قهرمان های خیالی شان حاضرند واقعیت زندگیشان را تلف کنند و زمان ارزشمند زندگی شان را به بازگویی و بازآفرینی حماسه های رمانتیک شان می گذرانند؛ حماسه هایی که حماسه نیستند و دوست و دشمن در آنها مشخص نیست و رمان هایی که ، احساسات و آزادی انسانی، و روابط انسانی در آنها دیده نمی شود. «سه ترکه بر دوچرخه...»، درباره همین رمان های حماسی است که نه این اند و نه آن و به عبارتی، نقد آن داستان ها و آن گونه زندگی ها است.

نوشتن آن قدرها که شما فکر می کنید، سخت نیست. اولین جمله از کتاب «مهارت نوشتن»، از محمدعلی شامانی است. او می کوشد با بیان نمونه های گوناگونی از نوشته های کودکان، بزرگسالان و همچنین تمرین های گوناگونی که پیشنهاد می کند، به مخاطب راه صحیح نوشتن را می آموزاند. وی در این کتاب می گوید: چون می ترسیم، دست به نوشتن نمی زنیم و چون نوشتن هم مانندحرف زدن یا هر مهارت دیگری، با تمرین رشد می کند، بنابراین قدرت نوشتن خودمان را تقویت نمی کنیم، وی بیان می کند که چگونه اتفاق های ساده ای که در اطراف رخ می دهد، می تواند بهانه ای برای نوشتن شود و سپس می گوید که چگونه نوشته های خود را تحلیل کنیم و از این راه، آرام آرام مخاطب را با قالب های گوناگون مانند یادداشت، خاطره، مقاله، و گزارش آشنا و به سوی نوشتن جدی تر راهنمایی می کند.

نثر ساده این کتاب که برای نوجوانان نوشته شده، درخور تقدیر است، نثر به قدری ساده و روان است که کودک را برای نوشتن و دست به قلم بردن ترغیب می کند. شامانی می گوید: لازم نیست کلمات قلمبه سلمبه به کار ببرید یا خیلی با آب و تاب بنویسید. هر کسی در حد تجربه، سواد و اطلاعات خود می نویسد. نباید انتظار داشت همه مثل هم بنویسند. کار با همین نوشته های ساده آغاز می شود و کم کم گسترش می یابد.

داستان «طبقه هفتم غربی » نوشته جمشید خانیان، ارتباط عمیق و پرمعنا بین نوجوانی ۱۵-۱۴ ساله و پیرمردی ضعیف و بیمار مورد کاوش قرار گرفته است. امیرعلی، شخصیت اصلی داستان برای تأمین معاش خانواده، باید از هفت صبح تا هفت شب از پیرمردی نویسنده پرستاری و مراقبت کند.

خانیان ضمن پرداختن به جریان رشد شخصیت به هنگام چیرگی بر مشکلات زندگی بر کشف خویشتن تأکید دارد. رشد، خودشناسی و بلوغ عاطفی، مواردی است که برای کودکان در آغاز استقلال و هنگام رویارویی با زندگی به خصوص در مواجهه با مشکلات بیشتر پیش می آید. رویدادهای زندگی امیرعلی نیز در دوران از دست دادن پدر و کار کردن برای تأمین کسری معاش زندگی، زمینه ساز رشد مستقل او شده و او را به تجربه های تازه ای می رساند، از جمله به تفاوت هایی پی می برد که درک او از ارزش های تازه ای می شود؛ بیش از همه تجربه دوستی صمیمانه با پیرمرد است. گفت وگوها، داستان را روان و سیال به پیش می برند و خواننده به راحتی در کشش این جریان قرار می گیرد و جذب آن می شود و درنهایت خواننده آشکارا می تواند شخصیت ها را بشناسد و به وجه اشتراک هایش پی ببرد.

منظومه ها یا همان «شعر-قصه ها»، داستان هایی هستند که در قالب نظم ارائه می شوند و در ادبیات کودک و نوجوان سابقه دیرینه ای دارند. از آنجا که در این گروه ویژگی های شعر مثل وزن و قافیه بهره می برد، معمولاً خواندن و به خاطر سپرده آن برای کودکان آسان و لذت بخش است. اما از سوی دیگر، آنچه کار سراینده منظومه را دشوار می کند، لزوم توجه همزمان او به عناصر و ساختار قصه و شعر است. سراینده منظومه از یک طرف باید عناصری از داستان، چون روایت، توصیف زمان و مکان، شخصیت پردازی، اوج، تعلیق و... را رعایت کند و از سوی دیگر عناصری از شعر را چون وزن، قافیه، به ناچار دست او را برای انتخاب آزادانه کلمات می بندد و نوعی محدودیت برای او ایجاد می کند، به گونه ای که شاید نتواند آن گونه که می خواهد، دست و دل بازانه در زبان داستان مانور دهد. مجموعه چهارده جلدی از قصه های منظوم از زندگی چهارده معصوم، سروده محمدکاظم مزینانی از انتشارات قدیانی است. هرجلد از این کتابها نام ویژه ای دارد و به یکی از ائمه اختصاص یافته است.

«علم در ایران باستان» عنوان کتابی است از حسن سالاری، پژوهشگر و مترجم که در حوزه های آموزش علوم، فناوری و تاریخ علم فعالیت می کند و پیش تر، شش کتاب دیگر از مجموعه «تاریخ علم برای نوجوانان» را نوشته است. سالاری نگارش این کتاب را زیرنظر یونس کرامتی و عسگر بهرامی، از پژوهشگران بنیاد دایره المعارف بزرگ اسلامی انجام داده و معتقد است که می توان از تاریخ علم برای آموزش مفاهیم علمی به کودکان کمک گرفت. در واقع، وی تاریخ علم را ابزاری کمک آموزشی می داند و می گوید به وسیله این کتابها، می توان علم روز را به علم گذشته پیوند زد و رابطه فرهنگ امروز و دیروز را برای دانش آموزان روشن و مشخص کرد.

سالاری در این کتاب، با معرفی حدود جغرافیایی سرزمین ایران در آسیا، درباره پیدایش تمدن ایرانی سخن می گوید و با اشاره به یکجانشینی نخستین قبیله ها در فلات ایران، از چگونگی شکل گرفتن روستاها می نویسد و در ادامه، به فراز و فرود فرمانروایی ها در ایران باستان، از حکومت مادها تا سقوط ساسانیان می پردازد و همچنین از دو ویژگی ممتاز در فرهنگ ایرانی یاد می کند که در پیشرفت دانش و فناوری سرزمین ایران نقش اساسی داشته اند: بهره کشی نکردن از انسان و مدارا و همزیستی با مردمان با آیین ها و فرهنگهای متفاوت، دو ویژگی مردمان ایرانی بوده است که باعث شد ایران قدیم همواره پناهگاه اندیشمندان فرهنگهای دیگر باشد و در پایان نویسنده با صحبت از اخترشناسی و گاهشماری ایرانی، درباره انتقال دستاوردهای علمی و فناوری ایرانیان باستان به دوره اسلامی و سپس بخش های زیرفرمان مسلمانان بویژه اسپانیا می گوید که میراث علمی ایرانیان به سراسر اروپا راه پیدا کرده و نوزایی دانش و فناوری را به همراه می آورد.

کتابهای مفهومی، به مجموعه کتاب های غیرتخیلی تعلق دارند و هدف آن، فراگیری دانش ها و شناخت های نخستین است. این گونه کتابها برای کودکان خردسال و دوران مهد کودک و آمادگی که نخستین دوره های تثبیت آموخته های خود را می گذرانند، بسیار سرگرم کننده و مناسب است. گسترش دانش و زبان کودک، از راه به کارگیری تصویر و متن های ساده و اندک در کتابهای مفهومی، کاربردی فراگیر دارد. برخی از این کتابها، با به کارگیری تصویرهای فراوان، شکل ها، رنگها و اندازه ها را به کودکان می آموزد و یادگیری مفهوم هایی چون رابطه ها، ساماندهی و مقیاس ها را دنبال می کند. کتاب های مفهومی بسیار از آموزه های انتزاعی را به حوزه کتاب های کودکان می کشاند و بازتاب اندیشه ها و خیال های هنرمند را به دنبال دارد.

کتاب «امید» اثر مهرنوش معصومیان، کودک با مفهوم امید در شکل های گوناگون آن آشنا می شود. نزدیک شدن تصویرگر به گزاره هایی چون «امید مزدی است که از فروش محصول به دست می آید»، «امید با آسودگی به خانه رفتن است»، «امید چراغی است که از دور سوسو می زند»، نیازمند داشتن شناخت کافی ازحوزه نگاه انتزاعی و تفکر کودک است.

آشنایی با الفبا، تنها یکی از هدف های شکل گرفته در کتاب های الفبا آموز است که کودکان دو تا چهار ساله با دیدن تصویرها در یک کتاب، نام آن را می گویند.کودکان پنج ساله می توانند صدای اول واژه ها را از یکدیگر تشخیص دهند و شش ساله ها حرف ها و واژه ها را بازخوانی می کنند. رشد دانش و آگاهی کودک، با فرآیند زبان آموزی همراه می شود و بازشناسی شکل حروف و ادای صدای آنها، هرچند از سازوکاری دشوارتر از شناختن شکل ها برخوردار است، دراثر تکرار و تلاش های خلاقانع تصویرگیر، شکل ماندگارتری به خود می گیرد. چاپ کتابها ی الفبا، با شکل و روش بازارپسند و سهل انگارانه، به فراوانی دیده می شود و می تواند آسیبی جدی به ذوق و سلیقه کودکانه وارد آورد.

«خواب دخترم چپ نیست»، عنوان کتابی از عباس جهانگیریان است، که روایت آزادی ، از نوجوانی های یوسف پیامبر(ع) است. این داستان که برای گروه نوجوانان است، دوستان یوسف، خواب های خود را برای او تعریف می کنند و هر کدام از خواب ها بستر داستانی می شود و با بار دراماتیکی هر داستان که در بن خود دارد، تقابل خیر و شر را نشان می دهد. جهانگیریان دراین کتاب تکنیکی خاص را برای تغییر زاویه دید درهر روایت به کار برده است. «خانه درختی»، کتاب دیگری ازاین نویسنده است که برای گروه نوجوان است و مضمون آن زندگی عکاسی در روزهای انقلاب است که عکس های او از آن روزها در رسانه ها منتشر می شود و ساواک بدنبال دستگیری اوست.

اما توجه به ادبیات طنز و تولید متون طنز ادبی در جامعه ما رونقی دوباره پیدا کرده است که جلوه هایی از آن را در شبهای شعر طنز و یا اشعار طنز می توان مشاهده کرد. از نمونه کتاب های شعر طنز کودک و نوجوان می توان به «ایستگاه لاغری»، سروده عباس تربن اشاره کرد.

شاعر در این مجموعه کوشیده با زبان طنز، بدون مستقیم گویی و زبان شعاری و اندرز دهنده، زشتی ها و پلشتی های جامعه شهری امروز و عدم مدیریت درست و سنجیده شهر را به نمایش بگذارد. شاعر آنجا که با نگاهی طنز، زشتی های زندگی در شهرهای مدرن و عدم توانمندی مدیریت شهری در رتق و فتق امور را مورد موشکافی قرار می دهد، به خصوص در شهرهایی که از اوزان نیمایی در آنها استفاده کرده است، شعرهایی با زبانی سالم، شفاف و طنزی عمیق و در عین حال ماندگار را به مخاطبان خود ارائه می دهد؛ شعرهایی چون «جام مگس ها»، «ورزش خانگی»، «بر لب جوی» از جمله این شعرهاست که در آنها شاعر برای سرودن زور نمی زند، بلکه به راحتی و شفافیت، صحبت کردن عادی، می سراید و با زبان طنز، درام زندگی در شهر بی در و پیکری چون تهران را با آب گرفتگی های گاه و بی گاه، حضور همیشگی موش های چاق و چله و مگس ها و حیوانات موذی آن را به کمدی تبدیل می کند. البته این توفیق، وقتی قالب سرودن عوض می شود، تکرار نمی شود و به خصوص آنچه شاعر تحت عنوان «رباعی های طنز»، سروده کمتر دارای عنصر «طنز» است. برای مثال:

مرا از درد، از درمان رها کن

مرا از این بلای جان رها کن

خوراک و خواب من در دست شب ها

مرا از دست این دندان رها کن

ناهید زندی پژوه

منابع:

۱- باب، هومن، مرد آن گه داند که نوشتن گیرد. کتاب ماه کودک و نوجوان، شماره ۱۴۵، آبان .۱۳۸۸

۲- شفاعی، آرش. لگدپرانی خوبه برای پاهای من. کتاب ماه کودک و نوجوان، شماره ۱۳۹-۱۳۸، فروردین و اردیبهشت .۱۳۸۸

۳- علی شاهرودی، فروغ. نقد و بررسی داستان طبقه هفتم غربی یک روز به یادماندنی. کتاب ماه کودک و نوجوان، شماره ۱۵۱، اردیبهشت .۱۳۸۹

۴- فرهادپور، ایمان. از قرون وسطای اجتماعی تا رنسانس فردی. کتاب ماه کودک و نوجوان، شماره۱۵۱، اردیبهشت .۱۳۸۹

۵- کرمی، جمال الدین. کتاب های مصور کتابهای تصویری، کتاب ماه کودک و نوجوان، شماره۱۳۹-۱۳۸، فروردین و اردیبهشت .۱۳۸۸

۶- موسویان، انسیه. چهارده (۴۱) شعر- قصه آسمانی. کتاب ماه کودک و نوجوان، شماره ۱۴۵، آبان .۱۳۸۸

۷- میرغیاثی، سیده ربابه. ایران قدیم، پناهگاه و دانشمندان دنیا. کتاب ماه کودک و نوجوان، شماره۱۴۵، آبان .۱۳۸۸

۸- میرغیاثی، سیده ربابه. ترس از جهان روشن. کتاب ماه کودک و نوجوان، شماره ۱۵۱، اردیبهشت .۱۳۸۹