ارزشهای قرآنی

برای علم و عالمان ارزش فراوان قائل است دعوت خود را به آنان متوجه می كند و آنان را یگانه پاسخ دهنده مثبت قرآن , به شمار می آورد, زیرا تمامی تعالیم و دستورات خود را كه با حكمت آمـیـخـته است , صرفا برای دانشمندان قابل پذیرش می داند, و ما یعقلها الاالعالمون

ارزشهایی كه قرآن , مبنای تعالیم خود قرار داده است , عبارتند از:

۱) فطرت سلیم (نهاد پاك انسانی )

۲) عقل رشید (خرد و اندیشه تابناك )

۳) علم تكامل یافته (دانش پیشرفته )

قرآن , تمامی تعالیم عالیه خود را بر این سه استوار كرده است .

از فطرت دم می زند وتعالیم خود را با فطرت پاك انسانی , دمساز و همساز می داند, فطره اللّه التی فطرالناس علیها.

خـرد تـابناك انسان را شاهد می گیرد, او را به قضاوت می خواند و راه اندیشه و تعقل را به انسانها گوشزد می كند, فمالكم كیف تحكمون .

بـعلاوه , برای علم و عالمان ارزش فراوان قائل است . دعوت خود را به آنان متوجه می كند و آنان را یگانه پاسخ دهنده مثبت قرآن , به شمار می آورد, زیرا تمامی تعالیم و دستورات خود را كه با حكمت آمـیـخـته است , صرفا برای دانشمندان قابل پذیرش می داند, و ما یعقلها الاالعالمون .

عالمان نیز, متقابلا قرآن را ارج نهاده , پیوسته آن را مورد عنایت خود قرار داده است و همسوی فطرت و عقل , از آن بهره های كافی برده اند و می برند. اینك نمونه هایی در این زمینه :

۱) فطرت اساس دین است :

در سوره روم آیه ۳۰ چنین می خوانیم : فـاقم و جهك للدین حنیفا فطره اللّه التی فطرالناس علیها لا تبدیل لخلق اللّه ذلك الدین القیم و لكن اكثر الناس لا یعلمون . (بـا تـمـام وجود, خود را آماده پذیرش دین و آیینی كن كه كاملا پاك و منزه از آلودگیهاو پیرایه هـاسـت و برخواسته از فطرت پاك انسانهاست كه خداوند آنان را بر چنان فطرتی آفریده و هرگز بـرآنچه خدا آفریده تغییر و تبدیلی نیست ), كنایه از آن كه هرگونه تحریف و تبدیل در آیین الهی , برخلاف فطرت عمل كردن است . این است دین استوار الهی , گرچه بیشتر مردمان آن ناآگاهند.

امام ششم , جعفر بن محمد صادق ـ علیه السلام ـ پیرامون آیه می فرماید: فطرت الهی همانا توحید است .

امـام پنجم , محمد بن علی باقر ـ علیه السلام ـ می فرماید: شریعتی كه نوح آورد برآن بود كه خدا را به یگانگی و اخلاص پرستش كنند, و از هرگونه شرك دوری گزینند, و این همان فطرتی است كه خداوند مردم رابر آن آفریده .

هـمـچنین می فرماید: خداوند مردمان را بر شناخت پروردگار خویش آفریده است واگر چنین نـبـود, هـیـچ كـس نمی دانست كه پروردگارش و روزی دهنده اش كیست .

حدیث معروف كل مـولـود یولد علی الفطره نیز در همین زمینه وارد شده است .امام باقر(ع ) می فرماید: یعنی علی المعرفهٔ بان اللّه خالقه .

اصـل حدیث از پیغمبر اكرم ـ صلی اللّه علیه و آله و سلم ـ وارد شده است یعنی :هركس كه زاییده می شود, بر فطرت پاك زاییده می شود, كه همان شناخت خدا به پاكی است . علامه طباطبایی در این زمینه تحقیقی متین و فراگیر دارد(۱).

۲) حاكمیت عقل در پذیرش حق :

قـرآن پـیـوسته عقل را حكم قرار داده , مردم را به پیروی از خرد, رهنمون می سازد وبه اندیشه و تفكر ترغیب می كند.

جـمـلـه افلا تعقلون (چرا نمی اندیشید) مكررا در قرآن آمده است و همچنین جمله های لعلكم تـعـقـلـون (باشد كه بیندیشید), لقوم یعقلون (برای مردمی كه بیندیشد), و ان كنتم تعقلون (اگر بیندیشید).

قـرآن پـیـوسته عقل را حكم قرار داده , مردم را به پیروی از خرد,رهنمون می سازد و به اندیشه و تفكر ترغیب می كند در سوره حج , ایه ۴۶ آمده است : افلم یسیروا فی الارض فتكون لهم قلوب یعقلون بها. (چرا در پهنای زمین به حركت در نمی آیند تا دارای عقل و اندیشه گردند.

) همچنین در سوره ق ایه ۵۰ آمده است : ان فی ذلك لذكری لمن كان له قلب او القی السمع و هو شهید.

(در این بیانات , یادآوری است برای كسانی كه دارای تعقل باشند یا گوش و هوش خود را فرا داده , حـضور به هم رسانیده باشند) یعنی خود را برای پذیرش مطالب آماده درست كرده باشند و حاضر مجلس بوده باشند.

حضرت امام علی ـ علیه السلام ـ در زمینه انگیزه بعثت انبیا چنین می گوید: و واتر الیهم انبیاه لیستادوهم میثاق فطرته , و یذكروهم منسی نعمته , و یحتجواعلیهم بالتبلیغ , و یثیروا لم دفائن العقول ...(۲). (پیامبران را پیاپی بر مردم فرستاد تا پیمان فطرت را از آنان دریافت كند و نعمتهای فراموش شده را یادآور شود و بر آنان حجت را تمام كند كه آنچه باید به آنان گوشزدكند, كرده باشد و نیز آنچه را كه در نهان خردشان نهفته است , برانگیزد و برملاسازد).

لـذا امام صادق ـ علیه السلام ـ عقل را حجت خدا, بلكه یك حجت اصیل و پیامبردرونی انسانها به شمار می آورد كه پیامبران به یاری آن شتافته اند. بـه هـشـام بـن الحكم (یكی از دانشمندان و از اصحاب وی ) می فرماید: یا هشام ان للّه علی الناس حـجـتـیـن : حـجـهٔ ظـاهـره و حـجـهٔ بـاطنهٔ , فاما الظاهره فالرسل والانبیا والائمهٔ ,و اما الباطنهٔ فالعقول(۳). (بـرای خـداونـد بر مردم دو حجت است , یكی برونی و دیگری درونی , برونی انبیا وپیشوایان دین می باشند و درونی خرد انسانها است ).

قـرآن كـسانی كه در حجاب ظلمت قرار گرفته و از تعقل و اندیشه دور شده اند راشدیدا نكوهش می كند: افلا یتدبرون القرآن ام علی قلوب اقفالها. (آیا در قرآن نمی اندیشند یا آن كه بر دلهای آنان قفلهای غفلت زده شده است آمحمد / ۲۴)

جایی دیگر می گوید: فانها لا تعمی الابصار و لكن تعمی القلوب التی فی الصدور (هـمـانا كوری و نابینایی نه آن است كه در چشمهایش فراآید بلكه كوری و نابینایی آن است كه بر دلهای در سینه نهفته آنان فرو آمده است ـ حج / ۲۶).

بـالاخـره , قـرآن در تشخیص حق از باطل و شناخت راه راست از راههای انحرافی ,عقل انسانی را حكم قرار داده است تا وی چگونه بیندیشد: افمن یهدی الی الحق احق ان یتبع ام من لا یهدی الا ان یهدی فمالكم كیف تحكمون (آیـا آن كـس كه به حق رهنمون است , به پیروی سزاوارتر است یا آن كه خود راه به جایی نمی برد, مگر آن كه او را راه نمایند.شما را چه می شود. چگونه قضاوت می كنید. ـ یونس /۳۵), یعنی اندیشه و خرد خود را به كار گیرد.

نـیز می فرماید: خداوند, موقعی كه عقل را آفرید, آن را مورد آزمایش قرار داد ودستور فرمود: برو, رفـت . بـیا, آمد. آنگاه فرمود: قسم به عزت و جلال خویش , هیچ خلقی را بهتر و مورد پسندتر از تو نیافریده ام . هركس بیشتر مورد عنایت ما باشد,كامل ترین عقلها را به او مرحمت می كنیم .

آن گاه خطاب به عقل فرمود: اما انی ایاك آمر, و ایاك انهی , و ایاك اعاقب , و ایاك اثیب (مر تو را مورد تكلیف ,امر و نهی , و عقاب و ثواب , قرار می دهم ) از همین جاست كه مساله حسن و قبح عقلی نشات می گیرد(۴).

۳) ارزش علم در بینش دینی :

قرآن , در بینش دینی یگانه ارزش را از آن دانشمندان می داند و بس , و تلك الامثال نضربها للناس , و مـا یـعـقـلـهـا الا الـعالمون (مثلهای پندآموز را كه برای مردم می آوریم ,جز دانایان آن را درك نمی كنند ـ عنكبوت / ۴۳۰). یعنی : دانشمندانند كه به حقیقت و هدف آن پی می برند و صرفا به ظاهر مثال بسنده نمی كنند.

امام صادق ـ علیه السلام ـ پیرامون آیه می فرماید: عقل و علم به هم پیوسته اند ((۵).

در جای دیگر, راسخین در علم را شایسته پی بردن به راز درونی قرآن می داند, و مایعلم تاویله الا للّه والراسخون فی العلم , (راسخین در علم , كسانی هستند كه سابقه علمی آنان روشن است و پیوسته درپژوهشهای علمی خویش استوار می باشند ـ ال عمران / ۷).

لذا در سوره نسا آیه ۱۶۲ می گوید: لكن الراسخون فی العلم والمومنون یومنون بما انزل الیك , (كـسـانی كه بر دانش خود استوار هستند و نیز مومنان راستین , به آنچه بر تو نازل گردیده است ایمان می آورند).

و یری الذین اوتوا العلم الذی انزل الیك من ربك هوالحق (دارندگان علم , بینش آن را دارند كه تشخیص دهند آنچه برتو فرو فرستاده شده حق است ـ سبا/ ۶).

راسـخین در علم , كسانی هستند كه سابقه علمی آنان روشن است وپیوسته در پژوهشهای علمی خویش استوار می باشند در سوره فاطر آیه ۳۵ در وصف دانشمندان چنین می خوانیم : انما یخشی اللّه من عباده العلما (تنها دانایانند كه از خدا پروا دارند), زیرا به راز هستی پی برده اند و مبدا و معاد راباور دارند.

قرآن , از این روی , بالاترین و والاترین مقام را برای دانش و دانشمندان قائل می باشد: یـرفـع اللّه الـذیـن آمـنـوا منكم والذین اوتوا العلم درجات , (مومنان راستین , وپویندگان علم , پیوسته , نزد پروردگار, بر درجات آنان افزوده می شود ـ مجادله /۱۱).

چنین است كه قرآن , دانشمندان را در ردیف فرشتگان مقرب , از شهادت دهندگان به توحید ذات جـلال و جـمال گرفته است : شهد اللّه انه لا اله الا هو والملائكه واولوا العلم ... (ال عمران / ۱۸).

آیهٔالله محمد هادی معرفت