خانواده یک زندانی چه می کشد

به بهانه ۵ خرداد, روز ملی حمایت از خانواده زندانیان

زندانی کردن یک مجرم برای افزایش ایمنی جامعه انجام می‌شود ولی خانواده‌های این افراد چنان در معرض خطر قرار می‌گیرند که ممکن است به بزهکاران یا به شخصیت‌های افسرده تبدیل شوند...

سال ۸۵، در ایران مطالعه‌ای در شهر شیراز به وسیله حبیب محمدی و همکارانش روی خانواده زندانیانی که به جرم حمل یا مصرف موادمخدر دوران حبس را می‌گذراندند، انجام شد. نتایج این مطالعه نشان داد زندانی‌شدن سرپرست خانواده در چند حوزه زندگی خانوادگی تاثیر داشته؛ امرار معاش، قدرت جامعه‌پذیری فرزندان، کیفیت تحصیل و در موارد متعدد، ترک تحصیل و افزایش احتمال طلاق. نتایج یک مطالعه دیگر در گیلان در سال ۸۷، روی ۱۰۸ زندانی که به جرم پرداخت نکردن مهریه در زندان بودند، نشان داد بیشتر آنها تحصیلات و درآمد متوسط رو به پایینی داشته‌اند. این مساله نشان می‌دهد حتی در مواردی که خود زن باعث زندانی?شدن شوهرش می‌شود، سطح خانواده از متوسط به فقر می‌رسد و اگر فقیر باشند، فقیرتر می‌شوند و هیچ ضمانتی برای بهترشدن اوضاع وجود ندارد. به بهانه ۵ خرداد، روز ملی حمایت از خانواده زندانیان نگاهی داشته ایم به همین موضوع.

گفت و گو با دکتر سامرند سلیمی روان‌پزشک و خانواده درمانگر

مــلاقــات بــا زنــدانــی اســتــرس مــی‌آورد

متاسفانه هیچ‌کس با خانواده‌های زندانی همدردی نمی‌کند، بچه‌های این خانواده‌ها احساس مقصربودن دارند، زنانی که شوهرانشان در زندان هستند به راحتی نمی‌توانند مشکلاتشان را با دیگران در میان بگذارند و... این موارد، فقط‌ بخشی از مشکل‌هایی بود که دکتر سامرند سلیمی، روان‌پزشک و خانواده درمانگر از آنها به عنوان مشکل‌های پیش‌روی یک خانواده زندانی نام می‌برد. گفت‌وگوی ما را با ایشان می?خوانید.

▪ در ایران بیشتر زندانی‌ها چه جرم‌هایی دارند و اثر آن روی فرزندانشان چیست؟

در ایران بیشترین زندانی‌ها به جرم سرقت دستگیر شده‌اند. وقتی پدر به علت سرقت که دلیل ارتکاب آن هم فقر است، دستگیر می‌شود، فرزندان با مشکلات عدیده مالی مواجه خواهند شد و اگر مهارت شغلی نداشته باشند (که در بیشتر موارد ندارند)، نمی‌توانند شغلی بیابند و خیلی وقت‌ها راه پدر را در پیش می‌گیرند.

▪ تشکلی یا انجمنی برای حمایت از خانواده زندانیان وجود ندارد؟

حمایت از خانواده زندانی‌ها در دنیا بر عهده سازمان مردم‌نهاد و سازمان‌های حمایت از زندانیان است ولی در هیچ جای دنیا وضعیت این سازمان‌ها و حمایت آنها مطلوب نیست. در کشور ما هم این مشکلات فراوان‌ترند. مثلا چندی پیش رییس هیات مدیره انجمن حمایت از زندانی‌های مشهد، در مصاحبه‌ای گفته بود ظرفیت زندان‌های این شهر ۳ هزار نفر است ولی ۱۳ هزار زندانی دارند و فقط ۲۳۱ خانواده این زندانیان تحت پوشش این سازمان مردم‌نهاد هستند.

▪ وقتی در دادگاه کسی را محکوم می‌کنند، در صدور حکم به شرایط خانوادگی او هم توجه می‌شود؟

نه، چون جرم را فرد مرتکب شده ولی درواقع خانواده او هم مجازات می‌شوند و همراه فرد مجرم، همسر و فرزندانش هم نوعی حبس را می‌گذرانند.

▪ خانم‌هایی که همسرانشان دوران حبس را می‌گذرانند، دچار چه مشکلاتی می‌شوند؟

وقتی همسر زنی در زندان است، ساده‌ترین مشکل او دلتنگی است که همین مشکل ساده به اندازه کافی بزرگ است. احساس تنهایی و ناامنی حتما گریبانش را خواهد گرفت، چون تمام مسوولیت مراقبت از فرزندان بر دوش او می‌افتد و مجبور است نقش‌های جدید را بپذیرد و مثلا نان‌آور خانواده هم بشود. این نقش‌ها به اندازه کافی استرس‌زا هستند. این خانم‌ها حتی نمی‌توانند با کسی درددل کنند و مشکلاتشان را با دیگران در میان بگذارند؛ هم برای حفظ آبروی خانواده هم به این دلیل که رویشان نمی‌شود در این مورد حرفی بزنند. در ضمن ترس از مورد انگ‌های اجتماعی واقع شدن هم وجود دارد. علاوه بر همه اینها، فشار اقتصادی طاقت‌فرساست. هم نیازهای مادی خانواده باید تامین شود و هم هزینه‌ها و مخارجی که خکسر زندانی‌ دارد.

▪ ملاقات با زندانی این دلتنگی‌ها را کم نمی‌کند؟

ملاقات هم استرس‌هایی دارد؛ وقت آن کم است و معطل ماندن پشت درهای زندان و ملاقات از دور و نداشتن امکان ملاقات بدون واسطه و از پشت شیشه، همه و همه روندی فرسایشی دارند.

▪ اطرافیان چه نقشی می‌توانند داشته باشند؟

متاسفانه معمولا هیچ‌کس با این خانواده‌ها همدردی نمی‌کند چون یکی از اعضایشان مرتکب جرم شده و مجرم، محکوم است. این رفتار باعث می‌شود احساس دوگانه عشق و خشم نسبت به زندانی در دل آنها به وجود ‌آید و این احساس‌های متعارض، منشاء اضطراب و افسردگی هستند.

▪ بچه‌های افراد زندانی دچار چه مشکلاتی می‌شوند؟

بچه‌ها معمولا در چند حالت حس مشترکی دارند؛ طلاق، دعوا، مرگ و زندانی شدن والدین این حس مشترک، احساس مقصربودن است. آنها خود را گناهکار می‌دانند و مثلا فکر می‌کنند چون فلان چیز را خواسته‌اند، پدرشان مجبور به دزدی شده و الان در زندان است، یا فکر می‌کنند لابد پدر دوستشان نداشته که مرتکب این کار شده و الان آنها را ترک کرده است. این حس آنها را دچار غم و اندوه می‌کند. معمولا همسالان و همکلاسی‌هایشان هم آنها را طرد می‌کنند و این در روحیه‌شان تاثیر منفی دارد. پدیده دیگر، ایجاد کودک‌والد است، یعنی کودک مجبور می‌شود نقش والد را به عهده بگیرد و از مادر و خواهر و برادرش محافظت کند که این مسوولیت بسیار سنگین است.

▪ بهتر نیست به بچه‌ای که پدرش در زندان است، حقیقت را نگویند؟

نه، متاسفانه این اشتباه شایع است ولی نباید مثلا به دروغ به بچه گفت پدرت رفته مسافرت، چون بالاخره او حقیقت را می‌فهمد و دچار احساس ناامنی، اضطراب و بدبینی می‌شود و این اضطراب در او می‌ماند. می‌توان به آنها گفت پدر دچار مشکلی شده و باید مدتی در جایی که مثل مسافرخانه است، بماند ولی ما نمی‌توانیم برویم پیش او.

▪ زندانی شدن مادر یا پدر در روحیه بچه‌ها تفاوتی ندارد؟

چرا، اگر پدر زندانی شود، بچه‌ها بیشتر به مواد مخدر گرایش پیدا می‌کنند ولی اگر مادر زندانی شود، گریه، انزوا و گوشه‌گیری آنها بیشتر می‌شود ولی نمی‌توان گفت کدام‌یک آسیب‌زننده‌تر هستند چون هر کدام عواقب خاص خود را دارند.

▪ آیا همیشه زندانی کردن همسر باعث بدبختی، ناراحتی و رنج طرف مقابلش می‌شود؟

نه، گاهی همسر (به خصوص زن) راحت می‌شود و کیفیت زندگی‌اش افزایش می‌یابد. همسری که خشونت دارد، مواد مصرف می‌کند، مدام پلیس در خانه ... است، نبودش بهتر از بودنش است و اتفاقا زندانی شدن او باعث امنیت و آرامش خانواده خواهد شد.

▪ نوع جرم در احساس خانواده زندانی تاثیر دارد؟

بله، مخصوصا خانواده زندانیان محکوم به اعدام بیشتر احساس تقصیر، بی‌پناهی و ناتوانی می‌کنند. آنها خود را به شدت متهم و ملامت می‌کند و مدام این احساس را دارند که می‌توانستند کار بهتری انجام دهند و نداده‌اند. آنها دچار حس بی‌کسی و بی‌قدرتی می‌شوند و حس می‌کنند فریادرسی ندارند.

▪ خود زندانیان دچار چه حسی می‌شوند؟

بیشتر آنها احساس می‌کنند دیگر تسلطی بر خانواده خود ندارند و ترس در مورد خانواده هم بسیار شایع است. آنها حتی مدام نگران از دست دادن همسرشان هم هستند و از برقراری روابط همسرشان با دیگران هم می‌ترسند و چون کاری از دستشان برنمی‌آید، تاثیر بسیار مخربی بر روح و روانشان بر جا می‌گذارد.

● کـمـک بـه خـانـواده زنـدانـیـان از وظـایـف سـازمـان زنـدان هـاسـت

فاطمه نوبخت امیرکندی

وکیل پایه یک دادگستری

انسان در جایگاه اشرف مخلوقات، دارای احترام و کرامت والایی است. در قانون اساسی به کرات به این امر اشاره شده اما در جایی که این احترام و کرامت خدشه‌دار می‌شود و حقوق انسانی مورد تعرض قرار می‌گیرد، سیطره پرداختن به علل این‌گونه رفتارها گسترده‌تر می‌شود. فردی که در جامعه مرتکب جرم می‌شود، طبق قانون در محاکم قضایی به جرم وی رسیدگی می‌شود و تا زمانی که تکلیف رسیدگی به جرم انتسابی معلوم نشده، دارای حقوقی است.

اصل ۳۹ قانون اساسی هتک‌حرمت و حیثیت کسی که به حکم قانون دستگیر، بازداشت، زندانی یا تبعید شده به هر ‌صورت که باشد، ممنوع و مستوجب مجازات دانسته است.

مهم‌ترین دلیل ممنوع بودن هتک‌حرمت زندانی، آن است که او به دلیل اقامت در زندان قدرت دفاع از خود و حیثیت خود را ندارد و این وظیفه مسوولان و اداره‌کنندگان امور زندان و زندانی است که به حقوق وی آشنا باشند و به آن عمل کنند.

همچنین آیین‌نامه اجرایی سازمان زندان‌ها و اقدام‌های تامینی و تربیتی کشور مصوب ۲۰/۹/۸۴ برای تامین بهتر حقوق زندانیان؛ محکومان قطعی را از متهمان جدا و به همین منظور زندان را محل اقامت محکومان قطعی و بازداشتگاه‌ها را محل اقامت متهمانی معرفی کرده که با قرار کتبی مقام قضایی تا اتخاد تصمیم حکم نهایی در آنجا نگهداری می‌شوند. به عبارتی، نگهداری متهمان با محکومان در یک مکان را ممنوع دانسته است. متعاقبا شخص محکوم با توجه به نوع و میزان جرم ارتکابی و نوع شخصیت و اخلاق و رفتار و نیز براساس پیشینه کیفری، به زندان‌های بسته یا مراکز حرفه‌آموزی و اشتغال معرفی و به این ترتیب دوران محکومیت وی آغاز می‌شود.

از جمله وظایف مهم سازمان زندان‌ها این‌هاست: ۱- اداره تمامی امور مربوط به زندانی و زندان‌ها ۲– ایجاد امکانات و تسهیلات لازم در زمینه اصلاح و ارشاد و فراهم آوردن بستری کاربردی برای آموزش و اشتغال آنها ۳- کمک مادی و معنوی به خانواده‌های آنها در طول مدتی که در زندان به سر می‌برند و ۴- مراقبت از زندانی بعد از خروج از زندان.

از حقوق دیگر زندانی در ایام حبس، می‌توان به استفاده از امکانات ورزشی و رادیو و تلویزیون و نشریه‌ها و انجام امور مذهبی، استفاده از مرخصی و ملاقات با بستگان اشاره کرد.

طبق اصل ۳۵ قانون اساسی، شخص زندانی حق اختیار وکیل دارد و می‌تواند در صورت نداشتن وکیل و عدم استطاعت مالی، از دادگاه تقاضا کند بدون پرداخت هزینه برای وی وکیل اختیار کند. در مورد حقوق زندانی و رفتار زندانبان با وی؛ بنیانگذار انقلاب اسلامی، امام خمینی(ره)، بارها در نشست‌های حقوقی و در سخنرانی‌های خود و در جمع مسوولان قضایی به این مهم اشاره کرده‌اند که نحوه رفتار با زندانی باید همواره با احترام و آرامش باشد.

به نظر می‌رسد در تمام نظام‌های حقوقی دنیا، حقوق متهم و محکوم نیز مانند حقوق شاکی به رسمیت شناخته شده است و هدف از زندانی کردن محکوم، از بین بردن ریشه‌های جرم در جامعه و نیز ارعاب وی از انجام مجدد همان جرم پس از آزادی از زندان است و در آخر تا زمانی که از جانب متهم جرمی اثبات نشده، باید با احترام با وی رفتار شود و حتی بعد از اثبات جرم و صدور حکم نیز باید حقوق وی در زندان رعایت شود.

● قـوانـیـن حـمـایـت از خـانـواده‌هـای زنـدانـیـان در گـوشـه و کـنـار دنـیـا

استرالیا: کمک مالی و محل سکونت

طبق قوانین کشور استرالیا، خانواده‌های زندانیان به‌خصوص کودکان آنها به حمایت‌های ویژه‌ای نیاز دارند. این حمایت‌ها طبق قوانین اجتماعی مصوب ۱۹۹۷ اجرا می‌شود. در این خدمات، دپارتمان‌های دولتی، امور مالی دولتی و آژانس‌های غیردولتی، مراکز خدماتی بهداشتی و سلامتی مانند سلامت جسم و روان چه دولتی و چه خصوصی موظف‌اند براساس موقعیت خانواده‌های زندانیان به‌خصوص کودکان به آنها خدمات موردنیازشان را ارائه دهند.

حتی در استرالیا برای حمایت از خانواده‌های زندانیان بعد از آزادی زندانیان نیز تمهیداتی در نظر گرفته شده است که البته محدودتر از خدمات قبل از آزادی است. این خدمات شامل کمک‌های مالی فوری و یافتن مکانی برای سکونت زندانی و خانواده او بلافاصله بعد از آزادی است. این خدمات براساس قوانین مصوبه در سال ۱۹۹۹ است. به دلیل حساس و حیاتی‌بودن ارتباطات خانوادگی، خدماتی در نظر گرفته شده است تا خانواده‌های زندانیان و فرزندان‌ آنها بتوانند زندانی را بپذیرند و ارتباط خانوادگی مناسبی با او برقرار کنند. نگرانی از خودکشی‌کردن در خانواده زندانیان همیشه وجود دارد و احتمال آن بسیار زیاد است به همین دلیل سیستم‌های مددکاری و حمایت از خانواده در استرالیا حتی تا مدت‌ها بعد از آزادی زندانیان با خانواده‌های آنها در ارتباطند و حمایت‌های اجتماعی ارائه می‌دهند.

● آمریکا: مشاوره و مدیتیشن

موسسه حمایت و کمکی زندانیان در سال ۱۹۷۶ توسط چارلز کولسون افتتاح شد. او ابتدا از کلیسا برای این کار کمک گرفت و این خدمات بعدها گسترش یافت طوری که انگلستان، استرالیا، کانادا و نیوزلند نیز به او پیوستند و این موسسه به یک مرکز بین‌المللی تبدیل شد. به این ترتیب از سال ۱۹۷۹ به بعد، ۱۱۵ کشور به عضویت آن درآمدند و در حال حاضر این موسسه یکی از بزرگ‌ترین و گسترده‌ترین شبکه‌های حمایتی از زندانیان و خانواده‌های آنها در دنیاست.

در قوانین حمایت از خانواده زندانیان که توسط این موسسه بین‌المللی اجرا می‌شود این موارد وجود دارد:

▪ در بعضی کشورها، کودکان ناچارند با مادر خود در زندان بمانند و موسسه مذکور کمک‌های خانوادگی ارائه می‌دهد مثل فراهم‌کردن مدرسه برای تحصیل، مراقبت‌های پزشکی و رفع نیازهای اساسی و اولیه.

▪ این موسسه برای خانواده‌های زندانیان مشاوره ازدواج و مدیتیشن و سایر تمهیدات لازم را فراهم می‌کند تا ارتباطات خانوادگی آنها تقویت شود.

▪ اداره‌های ملی این موسسه با کلیساهای محلی هر کشور در ارتباطند تا برای حمایت‌های طولانی‌مدت خانوادگی از آنها کمک بگیرند.

▪ وزارت این موسسه برنامه‌های سوادآموزی برای زندانیان و خانواده آنها در نظر دارد.

▪ بسیاری از دپارتمان‌های این موسسه در تمام کشورهای عضو، در روز مادر و پدر جشن‌هایی در زندان برگزار می‌کنند تا خانواده‌ها در کنار زندانیان باشند و کودکان آنها بتوانند والدین خود را ببینند.

▪ کارکنان این موسسه در ارتباط نزدیک با زندانیان هستند و واحدهای آموزشی تخصصی برای آنها در نظر می‌گیرند تا خصوصیات فردی این زندانیان تقویت و نقش آنها در خانواده حفظ شود. پیگیری وضعیت زندانیان و خانواده آنها همچنان ادامه می‌یابد تا آنها در جامعه وضعیت مناسب خود را پیدا کنند.

تمام کشورهای عضو این موسسه در سراسر دنیا برنامه «درخت فرشته» برای کریسمس دارند و برای فرزندان خانواده‌های زندانیان هدیه تهیه و شرایطی فراهم می‌کنند تا در ایام عید، در کنار زندانی باشند.

▪ طبق قوانین این موسسه، کودکان حق دارند مرتب با والد یا والدین زندانی خود ملاقات داشته باشند. ضمنا تمام هزینه‌های مدرسه، لباس و سایر موارد مربوط به مدرسه فرزندان زندانیان فراهم می‌شود.

● انگلستان: ملاقات فرزندان در اتاق کودک

در قوانین حمایت از خانواده در انگلستان این موارد ذکر شده است:

▪ فرزندان زندانیان حق دارند به ملاقات بروند مگر اینکه والد زندانی متهم به سوءرفتار جنسی باشد. حتی در انگلستان محل ملاقات فرزندان زندانیان با اسباب‌بازی و شرایط دلپذیر و جذاب تدارک دیده شده تا فرزندان دچار ترس و نگرانی نشوند.

▪ خانواده زندانیان می‌توانند با بیان شرایط خود از کمک‌های دولتی بهره‌مند شوند.

▪ مراکزی به نام مراکز ملاقاتی‌‌ها وجود دارد تا در شرایطی که بستگان زندانی با مشکلاتی روبرو هستند مستقیما با مسوولان مربوطه در میان بگذارند.