نگاهی اجمالی به رویدادهای سیاسی جهان در سال ۸۵

سالی كه برگه های پایانی تقویم آن را ورق زدیم, آنقدر حوادث شگفت و نوپدید درسینه ثبت كرده است كه به جرأت می توان گفت نقطه عطف جهان فردا به حساب می آید كم نبودند وقایع مهم و بنیان كنی كه سال ۸۵ را به یادها سپردند

سالی كه برگه های پایانی تقویم آن را ورق زدیم، آنقدر حوادث شگفت و نوپدید درسینه ثبت كرده است كه به جرأت می توان گفت نقطه عطف جهان فردا به حساب می آید. كم نبودند وقایع مهم و بنیان كنی كه سال ۸۵ را به یادها سپردند.

از دریچه دوربین عكاسان و وقایع نگاران « تایم» اگر به روزهای سپری شده نگاه افكنیم سال ۸۵ نیز سزاوار آن است كه همچنان نام سه گانه ؛ « جنگ ،نفت وسال مسلمانان » به خود گیرد. دست كم دردفتر خبرنگاران ، امسال این سه واژه بیش از همه كلمات وعبارات تكرار شد. به روایت دیپلمات ها هم اگر رجوع كنیم تصویر سال كهنه چیزی بیش از این نخواهدبود چه آنكه هر واقعه از وقایع بزرگ این سال ، سرچشمه در یكی از این سه موضوع دارد.

« انرژی ونفت » ، محورحوادث سال ۸۵ است زیرا دوجنگ بزرگی كه درحوالی كانون هیدروكربن جهان آغازشدهنوز شعله هایش دردوسوی خاورمیانه زبانه می كشد. «مسلمانان» دركانون وقایع سال هستند چون اولاً سرزمین وزادگاه آنان هنوزمیدان نزاع ورقابت های جهانی است ثانیاً اغلب جنبش های شگفت این سال با اراده آنان رقم خورده است.

بالاخره «جنگ» حكایت هر روز این سال بود. همه ما درفضای سربی ودرمیان خشم وخشونت ،لحظه های جانكاهی را با شهروندان مظلوم عراق ، افغانستان وفلسطین سپری كردیم. گردش چرخ سیاست جهانی همچنان به دست كسانی بود كه اشتهای سیری ناپذیری برای ادامه این كارزار خونین داشتند،نه آه و ناله كودكان وزنان عراقی وجدان خفته آنان را به خود آورد ونه هشداروتحذیرعالمان و عقلای سیاست توانست افساری بر اسب سركش قدرت طلبی آنان باشد. از بام خاورمیانه اگربه سیر حوادث بنگریم جهان همچنان آشفته وسرگردان است ودنیای رسته ا ز بند كمونیسم هنوزدرتب دوران گذارمی سوزد و سهم وقسمت ملت های خاورمیانه نیزازاین دوران، جنگ است وبحران.

● تولد در میدان

اما كمی آن سوی میدان جنگ ،جهان حوادث دیگری از جنس زیستن وامید تجربه كرد. صدای پای جنبش های تازه درگوش هاطنین افكندكه نوید یك بیداری وآگاهی سیاسی را همراه داشت.

سال ۸۵كه به نیمه رسیدنخستین میوه های این نهال بیداری به بارنشست. مخالفان جنگ ومخالفان سیاست سلطه به پیروزی های تازه در عرصه های سیاسی دست یافتند . خط شكن این پیروزی ها، جنبش های تازه نفس آمریكای لاتین بودند. هنوز كاخ سفیداز شوك سقوط متحدان خود خلاص نشده بود كه هفتم نوامبر ازراه رسید ونومحافظه كاران این بار بزرگترین ضربه سیاسی را درخانه وموطن خویش دریافت كردند. رأی مردم آمریكادرانتخابات كنگره درنظر همه یك پیام داشت كه جنگ عراق و افغانستان مشروعیت خود را ازدست داده وافكارعمومی این كشور برشكست بوش مهرتأیید زده اند.

امااین، تمام حكایت ناكامی نومحافظه كاران در سال ۸۵ نبود هنوزموج غافلگیركننده ای از حوادث درخود خاورمیانه درراه بود. متحدان آمریكا درجایی كه همه آن را قلب جهان می شناسند با شكست های سهمگین تر ازهفتم نوامبرروبروشدند.

برای نخستین بار اسرائیل جنگ ۳۳ روزه رابه جنبشی تازه نفس باخت. به تعبیر تحلیلگر سی ان ان این یك سونامی برای كاخ سفید بود. تأثیرات پیروزی بی سابقه حزب الله به تغییرمعادلات داخل لبنان محدود نماند كه كفه توازن قدرت رادركل خاورمیانه به سود جبهه مقاومت دگرگون ساخت. سیدحسن درمیان نگاه بهت زده اعراب ، اعتماد به نفس وباور پیروزی را به اردوی ازهم گسیخته امرای عرب بازگرداند.درگرمای این پیروزی ، سوریه نفس راحتی كشید، حماس سد حصر وانزوا را شكست واسلام گرایان به پیروزی های تازه ازجمله درانتخابات بحرین دست یافتند. با این رشته حوادث ، دو رشته نزاع آغازشد.

نزاعی در درون نظام سیاسی اسرائیل وآمریكاكه درتل آویو «دان حالوتس» قربانی اصلی این شكست شد ونزاع دوم بویژه درپایان سال ۸۵ خودبه جریان افتاد كه صحنه تازه ای از یك رویارویی میان مخالفان وموافقان سیاست جهانی آمریكابه نمایش گذاشت.

● خاورمیانه جدید بی خبر از راه رسید

خاورمیانه كه تمام ایام چهار سال پس از سقوط صدام را درجنگ به سربرده است درنیمه پایانی سال ۸۵ ، به محور ومداردیپلماسی تبدیل شد. فقط كاندولیزا رایس نبودكه بخش غالب ساعات كاری خود را دراین منطقه به مذاكره ونشست گذراندكه نمایندگان ودیپلمات های همه دولت ها وبازیگران جهانی راهی این منطقه شدند،چنانكه روسیه وشخص پوتین واردگود مذاكرات خاورمیانه شد اروپا برای پیداكردن نقشی نو، دست وپا زد وسازمان ملل زیر فشارافكارعمومی كوشید باانعكاس اخبار تجاوزات اسرائیل قدری از باراتهام تماشاچی بودن بكاهد.

زمان چندانی نكشیدكه شكست دردو جنگ بزرگ منطقه گردونه دیپلماسی خاورمیانه را كه شاید سه دهه برمحوراراده یك بازیگر می چرخید ، دگرگون ساخت. همان خاورمیانه ای كه آمریكایی ها آن را حوزه انحصاری خود خوانده بودندبه حضور بازیگران جدید آغوش گشود.

درسوی دیگر ، گوی ومیدان دراختیار گروههایی قرارگرفت كه سال ها از صحنه معادلات بركناربودند. این گرو هها از لبنان تا فلسطین یك نام وشناسنامه داشتندبه نام « مقاومت.»

به این ترتیب درسال جدید همه چیز درخاورمیانه زیرورو شد وهیچ نقطه ای درجغرافیای منطقه نبودكه ردپای تغییر به آنجا نرسد.

شاید دورافتاده ترین نقطه دربرابراین سیلاب حوادث كشور یمن بود كه آن هم باتهاجم نظامی حكومت عبدالله صالح به شیعیان به گود نزاع كشیده شد. اكنون سیمای خاورمیانه درنگاه همه تغییر یافته است وبه عبارتی خاورمیانه نوین بدون آنكه خیلی ها باخبرباشند متولد شده است. اگرتوقف طرح خاورمیانه نوین درسال پیش وسال های پیشترفقط یك معما یاگمانه زنی بود ، درسال جدید به واقعیتی غیرقابل انكار تبدیل شد.

بدون شك ، سرگذشت سال پوست اندازی خاورمیانه از زبان تحلیلگران داخل آمریكاشنیدنی خواهد بود. ازمیان تحلیلگران پرشمارغربی كه دراین باره سخن هاگفته وسرمقاله ها نگاشته اند شاید گزارش رسانه پرآواز آمریكایی یعنی « فارن افیرز » بیشتر در یادها مانده است . ریچاردهاس برای مقاله جنجالی خود ، عنوان «پایان عصر آمریكادرخاورمیانه» را برگزید.

اومدارك وشواهد فراوان برای این ادعای خویش اقامه كرد و نوشت كه خاورمیانه نوین دیگر علاقه چندانی به آمریكا و انگلیس كه می توانند بخشی از این عصرها باشند ، ندارد ویا این علاقه به حداقل خود رسیده است. پس ازاعلام این نظریه ،آوار نقد وشماتت بودكه به سمت كاخ سفید راه افتاد؛ دهها وبلكه صدها مقاله وتحلیل بر رسانه های آمریكانقش بست كه از تولد خاورمیانه جدید برمحورگریز ازنفوذ آمریكا سخن راندند.

فقط كافی است به فهرست نظر سنجی هایی كه از شهروندان عرب ومسلمان منطقه درباره موقعیت بوش وآمریكا شده بود نگاه شود، نتیجه بدست آمده ازاین همه نظرخواهی یكسان بود: « بوش منفورترین چهره برای مردم منطقه وضریب احساسات ضدآمریكایی در منطقه درحد انفجارآمیزی روبه بالا رفتن است.»

شاید این جا تاریخ هم یكی از طنزهای خود را تكراركردكه ماشین جنگی ودستگاه دیپلماسی آمریكا كه با هدف تبدیل عراق به پایگاه فرماندهی آمریكا وارد این كشورشده بودند درباتلاق عراق متوقف شدیا به تعبیریك كارشناس آمریكایی ،جنگ عراق ،جنگی بود كه «عصر آمریكایی» به آن نیاز داشت تا بتواند شروع شود اما جنگ دوم در ۲۰۰۳ جنگی بود كه پایان این عصر را رقم زد.

اما هرچه سال به پایان خود نزدیك شد دشواری های تازه ای پیش پای آمریكا گشوده شدولحظه ای رسید كه به تعبیر نویسنده « نیوزویك » تقریباً همه بازیگران منطقه ای ، بوش راتنها گذاشتند.

یكی از این عوامل ، از دست رفتن پروژه سازش خاورمیانه بود. سال ها بودكه آمریكااز این امتیاز یاكارت بازی منحصر به فردبرخورداربودكه تنها پل ارتباطی دو سویه میان اعراب و اسرائیل بود وازاین بابت فراوان بهره می جست و به خود می بالید.

اما تولیت آمریكا وسرقفلی آن برمنازعه اعراب واسرائیل از ژوئیه ۲۰۰۵ بهم خورد . از این پس عواملی چون: حماسی كه در حال پیشرفت روزافزون بود، ضعف جانشینان یاسر عرفات، و سیاست یك سویه واختناق آلوداسرائیل همه دست به دست هم دادند تا آمریكا تبدیل به عنصری غیرمؤثر در خاورمیانه شود؛ شوك بزرگی برای دولت بوش كه پس از شكست درعراق هنوز به این كارت بازی چشم دوخته بود .

اما درایام عسرتی كه گریبان آمریكارادرخاورمیانه گرفت ایالت متحده سومین ضربه را ازناحیه متحدین سنتی دریافت كرد،رژیم های عرب ،به عنوان مهم ترین تكیه گاه كاخ سفید،درچند رویارویی انتخاباتی ازجمله دربحرین ویا پیش از آن مصر ، بازی را به حریف مبارز تازه نفس واگذاركردند.

شهروندان خاورمیانه امسال هم درچند نقطه با مسأله انتخاب دوجریان روبرو شدند . رهبران وجناح های محافظه كارسنتی كه درپی حفظ وضع موجودند و نیروهای تازه نفس. بسیاری از مردم منطقه گزینه دوم را انتخاب كردند و رأی شان را درسبد كسانی ریختند كه امروزشبكه اسلامگرایان را از شمال آفریقا تا آسیای مركز ی شكل می دهند. در این انتخاب ها كه هركدام گروهی را درهرم حكومت این كشورها نشاند ، یك عامل جدید به عنوان فاكتورتازه درتحولات منطقه واردمیدان می شود وآن «اسلام »است .

چنانكه گزارشگران حاضر درصحنه غرب ، روایت می كنند اكنون زوال نفوذ دیرین شاهزادگان و امرا دراین انتخابات ناشی ازاین بودكه آنها محاسبه دقیقی از تأثیرات این عامل درمیدان انتخابات نداشتند. پیدابودكه با نقش آفرینی حركت جدیدی به نام اسلام ، دوران كارایی اندیشه های ناسیونالیسم و سوسیالیسم عربی به سرآمده است.

جنبشی كه استواربرتعالیم اسلام به صحنه آمد درهر سرزمین اسلامی ، نمایی متفاوت گرفت اما همه شعبه ونحله های اسلامی دراین برهه ازیك سرچشمه تغذیه شده اند . هنوز منشأ اصلی همه خیزش ها مسأله فلسطین خوانده می شود ومسأله قدس برتارك همه الگوهای الهام بخش مبارزه ایستاده است. تأثیرا ت این جنبش ازآنروست كه هم نماد حق كشی است و هم مصداق بارز جبهه خیروشراست. پس بی سبب نیست كه تحلیلگران ، شناسنامه همه جنبش های دیروزوامروزخاورمیانه رابه زمان اشغال فلسطین یعنی ۱۹۴۸ برمی گردانند.

محسن آذری

---