قیاس ناپذیری پارادایم های علمی

▪ غلامحسین مقدم حیدری
▪ نشرنی
فلسفه علم یكی از حوزه های جدید معرفت بشری است كه به بررسی ماهیت علم می پردازد. علم چه ویژگی هایی دارد؟ و «روش علمی» كه به حسب ادعا به نتایج ممتاز و قابل …

غلامحسین مقدم حیدری

نشرنی

فلسفه علم یكی از حوزه های جدید معرفت بشری است كه به بررسی ماهیت علم می پردازد. علم چه ویژگی هایی دارد؟ و «روش علمی» كه به حسب ادعا به نتایج ممتاز و قابل اتكا منجر می شود، چیست؟ اینها پرسش هایی هستند كه این حوزه سعی دارد پاسخی برای آنها بیابد. داستان فلسفه علم در یك سده گذشته را چنین می توان روایت كرد كه ابتدا پوزیتیویست ها با واقعی پنداشتن مشاهدات تجربی خام، متافیزیك و مابعدالطبیعه را بی معنی و مهمل دانستند. نگتیویست ها با تكیه بر اتكای مشاهدات بر نظریات، پوزیتیویسم را مورد نقد قرار دادند و اجازه دادند تا حضور متافیزیك در نظریه های علمی پی گیری شود. سرانجام تامس كوهن، با واقعی پنداشتن تاریخ علم به روایت خویش كل نظام پوزیتیویستی - نگتیویستی را به چالش كشید. این چالش ها و افت و خیزها حاكی از آن اند كه نقد یك ساختار نظری امكان پذیر نیست، مگر با تكیه بر ساختار نظری دیگر.

ویژگی عمده نظریه تامس كوهن كه تحولی در علم شناسی فلسفی محسوب می شود، این است كه بر خصلت انقلابی تحولات علمی تأكید می گذارد و به این اعتبار، كوهن این تلقی را كه سیر تحول علم سیری صعودی است كه در هر گام نسبت به گام پیشین به كشف واقعیت نزدیك می شود، شدیداً به چالش می گیرد. این نتایج مناقشه برانگیز درباره پیشرفت علم، معقول بودن و نقش منافع یا تعلقات اجتماعی در ارزیابی نظریه های علمی سبب شده است تا «قیاس ناپذیری» پارادایم های علمی در مركز توجه فیلسوفان علم قرار گیرد و بحث های فراوانی را برانگیزد و این امر دلیلی برای شكل گیری پژوهش حاضر شده است.

مؤلف در این اثر سعی كرده است با بیانی شیوا و قلمی بی حاشیه آرای كوهن درباره قیاس ناپذیری را بازخوانی كند و برای درك هرچه بهتر این مفهوم و جنبه های آن از شواهد تاریخ علم بهره گرفته است و البته هرجا كه به نظر می رسیده نقدهای وارد بر كوهن می تواند به درك عمیق تر فلسفه وی كمك كند به طرح آن نقدها نیز پرداخته است.

دكتر مقدم حیدری، این پژوهش خود را در سه فصل ارائه كرده است. در فصل اول، با بیان انواع تاریخ نگاری های علم و نوع نگرش گشتالتی كوهن، سعی كرده است مبانی و چگونگی شكل گیری نگرش كوهن را بررسی كند. در فصل دوم، جنبه های گوناگون قیاس ناپذیری را شرح داده است از جمله قیاس ناپذیری مفاهیم، قیاس ناپذیری روش شناختی و قیاس ناپذیری مشاهدات و در فصل سوم، پیامدهای مناقشه برانگیز قیاس ناپذیری را مورد تحلیل قرار داده است؛ همچون زبان مشاهده، معیار گزینش میان پارادایم های رقیب و پیشرفت علم.

روان و بی حاشیه نویسی مؤلف در این كتاب شاید از امتیازات این اثر بر آثاری مشابه باشد اما این ساده نویسی مؤلف به هیچ وجه از تعمق پژوهش او نكاسته است.