رساله موسیقی خواجه نصیرالدین طوسی

قرن هفتم هجری سیزدهم میلادی را می توان یکی از بحرانی ترین ادوار تاریخی ایران محسوب کرد در این سده ایران زمین تحت سلطه ویرانگران تاتار درآمد

قرن هفتم هجری (سیزدهم میلادی) را می‌توان یکی از بحرانی‌ترین ادوار تاریخی ایران محسوب کرد. در این سده ایران‌زمین تحت سلطه ویرانگران تاتار درآمد و تمدن، فرهنگ و موجودیت کهن‌سال این سرزمین لگدکوب سم ستوران قوم چادرنشین و کوچنده گردید و مشعل فروزان علم و دانش و ادب در این جایگاه تفکر و اندیشه یک چندی در پس پرده‌ای از گرد و غبار ناشی از تاخت و تازها و ایلغارها از فروغ و پرتوافشانی افتاد ولیکن بعد از فرونشستن طوفان و تخفیف بحران بار دیگر به همت مردانی اندیشمند و دانشمند نظیر جلال‌الدین مولوی، شیخ مصلح‌الدین سعدی، خواجه حافظ شیرازی، خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی، عطاملک جوینی، حمدالله مستوفی و ده‌ها تن دیگر از نوابغ و بزرگان علم و حکمت و ادب مسیر گذشته را بازیافت و به هستی خود ادامه داد.۱

در بین این نوابغ و بزرگان بدون تردید مقام والای استاد بشر ابوجعفر محمدبن محمدبن حسن ملقب به خواجه نصیرالدین طوسی حائز اهمیت شایانی است زیرا این عالم و متفکر نامی اولین جایگاه معظم و پایگاه استوار آموزش علم و حکمت را بعد از ایلغار مغول در شهر مراغه بنیاد نهاد و به جرئت می‌توان گفت اولین کسی است که در سده هفتم در این سرزمین دانشگاه تأسیس کرد.۲

این مرکز علمی که در شهر مراغه تأسیس گردید و شهرت زیادی یافت بعد از دانشگاه معروف جندی‌شاپور، بزرگ‌ترین مرکز علمی ایران به شمار می‌رفت که اساتید معروف عصر در آن به تدریس اشتغال داشتند و کتابخانه عظیمی که خواجه در آنجا فراهم آورد متجاوز از چهارصد هزار جلد کتاب داشت.۳ این خدمت بزرگ به تمدن و فرهنگ ایران مسلماً وی را در ردیف نامدارانی امثال فارابی، ابوریحان بیرونی و ابوعلی‌سینا قرار می‌دهد.

● نگاهی کوتاه به شرح حال خواجه نصیر:

خواجه نصیرالدین در سال ۵۹۷ هجری (۱۲۰۱ میلادی) در شهر طوس خراسان متولد شد. در ایام طفولیت قرآن، صرف و نحو و حدیث را از پدرش محمدبن محمدبن حسن از فقها و محدثان به‌نام طوس فراگرفت و سپس در نزد دایی خود منطق و حکمت آموخت و پس از آشنایی با علوم ریاضی و موسیقی از طوس به نیشابور رفت.۴

در نیشابور محضر اساتید به‌نامی از جمله فرید‌الدین داماد نیشابوری را درک کرد و مقام علمی وی تکامل یافت.۵ زمانی ‌که خراسان در معرض تهاجم مغول قرار گرفت خواجه به هر تقدیر به خدمت ناصرالدین عبدالرحیم‌بن ابی منصور محتشم اسماعیلیان قهستان درآمد سپس در نزد علاء‌الدین محمد خداوند الموت به سر می‌برد و بالاخره در حضور رکن‌الدین خورشاه آخر خداوند اسماعیلی در قلعه میمون‌دژ اقامت داشت که قلاع اسماعیلیه به تصرف مغولان درآمد و خواجه نیز سرانجام در نزد هلاکوخان تقرب یافت.۶

● آشنایی خواجه نصیر با علوم:

خواجه نصیرالدین طوسی در اکثر علوم متداول آن عصر از جمله فقه، حکمت، کلام، منطق، اخلاق، طب، نجوم، ریاضیات، ادبیات و فن شعر و موسیقی آثار و تألیفاتی دارد و تاکنون تحقیقات بسیار ارزنده‌ای در شناخت آثار و دانش این ابرمرد دنیای علم و تفکر و تعقل و تحقیق ایران به‌ عمل آمده است از آن جمله چند اثری که در این مقاله به عنوان مأخذ و پانویس از آنان استفاده گردیده است.

لیکن چنین به نظر می‌رسد که آگاهی و آشنایی خواجه به علم و فن موسیقی چندان مورد بررسی قرار نگرفته است به‌طوری که استاد محقق آقای محمدتقی مدرس‌رضوی در تحقیق ارزشمند «احوال و آثار نصیرالدین» در این باب چنین می‌نویسند:

«مقاله در موسیقی ـ در هیچ‌یک از کتب تاریخ و تراجم احوال و فهرست‌های مؤلفات خواجه چنین کتابی به نام او ذکر نشده است فقط در فهرست نسخ عربی کتب خطی کتابخانهٔ ملی پاریس شماره ۲۴۶۶ رساله کوچکی در موسیقی به محقق طوسی نسبت داده شده است۷.

ساترن پس از ذکر رساله موسیقی افزوده کنزالتحف کتاب فارسی که به نصیرالدین نسبت داده شده است و اگر اثر او باشد احتمالاً ترجمه کتاب مقاله موسیقی اوست و بر طبق روایات نصیرالدین۸ مخترع یک نوع فلوتی‌ست به نام مهتر دودوک نظریات موسیقی خواجه به وسیله بزرگ‌ترین شاگردش قطب‌الدین تکمیل شده است.۹

در فرهنگ بهار عجم در لغت صحت‌نامه آمده است که صحت قولی است در علم موسیقی ساخته خواجه نصیرالدین طوسی این رساله به سعی و اهتمام آقای زکریا یوسف از هنرمندان عراق در مطبعه دارالعلم قاهره به سال ۱۹۶۴ چاپ شده است.۱۰»

نگارنده به هنگام مطالعه در کتابخانه روبارت دانشگاه تورنتو کانادا به رساله آقای زکریا یوسف۱۱ دسترسی پیدا کرده و مناسب دید که رساله موسیقی خواجه را منتشر نماید تا به عنوان راه‌گشای، در باب تفحص در علم و فن موسیقی ایران و بالاخص آگاهی خواجه در این علم مورد توجه محققان فن باشد.

ضمن تماس و مذاکره با اساتید زبان و ادبیات عرب متأسفانه معلوم گردید که به علت قدیمی و فنی بودن کلمات رساله ترجمه فارسی آن چندان سهل و آسان نیست، خواندن و فهم لغات و اصطلاحات موسیقی آن دوره مستلزم داشتن مهارت و آشنایی و آگاهی بر لغات فنی موسیقی متداول در قرن هفتم هجری زبان عربی می‌باشد.

به همین مناسبت عین رساله با خط عربی متداول، در این مقاله ارائه می‌گردد تا مورد توجه صاحب‌نظران و محققان علم موسیقی به منظور دستیابی بر دو هدف شناخت موسیقی گذشته ایران و ارزیابی آگاهی خواجه‌ نصیرالدین طوسی در این علم قرار گیرد.

داود اصفهانیان

۱. برای اطلاع بیشتر از حوادث تاریخی این عصر رجوع شود به: تاریخ مغول تألیف استاد عباس اقبال. امیرکبیر،۱۳۴۱. تاریخ مغول در ایران، تألیف برتولد اشپولر. ترجمه دکتر میرآفتاب از انتشارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۵۱، امپراتوری صحرانوردان، تألیف رنه گروسه، ترجمه عبدالحسین میکده از انتشارات بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۵۳.

۲. قاموس‌الاعلم (ترکی) شمس‌الدین سامی، چاپ استانبول (۱۳۰۶ هـ ۱۸۸۹م) ج ششم ص ۴۵۸۲.

۳. برای اطلاع بیشتر رجوع شود به: یادنامه خواجه نصیرالدین طوسی. مجلد اول، از انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۳۶. خطابه دکتر آیدین صاییلی.

۴. احوال و آثار ابوجعفر محمدبن الحسن طوسی (ملقب به نصیرالدین)، تألیف محمدتقی مدرس‌رضوی، بنیاد فرهنگ ایران،۱۳۵۴. ص ۵.

۵. برای اطلاع از فهرست استادان و نیز دانش‌آموختگان خواجه طوسی رجوع شود به: سرگذشت و عقاید فلسفی خواجه نصیرالدین طوسی، نگارش محمد مدرسی، از انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۳۵، ص ۶ ـ ۲۷.

۶. رجوع شود به: تاریخ فلاسفه ایرانی از آغاز اسلام تا امروز، تألیف علی‌اصغر حلبی، از انتشارات کتاب‌فروشی زوار، تهران، ۱۳۵۱ ص۵۶۵.

۷. فهرست نسخ عربی کتابخانه پاریس ص ۴۳۶ شماره ۲/۲۴۶۶“

۸. Mohtar d۳۶۳; d۳۶۳;k

۹. (تاریخ موسیقی عربی ـ دنیای اسلام ـ لندن ۱۹۲۹).

۱۰. احوال و آثار. مدرس‌رضوی ص۵۷۰.

۱۱. رسالهٔ نصیرالدین الطوسی، تحقیق زکریا یوسف، دارالقلم، القاهره ۱۹۶۴ (در تحقیق جناب مدرس‌رضوی، ناشر رساله دارالعلم ذکر شده است در خود رساله «توزیع دارالقلم» می‌باشد).