جلدهایی که با شما حرف می زنند

مولفان, طراحان و گرافیست ها معتقدند اغلب ناشران به طراحی جلد کتاب چندان اهمیت نمی دهند

همان طور که برای خرید هر کالایی بخشی از توجه ما به ظاهر آن جلب می‌شود، در کتابفروشی‌ها و قفسه‌های کتابخانه نیز طراحی جلد کتاب است که می‌تواند نظر برخی مخاطبان را به خود جلب کند، چه کتابخوان‌های حرفه‌ای و چه غیرحرفه‌ای.

البته نوشتن از طراحی جلد و قطع کتاب و نحوه ارائه آن و... به این معنا نیست که محتوا را نادیده بگیریم. این روزها وقتی به کتابفروشی‌ها سر می‌زنیم، طراحی جلد بعضی کتاب‌ها آنقدر جالب است که مخاطب را وادار می‌کند تا کتاب را بردارد و ورق بزند و طراحی جلد بعضی کتاب‌ها آنقدر سطحی و ساده و حتی بی‌ربط به محتوا یا عنوان است که براحتی باعث می‌شود از کنار کتاب بگذریم. این دو جریان متفاوت موجب شد​ به سراغ طراحان جلد و مولفان کتاب برویم و از وضعیت طراحی جلد کتاب، از آنها سوالاتی کنیم.

● طراح حرفه‌ای و غیرحرفه‌ای؟

پیش از هر چیز این سوال مطرح می‌شود که آیا می‌توان برای طراحان حرفه‌ای، تعریف خاصی ارائه کرد یا خیر؟ فرزاد ادیبی، از طراحان و گرافیست‌هایی است که در زمینه طراحی جلد کتاب، فعالیت‌های بسیاری انجام داده است. او در این باره می‌گوید: کسی که به طور ویژه به کار طراحی جلد کتاب می‌پردازد، طراح حرفه‌ای است. البته ممکن است​ کسی فقط یک طرح جلد خیلی خوب داشته باشد، اما حرفه‌ای نیست. همان طور که یک اندیشمند یا استاد با نوشتن فقط یک مقاله خوب، نویسنده حرفه‌ای نیست.

ادیبی بیش از هر چیز بر تخصصی بودن طراحی جلد کتاب تاکید می‌کند و می‌گوید: طراحی جلد کتاب یک تخصص است و صفحه‌آرایی تخصص دیگر. زیرا هر کتابی، محصول تفکر یا تلاش یک نفر یا یک گروه از افراد است که آن را پدید آورده‌اند. این محصول را طراح جلد به نوعی بسته‌بندی می‌کند. ویژگی این بسته‌بندی آن است که محتوای کتاب را روی جلد نشان دهد.

پریسا تشکری از طراحان گرافیک هم معتقد است که طراحی جلد کتاب یکی از شاخه‌های طراحی گرافیک است و هر طراح گرافیکی که به متن و کتاب علاقه‌مند باشد و بتواند برای متن تصویر بسازد، بدون تخصص اضافه‌ای می‌تواند به طراحی جلد کتاب رو بیاورد.

● بازار در انحصار حرفه‌ای‌ها یا غیرحرفه‌ای‌ها؟

برای هر کسی که می‌خواهد کتابی تهیه و مطالعه کند، عواملی وجود دارد که او را به خرید آن تشویق می‌کند. همین که خواننده پولی می‌پردازد و وقتش را صرف خواندن می‌کند و بعد همه جوره احساس رضایت می‌کند یعنی این کتاب از جنبه‌های مختلف به شکل حرفه‌ای یا متناسب با نیاز و سلیقه مخاطبان کار شده است، مگر آن که ذائقه مخاطب یا تبلیغات به گونه‌ای بر ذهن فرد تاثیر گذاشته باشد که او را از نظر غیرجانبدارانه محروم کند.

با این حال، نظرات کارشناسان و فعالان این عرصه از یکدیگر کاملا متفاوت است. ادیبی معتقد است بیشتر طراحی جلدها حرفه‌ای نیست​. او در این باره می‌گوید: این تخصص آن گونه که باید، در جایگاه مناسب خودش نیست. معمولا طراحی جلدها را افراد غیر متخصص و غیرحرفه‌ای انجام می‌دهند. در بسیاری از طراحی جلدها از نقاشی‌های معروف به شکل ناشیانه‌ای استفاده می‌شود یا از یک طراح تازه‌کار و کم‌تجربه دعوت به همکاری می‌کنند.

جواد محقق، نویسنده البته معتقد است طراحی جلد کتاب‌ها در چند سال اخیر رشد خوبی داشته است و می‌گوید: نسبت به دهه پیش وضعیت طراحی کتاب، صفحه‌آرایی، انتخاب قلم، چاپ و صحافی در کشور ما پیشرفت بسیار خوبی داشته است. طراحی جلد کتاب‌های دو یا سه دهه پیش، جلوه خاصی نداشت زیرا معمولا فقط نام کتاب و نویسنده را روی جلد ثبت می‌کردند؛ ولی امروزه کمتر کتابی را می‌بینیم که جلد آن، طراحی گرافیکی خاصی نداشته باشد.

پریسا تشکری هم ضمن تائید پیشرفت طراحی جلد کتاب در سال‌های اخیر می‌گوید: در طراحان گرافیک سال‌های ۷۹ و ۸۰ تحول مهمی رخ داد که امروز نیز از سوی طراحان جلد شاهد آن هستیم. تا جایی که آثار طراحان گرافیک ایران چیزی کم از طراحان معروف دیگر کشورها ندارد. هرچند به لحاظ اجرایی و انتشار کتاب شاید خیلی از آنها عقب‌تر باشیم.

● نقش ناشران در طراحی جلد خوب

با وجود مشکلات فراوان، هر ناشری برای تولید کتاب باید هزینه زیادی را صرف کند، ناشران حرفه‌ای کم هستند؛ ناشرانی که ویراستار توانا، طراح جلد و حروف‌نگار و صفحه‌آرای حرفه‌ای را جذب می‌کنند. تشکری از ناآگاهی بعضی ناشران شاکی است و می‌گوید: هنوز برخی ناشران به اهمیت طراحی جلد کتاب یا لوگوی انتشاراتشان پی نبرده‌اند. بخصوص از این جهت که بعضی ناشران غیرحرفه‌ای اصلا حاضر نیستند ​هزینه‌ای بابت طراحی جلد کتاب بپردازند. این در حالی است که تعرفه انجمن گرافیک برای طراحی جلد ۲۵۰ هزار تومان است که عملا ناشران زیادی چنین پرداختی به طراحانشان ندارند.

محقق: معمولا در برگه‌های داوری جوایز کتاب چند نمره را برای بخش فنی در نظر می‌گیرند که شامل طراحی جلد، نحوه انتخاب حروف و... می‌شود. البته در جشنواره‌های کودک و نوجوان توجه بیشتری به تصاویر و طراحی جلد کتاب می‌شود

او تاکید می‌کند: بخشی از پروسه طراحی جلد کتاب قابل محاسبه نیست زیرا طراح باید مدت زمانی را ـ که شاید طولانی و شاید هم کوتاه باشد صرف کند تا به این نتیجه برسد که تا چه اندازه می‌تواند از ایهام و استعاره استفاده کند. بنابراین طراحان جلد کتاب درآمد زیادی ندارند و شاید بتوان گفت انگیزه طراحان منحصر به علاقه‌شان به کتاب و کتابخوانی شده است.

هرچند گویا مشکل طراحان جلد با ناشران به همین جا ختم نمی‌شود زیرا به گفته تشکری، هنوز هم ناشرانی هستند که کارشان را به صورت سنتی انجام می‌دهند و حتی از ارائه محتوای کتاب به طراح خودداری می‌کنند در حالی که طراح جلد باید با فضای کلی اثر آشنا باشد تا بتواند محتوا را روی جلد منعکس کند​ یا هستند ناشرانی که نظرشان را به طراح تحمیل می‌کنند​یا ناشرانی که خود را در این کار حرفه‌ای می‌دانند و در عمل مانع به تصویر کشیده شدن خلاقیت طراح می‌شوند.

محقق نیز ناآگاهی و بی‌اطلاعی بعضی ناشران را تائید می‌کند و می‌گوید: برخی ناشران طراحی جلد کتاب را به افراد دم دست و غیرحرفه‌ای می‌سپارند یا حتی سراغ کسانی می‌روند که مهارتی در انجام این کار ندارند. از همین جاست که عنصر مخاطب‌شناسی که لازم است هر طراحی از آن برخوردار باشد، نادیده گرفته می‌شود.

از تاثیرگذاری طراحی جلد نمی‌توان به این سادگی‌ها گذشت. ادیبی معتقد است: اگر ناشر در تمام زمینه‌ها هزینه بگذارد ولی جلد کتابش، طراحی مناسب نداشته باشد، هویت حرفه‌ای خودش را زیر سوال می‌برد و ممکن است کتابش در بازار دیده نشود؛ زیرا در هر صورت مخاطب بخصوص مخاطب غیرحرفه‌ای که دقیقا نمی‌داند چه کتابی از کدام نویسنده و با کدام محتوا را برای مطالعه انتخاب کند، اولین چیزی که به نظرش می‌رسد، طراحی جلدکتاب است.

اگر از بحث گرانی کاغذ و ناشرانی که تلاشی برای حرفه‌ای شدن نمی‌کنند و طراحانی هم که کار خود را خوب بلد نیستند، بگذریم، ساعد مشکی، ناشر و طراح گرافیک، راه‌حلی برای مشکل میان ناشر و طراح جلد کتاب ارائه می‌کند. او می‌گوید: ممکن است یک ناشر دست طراح گرافیک را باز بگذارد ولی باز هم ما با اثر خوبی مواجه نباشیم. از همین جاست که من معتقدم ما باید سراغ مدیر هنری برویم. این مدیر هنری است که زبان مشترک میان ناشر و طراح را ایجاد می‌کند. نبود مدیر هنری یکی از اشکالات ناشران ماست. تمام ناشران بزرگ جهان نیز چندین مدیر هنری دارند.

● ارزش طراحی جلد در جشنواره‌ها

دوره‌های مختلف برگزاری کتاب سال یا کتاب فصل و دیگر مسابقات موجب شده است که ناشران و افراد دست اندرکار تولید کتاب، انگیزه‌ای برای دیده شدن پیدا کنند. سوال اینجاست که آیا در این داوری‌ها، طراحی جلد کتاب نیز نقشی در تائید یا رد یک کتاب دار​د یا خیر؟

جواد محقق که بارها داوری جشنواره‌های مختلف را به عهده گرفته است، در این باره می‌گوید: معمولا در برگه‌های داوری چند نمره را برای بخش فنی در نظر می‌گیرند که شامل طراحی جلد، نحوه انتخاب حروف و... می‌شود. البته در جشنواره‌های کودک و نوجوان توجه بیشتری به تصاویر و طراحی جلد کتاب می‌شود. به عبارت دیگر، بخش تصویری برجسته‌تر است تا جایی که داورانی به طور مشخص، جنبه‌های مختلف هنری و گرافیکی کتاب را باید بررسی کنند.ساعد مشکی جشنواره‌ها را محلی برای ارائه کارهای چاپ شده می‌داند تا از این طریق طراحان یا دیگر عوامل روند تولید کتاب، آثار چاپ شده یکدیگر را ببینند. از نظر او، جشنواره‌ها این امکان را در اختیار ناشران قرار می‌دهند که طراح منتخب خودشان را انتخاب کنند.

البته نباید فراموش کرد که هر جشنواره‌ای نیز نقاط قوت و ضعف خودش را دارد. ادیبی در این باره مثالی می‌زند و می‌گوید: در میان رقابت‌های مختلف، کتاب سال دفاع مقدس به طراحی جلد بیش از دیگر جشنواره‌ها اهمیت می‌دهد. برگزاری نمایشگاه‌هایی که به‌طور تخصصی طراحان جلد کتاب را گرد هم آورد نیز ضروری به نظر می‌رسد؛ نمایشگاه‌هایی که هم می‌توانند به حرفه‌ای شدن ناشران و طراحان جلد کتاب کمک کنند و هم افراد مستعد را جذب کنند و هم سطح گرافیک کتاب را ارتقا دهند.

حورا نژادصداقت