شرح شیدایی

گفت وگو با دکتر سعید تهرانی نسب, مترجم آثار مارتین لینگز, اندیشمند مسلمان انگلیسی

سعید تهرانی‌نسب شهریور ۱۳۴۷ در اصفهان به دنیا آمد. برای تحصیل در رشته فیزیک در دانشگاه لندن پذیرفته شد. وی محضر فیزیکدانان بزرگی همچون دیوید بوهم و کریس آیشام را درک کرد. سال ۱۳۷۰ درجه کارشناسی در فیزیک نظری و در سال ۱۳۷۸ مدرک دکترای فیزیک خود را از دانشگاه لندن اخذ کرد. مدتی در دانشکده فنی دانشگاه تهران و نیز در دانشکده‌های فنی و فیزیک واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد به تدریس دروس فیزیک پرداخت. بتازگی در دانشگاه ملی استرالیا در باب مبانی متافیزیکی علوم مدرن و نیز مفاهیم فضا، زمان، حرکت و علیت در نزد مولانا، تحقیقاتی انجام داده است. مهم‌ترین اثر او ترجمه کتاب محمد(ص) برپایه کهن‌ترین منابع به قلم آقای مارتین لینگز است. همچنین از وی کتاب شش عدد و مقالاتی در ارزیابی، نقد و پاسخ به کتاب طرح عظیم استفن هاکینگ به چاپ رسیده است. مصاحبه‌ای که در اینجا آمده مربوط به ترجمه کتاب مکه از پیش از تورات تاکنون اثر مارتین لینگز است که این ترجمه بزودی وارد باز نشر خواهد شد.

مارتین لینگز از جمله سنت‌گرایان بنامی است که شما پیشتر یکی از مهم‌ترین کتاب‌های وی که درباره زندگی حضرت رسول است، ترجمه کردید. در همین کتاب، شیفتگی‌ وی به شخصیت حضرت رسول هویدا ست. او چگونه با اسلام آشنا شد؟

مارتین لینگز اوایل قرن بیستم در انگلستان متولد شد. اوج جوانی او، ورود به دانشگاه آکسفورد و کسب علم و هنر و آشنایی با فرهنگ و نیز شخصیت‌های برجسته فرهنگی در بالاترین سطوح جامعه بشری و اتفاقات مهم دیگر، همه برای او در دهه ۱۹۲۰ واقع شد که برهه‌ای استثنایی در تاریخ معاصر به‌شمار می‌رود؛ یعنی دهه پس از جنگ جهانی اول که ایمان به علوم جدید و آرمان پیشرفت مادی و اعتماد انسان مدرن به نفسش به نهایت خود رسیده بود. به قول خودش در فضایی می‌زیست و تحصیل می‌کرد که نه از اولیا، نه از عرفان مسیحی و نه از جنبه‌های عمیق تعلیمات دین، از هیچ‌کدام سخنی نبود. ابهامی غریب در جان و ذهن او باقی مانده بود. وضع به همین منوال گذشت و به قول خودش دین هیچ ارمغانی برای عقل من نداشت تا این که در اواسط دهه ۱۹۳۰ به آثاری از حکیم برجسته فرانسوی ـ و بنیانگذار مکتب سنت‌گرایی در دنیای معاصر ـ رنه گنون، برخورد. خلاصه پیام گنون برای لینگز این بود: همه ادیان بزرگ جهان حقیقی‌ هستند و هرکدام از آنها توانایی نشان دادن راهی را که به «کمال اصیل و ازلی و ملاقات خدا» بینجامد، دارد. همچنین لینگز از نوشته‌های گنون دریافت که در دوران جدید، دین ـ خاصّه دین مسیحیت ـ عقل انسان‌ها را به حال خود رها کرده و تنها احساسات آنها را تغذیه می‌کند و پدیده مدرنیسم یک فاجعه و پیامد بلافصل این واقعیت است.

گنون که نوشته‌هایش سبب آغاز تحول در زندگی لینگز شدند، سردبیر مجله فرانسوی‌زبان «مطالعات سنتی» (Études Traditionnelle) نیز بود. در بین کسانی که در آن مجله می‌نوشتند تنها فریتیوف شواُن آلمانی بود که اکنون با نوشته‌هایش لینگز را مجذوب خود ساخت. لینگز که خبردار شده بود شواُن در سوئیس به‌سر می‌برد، موفق شد او را ملاقات کند. چند روز قبل از ملاقات شخصی با شواُن، وی از طریق تیتوس بورکهارت به لینگز خبر داده بود اگر بخواهد به طریقه آنها بپیوندد که ظاهرا تاحد زیادی متاثر از طریقه شیخ احمد شاذلی علوی الجزایری بود، باید مسلمان شود و هرچند این برای لینگز بهت‌آور بود، اما بی‌هیچ تردید آن را پذیرفت. لینگز بصراحت می‌گفت که از آن روز تا به آخر شواُن پیر و مراد او باقی ماند. چنین بود که لینگز تقریبا در بیست و نه سالگی به دین اسلام مشرف شد.

آیا تحصیلات لینگز در زمینه سنتی و در کشورهای اسلامی صورت گرفت یا این‌که در بستر آکادمیک انگلستان نیز تحصیل کرده بود؟

لینگز از دانشگاه آکسفورد درجه کارشناسی و نیز کارشناسی ارشد خود را در رشته ادبیات انگلیسی اخذ و بعد برای مدت کوتاهی در لهستان تدریس کرد. پس از آن، از سال ۱۹۳۵ تا ۱۹۳۹، در لیتوانی استاد «انگلیسی انگلوساکسون و دوره میانی» بود. یک سال بعد به مصر رفت. در مصر، همزمان با تدریس در دانشگاه قاهره، برای کامل کردن دانش زبان عربی خود کوشید و درعین‌حال به‌عنوان دستیار گنون انجام وظیفه می‌کرد. در همین دوران بود که اولین کتاب خود، کتاب یقین: دین، بینش و معرفت در عقاید عرفانی، ابتدا به زبان عربی ـ و بعدها ترجمه آن را به زبان انگلیسی ـ با نام مسلمانی‌اش «ابوبکر سراج‌الدین» منتشر کرد. اثر مهم دیگرش درباره عارف الجزایری است (که در بالا به آن اشاره کردیم). موضوع این کتاب درواقع موضوع رساله دکترایش بود که توفیق یافت پس از بازگشت از مصر در اواسط دهه ۵۰ میلادی از دانشگاه لندن اخذ نماید.

از او در مجموع حدود ۲۵ کتاب دیگر منتشر شده است که مهم‌ترین آنها روایتی مستند از زندگی پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله است. کتاب مکه از پیش از تورات تاکنون از آخرین آثار اوست. آقای لینگز پیش از انتشار آن از دنیا رفت.

درباره دین اسلام، شخصیت حضرت رسول و نیز اماکن مقدسه اسلامی مستشرقین متعددی به نگارش پرداختند. خصوصیات‌های بارز آثار و مطالعات تاریخ اسلام لینگز چیست که باعث شده اقبال به آثار او زیاد باشد؟

تهرانی‌نسب: لینگز، ادیان را در طول یکدیگر و دارای منشأ قدسی واحد می‌بیند. او با ذکر شواهد موجود در عهدین و با استدلال‌های متین ثابت می‌کند که یهودیان و مسیحیان نیز باید به مکه و کعبه و مناسک وابسته به آنها و لاجرم به پیامبر احترام بگذارند

مدت بسیار زیادی است که در جوامع شرقی و کشورهای اسلامی علوم جدید و تکنولوژی سکه رایج و مد روز و برای اکثر مردم تجسم مفهوم پیشرفت، ترقی، فضیلت و کمال شده‌اند و حتی کسانی که خود فرصت تحصیل و کسب چنین «فضیلت»هایی را نداشته‌اند، کوشیده‌اند این فرصت را برای فرزندان خود فراهم کنند و محصول چنین تفکر و بینشی تولید هزاران دانشمند علوم جدید و مهندس برجسته در شاخه‌های مختلف تکنولوژی بوده است. این که این امر واقعا تا چه حد حال جوامع بیمار ما را بهبود بخشیده، داستانی است جدا که البته قضاوت درباره آن هم، با توجه به ثمره‌های آشکارش، چندان دشوار نیست. در هر حال واقعیت این است که درصد بسیار کمی (در مقایسه با علوم جدید و تکنولوژی و مهندسی) از ذهن‌های مستعد و نخبه به مطالعه و تحقیق در متون و تاریخ و محتوای عهد عتیق و عهد جدید (یعنی آنچه از تورات و انجیل مانده است) پرداخته‌اند. یکی از ویژگی‌های لینگز، اشراف او بر این متون و مطالعات دقیق او در آنهاست. برای نمونه می‌توانم قطعه‌ای کوتاه از کتاب مکه از پیش از تورات تاکنون را نقل کنم:

«اکنون بیایید اندکی به تاریخ و سال بپردازیم: عموما پذیرفته‌اند که تولد موسی(ع) در سال ۱۶۹۹ پیش از میلاد مسیح واقع شده است. اما در مورد پاتری‌آرک‌ها (یعنی پسران حضرت ابراهیم که پدران امت‌های پسین، مخصوصا اقوام بنی‌اسرائیل هستند) دو دسته تاریخ ذکر شده است که اندکی بیش از ۱۵۰ سال از یکدیگر تفاوت دارند و دسته اول قطعا پذیرفتنی‌ترند، زیرا مطابق تاریخ‌های دسته دوم هنگام تولد موسی در مصر هنوز ۶۴ سال به وفات یوسف باقی مانده است، در حالی که مطابق تاریخ‌های دسته نخست، وفات یوسف ۹۳ سال پیش از تولد موسی واقع شده است که این مدت برای وقوع اتفاقات تاریخی (مانند فرآیند به‌قدرت رسیدن فرعون مشهور مصر و غیره) لازم است. براساس تاریخ‌های دسته نخست، ابراهیم ۲۱۵۳ سال پیش از میلاد مسیح متولد شد و اسحاق صد سال پس از او. به این ترتیب ساخت «اولین خانه» (یا به قول قرآن «اول بیت» و نیز اندکی پس از آن، اعلان دعوت به حج بکه، باید تقریبا بین سال‌های ۲۰۳۰ و ۲۰۰۰ قبل از میلاد صورت گرفته باشند. بنابراین قدمت کعبه حدود هزار سال بیشتر از قدمت معبد اورشلیم است که بنای آن در سال ۱۰۰۷ قبل از میلاد در عهد سلیمان ـ که ده سال قبل جانشین پدرش داوود شده بود ـ کامل شد.»

متن کتاب مکه از روی یک سخنرانی ضبط شده، پیاده شده است و در این کتاب لینگز به‌وفور و مکرر به کتاب بسیار مفصل‌تر خود، محمد(ص) براساس کهن‌ترین منابع (که حدود ۲۰ برابر کتاب مکه است) ارجاع می‌دهد. وی در آن کتاب شریف نیز بخصوص در اوایل آن از مداقه در متون عهد عتیق و عهد جدید نتایج در حقیقت فوق‌العاده مهم و جالب گرفته است.

نکاتی که ذکر شد مربوط به مطالعات تاریخی اوست. به طور اعم هم البته او به‌واسطه استعدادهای ذاتی خدادادی‌اش، هر کاری که می‌کرد نشان مرغوبیت و کیفیت داشت.

با توجه به این‌که لینگز از سنت‌گرایان است و بنابراین ادیان الهی را در طول یکدیگر و دارای منشأ قدسی واحد می‌بیند، این نگرش در معرفی کعبه و نیز حضرت ابراهیم(ع) چگونه نمود پیدا کرده است؟

دقیقا همین‌‌طور است. او ادیان را در طول یکدیگر و دارای منشأ قدسی واحد می‌بیند. وی در اوایل کتاب تصریح می‌کند که «مکه بدون شک شهر ابراهیم است» و البته دلایل و توضیحات فراوانی برای آن دارد.

همچنین او با ذکر شواهد موجود در عهدین و با استدلال‌های متین ثابت می‌کند که یهودیان و مسیحیان نیز باید به مکه و کعبه و مناسک وابسته به آنها و لاجرم به پیامبر احترام بگذارند. از آنجا که ادعای اصلی او بر بنیانی محکم مبتنی است، یافتن نشانه‌ها و دلایل در اثبات صدق آن دشوار نیست. به عقیده وی درواقع همان‌گونه که مسلمانان، اورشلیم (و پیامبران بنی‌اسرائیلی) را محترم می‌شمارند، یهودیان و مسیحیان نیز باید مکه (و وجود اقدس پیامبر) را محترم بشمارند.

آیا لینگز در این اثر یا به‌طور کلی در سایر آثارش نسبت به معنی‌شناسی شکل معماری کعبه و نیز مناسک مختلف حج دیدگاهی دارد؟

بدون شک همین‌طور است. این که مناسک حج مشحون از سمبل‌ها و رمزهای معنوی و متعالی‌اند، کاملا روشن است. در روایات مضمونی نزدیک به این آمده که خداوند خلقت زمین را از «بکه» آغاز کرده و این که حضرت آدم خانه خدا را در بکه ساخته و به او الهام شده بوده تا همان طور که دیده بود ملائکه حول عرش خداوند طواف می‌کردند، دور خانه خدا روی زمین طواف کند. این با آنچه در آیه ۹۶ سوره آل‌عمران می‌خوانیم سازگار است.

محیاسادات اصغری