به حس بویایی تان بیشتر اعتماد کنید

پزشكان در دوره آموزش پزشكی خود در باره حس بویایی چیز زیادی نمی آموزند و این لابد حاكی از آن است كه حس بویایی در مقایسه با حس های بینایی, شنوایی یا لامسه اهمیت كمتری دارد

اگرچه كسی به ندرت در این باره می‌اندیشد اما بیشتر وقایع مهم زندگی ما با بوهای خاصی پیوند دارند. به همین خاطر بو یا عطر خاصی، خاطره یا رخدادی قدیمی را برایمان زنده می‌كند. در سراسر زندگی بشر، بو به منزله یك رمز است. تاریخچه شخصی هر یك از ما پر از رایحه است. بوها این را به ما می‌گویند. در واقع اگر كسی گذشته خود را به كلی فراموش كند، این امكان وجود دارد كه با فهرست بلند بالایی از بوهای ثبت شده در مغزش، دوباره گذشته را بازسازی كند.

در سراسر تاریخ، ظاهرا بیشتر تجربه‌های بویایی منفی مورد توجه بوده است تا تجربه‌های مثبت. نمونه آن چالش بویایی همه فرهنگ‌ها با مسئله بوی اجساد مرده است. در گذشته از انواع عطرها برای خوشبو كردن اجساد و خلق ارتباط میان انسان‌ها و خدایان استفاده می‌شده است. مصریان باستان بر این باور بودند كه روغن‌های معطر از كیفیت‌های قدسی برخوردارند، زیرا خدایان با دست خویش آن‌ها را می‌سازند. به همین خاطر فرعون مصر در محاصره ظروف مرمرینی پر از روغن‌های خوشبو دفن شد. بعد‌ها بیش ا ز سه هزار سال بعد كه قبر او گشوده شد، ظرف‌ها هنوز رایحه دل‌انگیز اولیه خود را حفظ كرده بودند.

از آن زمان كه مرگ سیاه بر سراسر اروپای قرون وسطی سایه انداخته بود و یك‌سوم جمعیت انسان‌ها را به كام مرگ فرو برد؛ طبیب‌ها برای محافظت از خویش لباسی سراسری از چرم سیاه به تن می‌كردند كه در قسمت سرپوش آن نوك درازی تعبیه شده بود كه آن را از مخلوط پرملاطی از صبر زرد،‌ عنبر، برگ‌بو، میخك، آقطی، سرو كوهی، مشك، مورد، جوز هندی، اكلیل كوهی،‌گل سرخ،‌ سداب و مریم گلی پر می‌كردند. به این امید كه از استنشاق بوی مشمئزكننده مردگان و گرفتار شدن آنان به بیماری مرگبار طاعون جلوگیری كند.

اما امروزه ما نه تنها از بوی از دنیارفتگان كه از بوی تازه متولد شده‌ها نیز احساس انزجار می‌كنیم. بسیاری از پدر و مادرها از همان بدو تولد به نوزادشان عطر می‌زنند. نمونه آن عطری است با رایحه زنبور عسل كه در بوتیك‌های گرانقیمت اروپایی به فروش می‌رسد. كارخانه تولید كننده این عطر تبلیغ می‌كند كه كافی است مقدار اندكی از آن را پشت گوش‌ها، زانوها و نقاط قابل بوسیدن بچه بزنید تا واقعا بچه بوی بچه بدهد! و این نخستین اعلان جنگ به بوها است.

● اهمیت حس بویایی

پزشكان در دوره آموزش پزشكی خود در باره حس بویایی چیز زیادی نمی‌آموزند. و این لابد حاكی از آن است كه حس بویایی در مقایسه با حس‌های بینایی، شنوایی یا لامسه اهمیت كمتری دارد. اما حرف دل كسانی كه دیگر نمی‌توانند بویی را حس كنند، چیز دیگری است. هرتز،‌ دانشیار روان‌شناسی تجربی از دانشگاه براون می‌گوید: خیلی‌ها كه نگرانی و وحشت خود را از فقدان حس بویایی به دلیل بیماری‌ یا آسیب با من در میان گذاشته‌اند؛ می‌گویند فكر می‌كرده‌اند، از دست دادن حس بویایی تاثیر چندانی بر زندگی آن‌ها نخواهد داشت. اما به مرور آن را مشكلی غیرقابل تحمل یافته‌اند. با از دست دادن حس بویایی تجربه‌های لذت‌بخشی مثل خوردن، آمیزش جنسی و حتی پیاده‌روی در یك روز بهاری به طور قابل ملاحظه‌ای رو به كاهش می‌گذارد. و جالب‌ اما دل‌سرد‌كننده‌تر آن‌كه این عده اغلب از كندی عمومی و پیشرونده زندگی عاطفی خود شكایت دارند. به عبارت دیگر، افرادی كه حس بویایی خود را از دست می‌دهند ممكن است به كلی شور و حرارت تجربه‌های عاطفی خود را نیز از دست بدهند.

● نادیده گرفتن آروماتراپی

پزشكان چندان با بو میانه‌ای ندارند. آن‌ها آموزش دیده‌اند كه بوها را با موارد آسیب‌شناسانه ـ مثلا بوی تعفن زخم قانقاریا، آبسه و … ربط دهند. احتمال این‌كه بوی خوشایندی عملا باعث مداوای بیماری شود برای بیشتر پزشكان قابل هضم نیست. آخر از بو چه كاری ساخته است؟ این نگرش، مشكلی واقعی بر سر راه پذیرش آروماتراپی در محافل علمی ایجاد كرده است. اكثر ارایه‌كنندگان خدمات سلامت از مدارك مبسوط این رشته كه در كتاب ارزنده باكل به نام آروماتراپی بالینی در پرستاری شرح داده شده است، غافلند.

اجازه دهید از غلفت كادر پزشكی نسبت به جنبه مثبت بوها مثالی بیاوریم. در بهداری رویال آبردین اسكاتلند، چند پژوهشگر مطالعه‌ای دوسویه كور و كنترل‌شده تحت عنوان «كارآزمایی بالینی آروماتراپی» آلوپسی (طاسی منطقه‌ای) را مورد مطالعه قرار دادند. آلوپسی از واژه لاتینی به معنای جرب روباه مشتق شده است و منظور از آلوپسی منطقه‌ا‌ی به نواحی طاس به شكل تكه‌هایی با محدوده مشخص در جمجمه یا ریش است. افراد مبتلا به این نوع طاسی غالبا به تنش روانی عمیقی دچار می‌شوند و خطر ابتلا به بیماری روانی در آن‌ها افزایش می‌یابد. علت این امر شناخته است. هر چند به علت‌شناسی خودایمنی بسیار مشكوك هستند و عقیده بر این است كه تنش روانی بر سیر این بیماری تاثیر می‌گذارد. درمان طاسی منطقه‌ای كار آسانی نیست. درمان‌های معمول موفقیت پایین و اثرات جانبی سمی دارند. هدف این پژوهشگران آزمایش خواص تقویت‌كننده روغن‌های فراری مثل چوب سدر، اسطوخودوس فرانسوی (لاواندا)، آویشن شیرازی و اكلیل كوهی بود. خواص ترمیم‌كننده بوی این مواد معطر صدها سال زبان‌زد خاص و عام بوده است. آن‌ها ۶۸ بیمار مبتلا به طاسی منطقه‌ای را به دو گروه تقسیم كردند.

گروه فعال مخلوطی از روغن‌های آروماتیك فوق و روغن‌های حامل جوجوبا و هسته انگور را به مدت ۷ ماه روی پوست سرشان ماساژ دادند. گروه كنترل فقط از روغن‌های حامل برای ماساژ روزانه استفاده كرد. نتایج درخشان بود. ۴۴ درصد از بیماران گروه فعال در مقایسه با ۱۵ درصد از بیماران گروه كنترل بهبود نشان دادند.

اما پژوهشگران این یافته‌ها را چگونه تفسیر كردند؟ آن‌ها به هیچ‌وجه احتمال اثر درمانی استنشاق بوی واقعی این روغن‌های فرار و فرآیندهای فیزیولوژیكی آن‌ها را توسط محرك‌های بویایی در نظر نگرفتند. در عوض، این موقعیت را به جذب احتمالی ماده شیمیایی ناشناخته‌ای در یك یا چند تا از این روغن‌ها از راه پوست نسبت دادند. حال جای سوال دارد كه چرا اصولا نام این پژوهش را كارآزمایی آروماتراپی گذاشتند، در حالی كه تنها چیزی را كه در این میان از نظر دور داشتند احتمال تاثیر درمانی رایحه این روغن‌ها بود. به جز این نكته كه ضعف بزرگ این مطالعه درخشان ـ‌‌كه سهم بزرگی در درمان طاسی منطقه‌ای ایفا كرده است‌ـ‌، محسوب می‌شود؛ مطالعات نشان می‌دهد كه پزشكان و پژوهشگران طبق روال همیشگی خود، آروماها را فقط یك «بو» می‌دانند كه قبل از هر چیزی باید آن را كنار گذاشت.

● پیش‌بینی بیماری آلزایمر

پژوهشگران دانشگاه پنسیلوانیا راهی برای پیش‌بینی پیدایش بیماری آلزایمر یافته‌اند كه حس بویایی در آن دخالت دارد. بیماران جدولی را می‌خراشند و آن را بو می‌كنند. در این‌جا چهار گزینه به آن‌ها ارایه می‌شود كه می‌تواند شامل چیزهایی مثل شكلات،‌ پنیر چدار، بنزین یا چرم باشد. سپس از آنان می‌خواهند كه از بوی هر یك، جنس آنان را تشخیص دهند. در این مطالعه ۹۰ بیمار با اختلال شناختی خفیف در فواصل ۶ ماهه تحت بررسی قرار گرفتند و با سوژه‌های سالم همگون شده‌ای كه تحت آزمایش سالانه قرار داشتند، مقایسه شدند. امتیازات بویایی در بیماران دچار اختلال شناختی خفیف پایین‌تر بود. از ۷۷ بیمار پیگیری شده، در عرض سال در ۱۹ نفر بیماری آلزایمر تشخیص داده شد. افرادی كه از هر گونه مشكل بویایی خود بی‌خبر بودند،‌ بیشتر مستعد ابتلا به این بیماری بودند. پژوهشگران معتقدند كه تست بو ممكن است روشی ارزشمند برای شناسایی آلزایمر در مراحل اولیه باشد، با این امید كه درمان‌های اولیه سرعت آسیب به مغز را كاهش دهد.

شواهد جدید حاكی از آن است كه اختلالات بویایی را می‌توان با انواعی از بیماری‌ها از جمله شیزوفرنی، اختلال وسواسی‌ـ‌اضطرابی و ایدز مرتبط دانست.

● بو، غذا و كاهش وزن

آیا عطر غذاهای دلخواه ما باعث می‌شود رژیم غذایی لاغری را رعایت نكرده و پرخوری كنیم؟ پاسخ آلن هریش از بنیاد پژوهش بو و مزه‌درمانی در شیكاگو این است: نه، لزوما. بوی غذاها می‌تواند مغز را به نحوی گول بزند كه شخص خیال كند اشتهایی برایش باقی نمانده است و از این طریق به موثرتر شدن برنامه‌های كاهش وزن كمك كند.

هریش پژوهش خود را روی گروه كوچكی از دانشجویان پزشكی آغاز كرد. وی افشانه‌هایی از عطرهای خوراكی مصنوعی را به دانشجویان می‌داد تا هنگام گرسنگی آن‌ها را بو كنند. پس از آن‌كه برخی از آن‌ها وزن كم كردند، هریش مطالعه خود را تا ۳۱۹۳ داوطلب كاهش وزن،‌گسترش داد. از این عده درخواست شده بود كه عادت غذایی یا ورزشی خود را تغییر دهند و وقتی احساس گرسنگی كردند، یكی از سه افشانه تنفسی نعناع فلفلی، ‌موز و سیب سبز را بو بكشند. سوژه‌ها به طور متوسط ۹/۲۱۶ پوند وزن و ۵ فوت قد داشتند. ۴/۸۶ درصد آنان زن بودند و فقط نیمی از آن‌ها، آن‌هم به مدت فقط ۹ دقیقه در روز ورزش می‌كردند. بیشتر افراد سر وعده در روز غذا می‌خوردند و یك‌سوم افراد نیز ۴ تا ۹ وعده غذای سبك در روز داشتند. ۶ ماه بعد، اكثر آن‌ها وزن كم كردند و برخی تا ۱۰۰ پوند كاهش وزن داشتند.

برنامه دكتر هریش موضوع كتابی است كه به همراه افشانه‌های تنفسی در فروشگاه‌های غذای سالم عرضه می‌شود. او هشدار می‌دهد كه افراد مبتلا به آسم یا سردرد میگرنی باید از كاربرد این افشانه‌ها خودداری كنند، زیرا برخی بوها باعث بروز علایم در آنان خواهد شد.