توکل و توسل از دیدگاه امام‌خمینی (ره)

از جمله لغاتی که از زبان عربی به زبان فارسی راه یافته‌اند دو لغت "توکل" و "توسل" می باشند. به دلیل کاربردی که هر دوی این لغات دارند توانسته اند جایگاه ویژه ای را در فارسی به خود …

از جمله لغاتی که از زبان عربی به زبان فارسی راه یافته‌اند دو لغت "توکل" و "توسل" می باشند. به دلیل کاربردی که هر دوی این لغات دارند توانسته اند جایگاه ویژه ای را در فارسی به خود اختصاص دهند. با وجود شباهت معنایی بین این دو عبارت، تفاوت هایی نیز وجود دارد که به بررسی دقیق تر نیاز دارد.‏

توسل در اصل به معنای آن است که به وسیله چیزی به کسی نزدیکی بجوییم. یا به عبارتی "وسیله قرار دادن" و "دست به دامن شدن" است. توکل نیز به معنای "به دیگری اعتماد کردن" و واگذاشتن کار به وکیل" است. در اغلب اوقات هدف از استفاده از توکل "کار را به خدا واگذاشتن و به امید خدا بودن" است که از معانی این لغت است. از این تعاریف پیداست که در توسل تنها کمک گرفتن و واسطه قرار دادن مورد نظر بوده در حالی که در هنگام توکل اعتماد مطلق مطرح است. مانند زمانی که شخص برای انجام کاری کسی را وکیل قرار می دهد، وکیل همچون خود او از تمام اعتباراتش برخوردار است.۱‏

هر فرد در جهت بلوغ و کمال باید به رشد طبیعی، برزخی، روحانی و عقلانی برسد. این مسائل که از مباحث انسان شناسی به شمار می‌روند در سایه علوم و اطلاعاتی حاصل می شود که جامع تمامی ابعاد و ظرافت های وجودی انسان باشند. دین و بخصوص اسلام با در نظر گرفتن تمامی این ابعاد به رشد و تعالی او توجه کرده است به گونه ای که آموزه‌های آنها سرشار از معارفی است که هر کدام به یکی از جنبه‌های نسانی پرداخته اند. امام خمینی (ره) تامل و تعمق در ارزش‌های دینی را یکی از وجه تمایزهایی دانسته اند که بین اسلام و دیگر ادیان وجود دارد. ایشان توکل را از مهم‌ترین این ارزش‌ها و از نتایج معرفت صحیح دینی می دانند و آن را حقیقت خفیه دین اسلام و اصل بی بدیل فلسفه این دین می خوانند.‏

کتاب "المیزان" نیز به بررسی کلمه توکل پرداخته است و آن را این گونه تعریف می کند: " التوکل، هو توجیه الثقه و الاعتماد الی الله، الذی بمشیته یدور رحی الاسباب عامه : توکل این است که اعتماد انسان به خدا باشد، خدایی که همه اسباب به مشیت او عمل می کنند."۲ در بحارالانوار نیز از امام جعفر صادق (ع) روایتی در توصیف توکل آمده است. ایشان می‌فرمایند: "التوکل کاس مختوم یختم الله فلا یشرب بها و لا یقض ختامها الا المتوکل: توکل جام می است، جامی که خدا آن را مهر و موم کرده است، پس از آن جام کسی نمی‌نوشد و مهر آن را نمی شکند جز متوکل"۳‏

امام خمینی (ره) نیز در بیان تعریفی از توکل فرموده اند:

"‌بدان که از برای توکل معانی مقاربه ای با تعبیرات مختلفه نموده اند. چنانچه صاحب منازل السائرین می فرماید: التوکل کله الامر کله الی مالکه و التعویل علی وکالته: توکل واگذار نمودن تمام امور است به صاحب آن و اعتماد نمودن است بر وکالت او. همچنین آمده است: توکل بر خدا بریدن بنده است تمام آرزوهای خود را از مخلوق و پیوستن به حق است از آنها." امام (ره) با اعتماد به نفس و شجاعتی که در برابر هر مشکلی داشتند، خود مصداق کاملی از این امر می باشند. از نظر ایشان تنها عامل مؤثر در جهان توکل است و آیه "ایاک نعبد و ایاک نستعین" که چندین مرتبه در هر شبانه روز توسط مسلمانان قرائت می شود نمود بارزی از این عبارت در زندگی هر فرد است. کسی که خدا را صاحب هر امری و عالم به آن می داند هرگز دست نیاز به سوی دیگر مخلوق ناتوان خدا نمی برد زیرا او مطمئن است یگانه نیروی تاثیر گذار در امور خداوند است.‏

در این توکل حقیقتی نهفته است که دستیابی به آن انسان را به ارزش ها و مراتب والایی می رساند.

اما نکته مهم در این امر راه های دستیابی به این جایگاه ارزنده است.

این جاست که مسئله توسل و اهمیت آن مطرح می شود. اگر راه های رسیدن به حقیقت را در اسلام بررسی کنیم وحی، عقل و نقل سه روشی هستند که می توان گفت حلقه های معرفتی را تشکیل می دهند.

با دسترسی به این حلقه و پس از توسل به آن، فرد آماده می شود تا مراتب کمال را با توکل به خدا طی کند.‏

این امر در بعضی از افراد و در قلب آنان چنان تاثیری دارد که موجب دگرگونی زندگی و رفتار و منش آنان می شود و حتی تا مرحله ای پیش می رود که امام (ره) در واپسین روزهای زندگی خود اقرار فرمودند: " با دلی آرام و با قلبی مطمئن و روحی شاد و ضمیری امیدوار به فضل خدا از خدمت خواهران و برادران مرخص و به سوی جایگاه ابدی سفر می کنم."‏

پی‌نوشتها:

۱) فرهنگ لغت عمید، ذیل واژگان "توکل" و "توسل"

۲) المیزان، جلد ‏۹، صفحه۱۱۷‏

۳) بحارالانوار،ج ۶۸،ص۱۴۷‏