درباره ساسان سپنتا

ـ ساسان سپنتا، زبانشناس، موسیقی شناس، محقق و مؤلف، متولد ۱۳۱۳ - بمبئی.

ـ تحصیلات در اصفهان، تهران و ایالات متحده آمریكا در رشته های ادبیات فارسی، زبان شناسی عمومی.

ـ تحصیل موسیقی نزد ابوالحسن صبا، علینقی وزیری و محمود تاج بخش (نوازندگی ویولون) و استفاده از محضر روح الله خالقی و استادان دیگر.

ـ فعالیت قلمی در زمینه موسیقی از سال ۱۳۳۶ در مجله موزیك ایران (به سردبیری بهمن هیربد).

ـ از آثار: كتاب های تاریخ تحول ضبط موسیقی ایران (۲ چاپ)، چشم انداز موسیقی ایران (۲ چاپ)، تنظیم و حاشیه نویسی بر جلد سوم «سرگذشت موسیقی ایران» نوشته روح الله خالقی، تعدادی مقاله تحقیقی در نشریات داخل و خارج كشور درباره موسیقی و تحقیقات الكتروآكوستیكی آن.

برای هر دوستدار و علاقه مند به مطالعه درباره جنبه های گوناگون موسیقی اصیل ایرانی، نام دكتر ساسان سپنتا، نامی آشنا و مورد احترام است. سال آینده، فعالیت قلمی ایشان در زمینه موسیقی ایرانی به نیم قرن می رسد و با این كه رشته تخصصی وی در طول تحصیل و بعدها تدریس در دانشگاه، غیر از موسیقی بوده، با این وصف، او میان موسیقی شناسان، شناخته شده تر است تا نزد زبان شناسان و یا متخصصان ادب فارسی. می توان بخش موسیقی را فعالیت عاشقانه و بخش زبان شناسی و ادبیات را فعالیت عقلانی این چهره فرهنگی معاصر شناخت. اگرچه رویكرد او به موسیقی نیز هیچ وقت بری از عقلانیت نبوده و وی از نخستین نویسندگان جدی در این زمینه است كه به جای افسانه پردازی های مرسوم، بر نگارش و تحقیق متكی بر اسناد و مدارك و دانش معتبر، تأكید داشته است.

او یكی از ۳ فرزند زنده یادان: عبدالحسین سپنتا و بانو گوهرتاج بزرگزاد ایمانی است. پدر، ادیب و تاریخدان و بانی سینما در ایران بود و بعدها كه سینما را كنار گذاشت، مدیر روزنامه «سپنتا» كه تا سال ۱۳۳۸ نیز منتشر می شد. او به همراه همسرش در اصفهان برای امور ترجمه و تألیف كتب مربوط به ایران باستان كه از طرف دانشمند شهیر، دینشاه ایرانی (سیلستر) در بمبئی به عبدالحسین خان سپنتا واگذار شده بود، به هندوستان سفر كردند و فرزند آنها - ساسان - در بمبئی متولد شد. بعد از مدتی كوتاه، مادر به همراه خانواده به اصفهان مراجعت كرد و پدر نیز مدتی بعد آمد. ساسان سپنتا در محیط با فرهنگ و با اصالت خانواده خود، نغمه های موسیقی اصیل از ساز و آواز استادان و هنرمندانی چون صبا و نی داوود و قهر و تاج و ادیب را به گوش جان شنید و مجموعه این موسیقی متعالی كه از صفحات گرامافون (تولید كارخانه های انگلیسی و آلمانی و آمریكایی) پخش می شد، شالوده ذهنی و پسند هنری او را شكل داد. پدر با موسیقی الفت داشت و خود نیز تصنیف هایی را در فیلم هایش خوانده بود و از این رو، مانعی برای یادگیری موسیقی در آن خانواده وجود نداشت. سپنتای جوان، دیپلم را در اصفهان گرفت و بلافاصله برای ادامه تحصیل به دانشگاه تهران رفت. دلمشغولی او در آن زمان، متفاوت با دلمشغولی های بسیاری از جوان های آن عصر، مطالعه و تعمق در ادبیات و تاریخ و جمع آوری صفحات قدیمی و كوهنوردی بود، ضمن این كه در تمام دوره تحصیل تا آخرین مقطع دانشگاهی نیز شاگردی درسخوان و جدی شناخته می شد. او تحصیلات كلاسیك را به موازات آموزش موسیقی ادامه داد و هیچ كدام در زندگی او مانع دیگری نشد. نوازندگی ویولون را نزد آرمیك گورگین (از تحصیلكردگان موسیقی كلاسیك در روسیه) و سپس نزد ابوالحسن صبا، علینقی وزیری و محمود تاج بخش (از شاگردان قدیمی كلاس ویولون صبا) ادامه داد و تكمیل كرد. گهگاهی نیز برنامه هایی به عنوان «بابك» در رادیو اصفهان داشت كه گاه صدای استاد جلال تاج اصفهانی را همراهی می كرد و گاه نیز به تك نوازی می پرداخت. گفتنی این كه در سال ،۱۳۳۰ وقتی همراه پدر به تهران آمد. او بعد از اخذ لیسانس در رشته زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه تهران، در رشته زبان شناسی فوق لیسانس گرفت. گذشته از این، به كارهای فنی نیز بسیار علاقه مند بود و مشاغل دوره جوانی او همه در این زمینه گذشته است. از سال ،۱۳۳۹ كارمند فنی شبكه بی سیم در وزارت راه بود. بعد از كسب موفقیت در آزمون آموزش حین خدمت، به ایالات متحده آمریكا اعزام شد و به ادامه تحصیل و كارآموزی در رشته الكترونیك پرداخت و مطابق روش منظم و سالمی كه هنگام زندگی در تهران داشت، در آمریكا نیز از اوقات فراغت خود برای تكمیل معلومات در زمینه موسیقی استفاده كرد. او در مؤسسه معروف آر. سی. ای در ایالت نیوجرسی به كار پرداخت و در رشته علوم ارتباطات در دانشگاه میشیگان درس خواند. در این زمان (۱۳۴۱)، ساسان سپنتای بیست و هشت ساله بین همنسلان خود از حیث تحصیل و تربیت علمی سرآمد بود.

در سال ،۱۳۳۶ بعد از جدال قلمی ای كه در مجله موزیك ایران بین فریدون فرزانه (۱۳۶۴ - ۱۲۸۹) و روح الله خالقی (۱۳۴۳ - ۱۲۸۵) درگرفت، فریدون فرزانه به روش برخی موسیقیدان های شیفته غرب و بیگانه با ارزش های فرهنگ ملی، موسیقی ایرانی را فاقد ارزش هنری نامید و می توان گفت در پاسخ به او بود كه نخستین یادداشت ساسان سپنتا در مجله موزیك ایران چاپ شد و بعد از آن، سلسله مقالات پربار و ارزنده ای (كه فهرست مشخصات آن در «كتابشناسی موسیقی ایران» درج است)، به قلم او نوشته شد كه جنبه های مختلف علمی و هنری موسیقی - بخصوص آواز ایرانی - را نشان می داد. استقبال خوانندگان مجله موزیك ایران از مقاله های سپنتا كه با دانش فنی كافی و قلمی صریح و روان نوشته می شد، تداوم در نگارش و نشر آنها را فراهم آورد. گذشته از این، تعدادی از مقاله های انتقادی او در بررسی وضع ناهنجار موسیقی رادیو تهران در سال های ۱۳۴۳ - ۱۳۳۶ از جمله نوشته های خواندنی و ماندنی در تاریخ موسیقی معاصر است. انتقاد از مسئولان اداری موسیقی آن زمان در رادیو و وزارت فرهنگ و هنر كه به هر حال از منسوبان دربار پهلوی بودندْ، خالی از خطر نبود، ولی ساسان سپنتا و گردانندگان آزاداندیش مجله موزیك ایران، هراس و پروایی از این خطرها نداشتند. او در این زمان مورد تشویق استاد روح الله خالقی قرار گرفت و با آن هنرمند بزرگ نیز تا آخر عمر او، دوستی عمیق و معاشرت پرفایده ای یافت. تعدادی از نامه های خصوصی خالقی به او كه در سال های اخیر چاپ شده، گویای این رابطه پرمهر شاگرد و استادی است.

ساسان سپنتا بعد از مراجعت به ایران در دوره مترجمی دانشگاه تهران و مدرسه عالی ترجمه (كه در سال های قبل از انقلاب در تهران فعال بود) و همچنین در دانشكده فنی وزارت راه، به تدریس پرداخت و بعد از مدتی برای مطالعه و تدریس به دانشگاه درهام (انگلستان) رفت. در آنجا نیز از معرفی موسیقی ایرانی غافل نبود و جزوه ای كوچك نیز در معرفی موسیقی ایرانی به زبان انگلیسی، یادگار آن ایام است. او در انگلستان در مؤسسه معروف لینگافن (مخصوص دوره های خودآموز زبان های زنده دنیا) به عنوان مشاور كار كرد و بعد از تحصیل در دوره دكترای زبان شناسی عمومی در دانشگاه تهران با پایان نامه مصوب با عنوان «بررسی فونتیكی خصوصیات واج های زبان فارسی» به سال ۱۳۵۱ در دانشگاه تهران، درجه دكترا گرفت و در دانشگاه اصفهان به تدریس پرداخت كه هنوز هم ادامه دارد.

سید علیرضا میرعلی نقی