سه متفكر معاصر و دانشجویان امام خمینی, استاد مطهری, دكتر شریعتی

فعالیتهای دكتر شریعتی و استاد مطهری در دانشگاهها در سالهای قبل از انقلاب نقش بسزایی در ترویج اندیشه های اسلام انقلابی و مقابله با ترویج افكار الحادی و التقاطی داشت این فعالیتها موجب پیوند دانشگاه با روحانیت انقلابی شد و در پذیرش رهبری حضرت امام خمینی ره , با ویژگی هایی كه در شخصیت و افكار ایشان وجود داشت, از سوی دانشجویان انقلابی به منصه ی ظهور رسید

دانشگاه به سبك امروزی در قرن ۱۳ ه. ش با تأسیس دارالفنون در كشور رایج شد و در سال ۱۳۱۳ ه. ش نهادهای دانشكده و دانشگاه با تاسیس دانشگاه تهران شكل گرفت. به فاصله ی هشت سال از تاسیس دانشگاه به شیوه ی جدید در ایران، انجمنهای اسلامی در دانشگاهها شكل گرفت،كه منشأ آنها یك گروه آموزشی به نام «كانون اسلام» بود.

این گروه در سال ۱۳۱۰ ه. ش بوسیله آیت الله طالقانی در تهران بنیان نهاده شده بود. آیت الله طالقانی این مركز را به منظور نشر معارف و علوم قرآنی بنیان نهاد، تا در جهت پیوند حوزه و دانشگاه تلاشهای گسترده ای را بعمل آورد. رابطه تنگاتنگ روحانیت و دانشگاه، از سال ۴۲ به دنبال اعلامیه ی معروف امام(ره) و قیام ۱۵ خرداد شكل تازه ای یافت و در یك پروسه ی تكوینی به زعامت و پیشوایی سیاسی امام (ره) (علاوه بر زعامت دینی) در بین توده مردم و دانشجویان انجامید. علاوه بر ارتباط عمیق دانشجویان با امام(ره) افراد دیگری همچون مرحوم دكتر شریعتی و شهید مطهری نیز در ارتباط بین مذهبیون با تحصیلكردگان دانشگاه ها در قبل از انقلاب نقش به سزایی برعهده داشته اند.

در این نوشتار علاوه بر آشنایی با زندگی سه شخصیت بزرگ در انقلاب اسلامی (شریعتی، مطهری و امام خمینی(ره) ، به گوشه هایی از تفكرات و نحوه تعامل آنان با دانشجویان در قبل از انقلاب پرداخته میشود. همچنین یادآور میشود كه در این مقاله ترتیب ارائه مطالب بر اساس تقدم وفات این بزرگان صورت پذیرفته است.

● دكتر علی شریعتی

علی شریعتی در سال ۱۳۱۲ در روستای مزینان در استان خراسان بدنیا آمد و دوران كودكی را در همان روستا گذراند،اجداد شریعتی همه از عالمان دین بودند. پدرش محمد تقی شریعتی نیز از تلاشگران و اندیشمندان مذهبی معاصر ایران و بنیانگذار كانون نشر حقایق اسلامی در مشهد بوده است . شریعتی در سال ۱۳۱۹ برای تحصیل به مشهد آمده و پس از گذراندن دوره ابتدایی و سیكل، وارد دانشسرای عالی میشود. همزمان با بالا گرفتن مبارزات ملی شدن صنعت نفت به رهبری دكتر مصدق، شریعتی نیز با ملّییون مشهد همكاری مینماید.

شریعتی در این زمان با جمعیت خدا پرستان سوسیالیست به رهبری محمد نخشب آشنا میشود و از افكار آنها تأثیر می پذیرد. در سال ۱۳۱۳ به جرم طرفداری از حكومت ملی بازداشت میشود كه این اولین بازداشت وی است. در همین سال كتاب «ابوذر» نوشته (جوده السحار) را ترجمه میكند و از همین زمان تا آخر عمرش به ایده های ابوذر عشق میورزد، و پس از اتمام دوره دانشسرای عالی، در مدارس شروع به تدریس میكند و كتاب«مكتب واسطه» را نیز در همین زمان مینویسد. در سال ۱۳۳۵ در دانشكده ادبیات و علوم انسانی مشهد شروع به تحصیل مینماید و هم زمان به فعالیتهای سیاسی اش ادامه میدهد. به دنبال احراز رتبه ی اولی از دانشگاه، بورس تحصیلی گرفته و برای ادامه تحصیل عازم فرانسه میشود. در آنجا از محضر استادانی چون لویی ماسینیون شرق شناس و گورویچ جامعه شناس معروف و ژاك برك بهره مند میشود، این اساتید تاثیرات شگرفی بر روی شریعتی گذاشتند به گونه ای كه وی در كتاب كویر در قست معبودهای من از آنان به نیكی یاد می كند. در همین ایامِ تحصیل در فرانسه، با رهبران انقلاب الجزایر آشنا میشود و با آنان همكاری می نماید و فعالیتهای سیاسی اش را در ضمن همكاری با اعضای جبهه ملی در خارج ادامه میدهد. شریعتی در سال ۱۳۴۵ به عنوان استاد دانشكده ادبیات وارد دانشگاه مشهد شد،كه از همین زمان همكاری او با حسینیه ارشاد كه موسسه ای مذهبی در تهران بود شروع میشود. حیات بارور شریعتی از همین زمان آغاز میگردد در سالهای ۵۰ ـ ۱۳۴۹كتابهایی نظیر «تشیع علوی، تشیع صفوی»، «مسولیت شیعه بودن»، «حسین وارث آدم» و «روشنفكر و مسولیت آن در جامعه» از وی منتشر میشود.

دكتر شریعتی را بایستی در زمره یكی از نیروهای اصلی انقلاب، پس از شخص امام(ره) به شمار آورد. این دیدگاه كه به نوعی ریشه در واقعیتهای مسلّم اجتماعی دارد بازگو كننده ی همان اصل مهم، در وقوع همهی انقلابهای اجتماعی است و آن نقش «آگاهی» در تولّد انقلابهاست. به عبارت دیگر دوره ی «ارشاد» را می توان سكوی پرتاب نسل جوان به سوی اسلام و انقلابی گری و ظرف ذهنی انقلاب اسلامی به شمار آورد، كه طی آن مفاهیم ایدئولوژیكی و حركت زای انقلاب توسط شریعتی تفسیر مجدد گردید. به اعتقاد شریعتی اسلام، به خصوص تشیع، آن گونه كه بسیاری از روشنفكران مذهبی میگویند، نه اعتقادی محافظه كار و جزمی است، و نه آن گونه كه بعضی از روحانیون مرتجع میگویند، یك عقیده شخصی غیر سیاسی است، بلكه آرمانی انقلابی است كه همه ی وجوه حیات، بویژه سیاست را در برمی گیرد، و مومنان حقیقی را وا میدارد تا به هرگونه ستم، بهره كشی و بی عدالتی اجتماعی به نبرد برخیزند. شریعتی بر این باور بود كه نابسامانیهای كشور ایران؛ امپریالیسم جهانی، صهیونسیم بین المللی، استثمار، سركوب، نابرابری طبقاتی، كارتلها، شركتهای چند ملیتی، نژاد پرستی،امپریالیسم فرهنگی و غرب زدگی هستند. شریعتی خود را ادامه دهنده و تكمیل كننده چیزی می دانست كه مسلمانان رادیكال نسل پیشین آغاز كرده بودند،یعنی تدوین دینی دنیاگرا كه برای روشنفكران نو جذابیت داشت، بیانی كه بازاریان سنتی و تودههای مذهبی را فراری دهد. دكتر شریعتی با نقد و برخورد انتقادی با مدرنیته و روشنگری قصد داشت كه الگوهای روشنفكری ایرانی را فراتر از غرب ببرد و از تبدیل شدن آن به مدینه فاضله جلوگیری كند. دكتر شریعتی در همین راستا اعلام كرد كه مذهب من یك مذهب ماوراء علمی است یعنی از علم می خواهد گذر كند، و عرفانی كه من مطرح می كنم یك عرفان ماوراء عقلی است، یعنی اینكه از بستر عقل و خرد عبور می كند و در یك موضع بالاتر می نشیند. به این ترتیب دكتر شریعتی برای دانشجویان یك فضای فكری را ترسیم كرد كه نه تنها در برابر غرب احساس حقارت نكنند بلكه احساس كند كه دارای یك ایدئولوژی برتر و كاملتر هستند.

با ظهور دكتر شریعتی و آغاز فعالیت در حسینیه ارشاد، دانشجویان مذهبی كه تا این سالها نسبت به ماركسیستها در دانشگاه در اقلیت بودند، رشد و بالندگی یافتند. در سایه نشر و گسترش افكار شریعتی و فعالیتهای حسینیه ارشاد به تدریج فعالیتهای دین ستیزی رژیم در دانشگاهها با شكست مواجه شد، و موج جدید تیپ دانشجوی مذهبی در دانشگاه شكل گرفت؛ همچنین گفتار و كردار شریعتی و تأثیر آن بر دانشگاه و دانشجویان، دید مردم نسبت به دانشگاه عوض كرد. دكتر شریعتی به دو دلیل برای دانشجویان جذابیت داشت: اول اینكه از یك خانواده مذهبی برخاسته و به رغم تحصیل در اروپا، فریفته ی مكاتب غربی نشده بود و دوم اینكه وی دارای افكار اسلامی ـ انقلابی بود.

شریعتی تلاش نمود از پایگاه اسلام انقلابی و نه اسلام سنّتی، دانشجویان را برای مقابله با رژیم مجهز نماید. او به خوبی به نقد علمی ماركسیسم پرداخت و با احیای فرهنگ مبارزه و شهادت، به پویایی دین اسلام كه گرایش دانشجویان را به همراه داشت همّت گماشت. از این زمان است كه شریعتی به منظور پیوند بین روشنفكر و روحانی وارد عمل شد. وی با شفاف كردن روحانیت و بر طرف كردن بدبینی هایی كه روحانیون و روشنفكران نسبت به هم داشتند، موجب آشتی بین این دو گروه شد. در واقع شریعتی یكی از عوامل مهم اتصال دانشجویان به روحانیون و شخص امام(ره) محسوب میشود.

دكتر شریعتی با كتاب امت و امامت خود با ترسیم رهبری متعهد انقلابی، كه در واقع برای سرنگونی یك نظام استبدادی وابسته به صحنه می آید و جامعه را برای ورود به یك دنیای تازه و یك مرحله جدید آماده می كند،نقش عمده ای در شناساندن امام(ره) در نزد دانشجویان بر عهده داشت. پیوند دانشجویان با روحانیون مبارز و به ویژه اندیشه های دكتر شریعتی موجب گردید، جایگاه امام(ره) در نزد دانشجویان رفیعتر گردد، به نحوی كه در نهایت، ایشان به عنوان رهبر یك جنبش انقلابی از طرف دانشجویان پذیرفته شدند. پذیرش امام(ره) از طرف دانشجویان دفعتاً صورت نگرفت، بلكه این امر در یك روند چند ساله تكامل یافت و در نیمه اول دهه ۵۰ ، دانشجویان انقلابی، امام(ره) را به عنوان رهبر بلامنازع انقلاب پذیرفتند.

● استاد شهید مرتضی مطهری

مرتضی مطهری در سیزده بهمن ۱۲۹۸در روستای فریمان مشهد در یك خانواده اصیل روحانی چشم به جهان گشود. وی پس از تحصیل مقدمات علوم اسلامی در مشهد در سال ۱۳۱۶ عازم حوزه علمیه قم شد. در اوایل مهاجرت به قم، در دغدغهای روحی به سر میبرد و اندیشه های مربوط به خداشناسی او را سخت به خود مشغول می داشت. وی تا سالهای ۳ ـ ۱۳۲۲ به آموختن علوم ادبیات، منطق، سطوح متوسط و عالی فقه و اصول اشتغال داشت، و سپس به تحصیلات اساسی و تحقیق و تحصیل رسمی علوم عقلی پرداخت. سال ۱۳۲۵ در مسیر زندگی شهید مطهری نقطه عطفی به شمار میآید، از این سال ذهن كنجكاو او به طور جدی به طرف مسائل اساسی معطوف شد، و به مسائل مهمی مانند علل عقب ماندگی مسلمین، اشكالات در حوزه علمیه و سازمان روحانیت، دوری از عمق معرفت اسلامی و صدها مشكل دیگر اندیشید. وی در سال ۱۳۳۱ به تهران مهاجرت كرد و اولین اثر مهم خود یعنی، مقدمه و پاورقی به جلد اول «اصول فلسفه و روشن رئالیسم» علامه طباطبایی(ره) را نگاشت. شهید مطهری در سال ۱۳۳۴ تدریس خود در دانشكده الهیات دانشگاه تهران شروع كرد، و به مدت ۲۲ سال به تدریس و تحقیق در آنجا ادامه داد.

از اوایل سال ۱۳۴۲ فعالیتهای سیاسی، اجتماعی و خدمات فرهنگی و اسلامی وی ابعاد گسترده تری گرفت. مقالات،سخنرانیها و كتابهای شهید مطهری در این زمان نقش با اهمیتی در بیداری مردم ایران علیه جنایات رژیم پهلوی داشت. در این سالها همكاری شهید مطهری با هیئتهای مؤتلفه، در عمل، ایشان را وارد مبارزات پنهانی علیه رژیم نمود.

در سال ۱۳۴۵ شهید مطهری هدایت حسینیه ارشاد را پذیرفت جایی كه روشنفكران دانشگاهی در آن تجمع نموده بودند. وی طی رهبری خود در حسینیه ارشاد سعی نمود كه افكار و اندیشه ها را متوجه اسلام راستین سازد و بدعتها و خرافه های وارداتی استعمارگران را از مغزها بزداید و در ابعاد گوناگون ایدئولوژی اسلامی را نمایان سازد. اوایل دهه پنجاه، سالهای مبارزه شهید مطهری علیه التقاط بود، ایشان به خطری كه متوجه روشفنكران، فضلا و محققین بود توجه نموده و به شدت با اشتباهات و انحرافات غربگرایان و به خصوص مجاهدین به مقابله برخاستند.

قبل از پیروزی انقلاب، شهید مطهری در سفری به پاریس از طرف امام(ره) مسؤل تشكیل شورای انقلاب گردیدند،در بازگشت به ایران، ایشان به همراه شش تن دیگر از یاران امام(ره) این شورا را تشكیل دادند. پس از پیروزی انقلاب،ایشان مهمترین و مورد اعتمادترین مشاور امام(ره) بودند. از جمله آثار شهید مطهری می توان به نهضتهای اسلامی درصد سال اخیر، نظام حقوق زن در اسلام، علل گرایش به مادیگر، انسان و سرنوشت، عدل الهی، خدمات متقابل اسلام و ایران، جهانبینی توحیدی، انسان و ایمان و اشاره كرد.

استاد مطهری یكی از متفكرین دینی بود كه معقتد بود اسلام مكتبی توانا است، كه میتواند مسلمانان را از این وضع انحطاطی نجات دهد، به شرط آنكه به تعالیم اولیه اسلام برگردیم و دوباره آنها را احیا كنیم. وی با ذكر این نكته كه همین مكتب بوده است كه توانسته در زمانی كه غرب در دوران تاریك خود به سر می برد دوران طلایی را خلق كند، اذعان میكند كه اگر این دین، امروز كارایی خود را از دست داده است به این دلیل است كه از تعالیم اصلی آن، جامعه به نحو احسن اجرا نمی شود، و به آن پیرایه هایی بسته شده است، شهید مطهری تفسیر تازهای از حكومت اسلامی، دموكراسی و رهبری متعهد ارائه داد، و در همه ی آنها خواهان استقلال و جدایی از افكار غرب بود. وی از غرب انتقاد می كرد و به خاطر خصوصیت استعماری و جنبه های مادی و مصرفی تمدن غرب، آن را یكی از موانع اصلی رشد و توسعه ی كشور می دانست. شهید مطهری بعنوان یك اندیشمند احیاءتفكر دینی، خواستار آن بود كه دین و مذهب دوباره به صحنه ی اجتماع بازگردانده شود، و علاوه بر اینكه خواستار شناختن غرب و اتخاذ ویژگیهای مثبت آن بود،اصل را بر باز سازی فكر دینی قرار داده و سعی نمود از اسلام یك ایدئولوژی بسازد تا راهگشای مسائل و مشكلات جامعه ی امروز مسلمین باشد. وی دین و سیاست را از یكدیگر جدا نمی دانست و خواهان آن بود كه قوانین اسلام راهنمای عمل سیاسی جامعه باشد.

پژوهشگر: عبدالكاظم مجتبی زاده

منابع و مآخذ

۱ ـ حسینزاده، علی حسین، بررسی كاركردهای اجتماعی دین در اندیشه های امام خمینی(ره) و دكتر علی شریعتی، دانشگاه تربیت مدرس، ۱۳۷۴

۲ ـ خردمند، محمد، شهید مطهری مرزبان بیدار، مركز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی،تهران، ۱۳۷۵

۳ ـ دانشگاه، جامعه و فرهنگ اسلامی، مجموعه مقالات سمینار، تهران، دانشگاه تربیت مدرس، ۱۳۷۸

۴ ـ دانشگاه و دین در ایران، دفتر برنامه ریزی اجتماعی و مطالعات فرهنگی معاونت فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، ۱۳۸۱

۵ ـروشن، امیر، آزادی و واكنش دو اندیشهگر احیایتفكر مذهبی در ایران معاصر (دكتر علی شریعتی و استاد مرتضی مطهری) دانشگاه تربیت مدرس، ۱۳۷۴

۶ ـ صنعت جو، حمید، مفهوم عدالت اجتماعی نزد استاد مطهری و دكتر علی شریعتی، دانشگاه تربیت مدرس ـ ۱۳۷۴

۷ ـ ضرغامی، برزین، شریعتی و انقلاب اسلامی، دانشگاه تربیت مدرس، ۱۳۷۷

۸ ـ علی بابایی، یحیی، بررسی عوامل موثر بر وحدت نخبگان در حوزه فرهنگ، دانشگاه تربیت مدرس، ۱۳۷۸

۹ ـ قاسمی سیانی، علی اصغر، نقش جنبش دانشجویی در شكل گیری انقلاب اسلامی، دانشگاه تربیت مدرس، ۱۳۷۸

۱۰ ـ قدسی، علی محمد، بررسی دیدگاههای امام خمینی(ره) و دكتر شریعتی درباره نابرابری اجتماعی، دانشگاه تربیت مدرس، ۱۳۷۴

۱۱ ـوكیلی، هادی، تأملی در موانع نظری و تاریخی تقریب حوزه و دانشگاه، مجله دانشگاه اسلامی،سال دوم،شماره هفتم، زمستان ۷۷منبع : فصلنامه دانشگاه‏اسلامی

---