اقتصاد سیاسی قدرت نمادین پییر بوردیو

بوردیو جامعه شناسی قدرت نمادین را مطرح می کند, و در آن به موضوع مهم رابطه ٔ بین فرهنگ, قشربندی اجتماعی و قدرت می پردازد او معتقد است که مبارزه برای شناسائی اجتماعی بعدی اساسی از کل حیات اجتماعی است در این مبارزه, منابع, فرآیندها و نهادهای فرهنگی, افراد و گروه ها را در سلسله مراتب رقابتی و دائمی سلطه نگه می دارند

این مقاله خصوصیات اصلی جامعه‌شناسی فرهنگ پییر بوردیو را به لحاظ سهم بالقوهٔ آنها در جامعه‌شناسی دین بررسی می‌کند. بوردیو خود توجه اندکی به مطالعهٔ مذهب معطوف داشته است. اما خصوصیات عمدهٔ رویکرد او به مطالعه فرهنگ، ملهم از ماتریالیسم کارل مارکس و به‌خصوص جامعه‌شناسی دین ماکس‌وبر است.

●اقتصاد سیاسی قدرت نمادین بوردیو

بوردیو جامعه‌شناسی قدرت نمادین را مطرح می‌کند، و در آن به موضوع مهم رابطه‌ٔ بین فرهنگ، قشربندی (اجتماعی) و قدرت می‌پردازد. او معتقد است که مبارزه برای شناسائی اجتماعی بعدی اساسی از کل حیات اجتماعی است. در این مبارزه، منابع، فرآیندها و نهادهای فرهنگی، افراد و گروه‌ها را در سلسله مراتب رقابتی و دائمی سلطه نگه می‌دارند. او این ادعای جسورانه را مطرح می‌کند که همهٔ رسوم و نمادهای فرهنگی از سلایق هنری، سبک لباس و عادات غذا خوردن گرفته تا دین، علم و فلسفه - در واقع تا خود زبان - دربرگیرندهٔ منافع هستند و کارکرد آنها افزایش تمایزات اجتماعی است. بوردیو به اینکه چگونه این مبارزات اجتماعی از طریق طبقه‌بندی نمادین تجزیه می‌شوند، چگونه رسوم فرهنگی افراد و گروه‌ها را در مراتب سلسله مقامی و طبقاتی رقابتی قرار می‌دهند، چگونه میدان‌های نسبتاً مستقل تضاد، افراد و گروه‌ها را در مبارزه بر سر منابع ارزشمند به‌هم متصل می‌کند، چگونه میدان‌های نسبتاً مستقل تضاد، افراد و گروه‌ها را در مبارزه بر سر منابع ارزشمند به‌هم متصل می‌کند، چگونه بازیگران مبارز می‌کنند و به‌دنبال راهبردهائی برای دستیابی به منافع خود در درون این میدان‌ها هستند و چگونه در چنین کنشی، بازیگران ناآگاهانه نظام قشربندی اجتماعی را باز تولید می‌کنند. بر این اساس فرهنگ عاری از محتوای سیاسی نیست بلکه نمودی از آن است.

بوردیو در رویکرد خود به فرهنگ، اقتصاد سیاسی رسوم نمادین را مطرح می‌کند که شامل نظریهٔ منافع نمادین، نظریهٔ سرمایهٔ فرهنگی و نظریهٔ قدرت نمادین است. این نظریه‌ها، مباحث نظری منظم و معین نیستند بلکه موضوعاتی توجیهی هستند که با یکدیگر تداخل می‌کنند و در هم ادغام می‌شوند. این موضوعات متأثر از مکاتب متنوعی از جمله مارکسیسم، ساختارگرائی، پدیدارشناسی هستند. اما همچنان که بروبیکر (۱۹۸۵) خاطرنشان می‌سازد بوردیو در آثار خود بیش از همه تحت‌تأثیر ماکس‌ویر از مکتب جامعه‌شناختی کلاسیک است. بررسی تمام پیچیدگی این نظریه‌ها یا پوشش دادن به گستردهٔ کامل نوآوری‌های مفهومی بوردیو در این مقالهٔ کوتاه امکان‌پذیر نیست. با وجود این، می‌توان نشان داد که چگونه بوردیو از مارکس و جامعه‌شناسی دین وبر برای ایجاد و بسط جامعه‌شناسی رسوم فرهنگی کمک می‌گیرد.

فرا گذشتن از آرمان‌گرائی و مادی‌گرائی در کانون طرح فکری بوردیو به مدتی بیش از سی سال، این مسئله اساسی اندیشه اجتماعی غرب از زمان مارکس قرار دارد، یعنی بحث بین آرمان‌گرائی فرهنگی و مادی‌گرائی تاریخی، جامعه‌شناسی بوردیو، با ارائه روایتی مادی‌گرایانه ولی نه تقلیل‌گرایانه از حیات فرهنگی، نشان‌دهندهٔ تلاشی جسورانه برای یافتن راهی از میان دو قطب مخالف و قدیمی یعنی ماتریالیسم - ایده‌آلیسم است. اندیشهٔ او ابتدا از مارکس ولی سپس اساساً از وبر تأثیر می‌پذیرد.

●مارکس

بوردیو همچون مارکس بر اولویت مبارزه و نابرابری اجتماعی مبتنی بر طبقه در جوامع مدرن تأکید می‌کند، ولی به شدت منتقد روایت‌های تقلیل‌گرایانه اجتماعی از حیات فرهنگی و مذهبی است. بوردیو یک ماتریالیست است به این معنا که او ریشهٔ آگاهی بشری را در حیات اجتماعی واقعی می‌جوید. او همچنین نگران اشکال آگاهی کاذب یا به بیان او ”شناسائی نادرست“ روابط مبتنی بر قدرت است. او این ایدهٔ مارکسی را می‌پذیرد که نظام‌های نمادین، کارکردهای اجتماعی سلطه و باز تولید نابرابری طبقاتی را انجام می‌دهد. اما او از این دیدگاه از ایدئولوژی که عمدتاً به کارکردهای اجتماعی رسوم و کالاهای نمادین می‌پردازد بدون اینکه نشان دهد. چگونه آنها، خصوصیات ضروری قانون رسوم اجتماعی هستند، انتقاد می‌کند.

در حالی‌که بوردیو این ادعای مارکسیستی را می‌پذیرد که مذهب، ایدئولوژی است اما با تفکیک بُعد نمادین حیات اجتماعی به‌عنوان جزئی مجزا و مشتق از اجزاء مادی بنیادی‌تر حیات‌اجتماعی مخالف است. به‌طور خلاصه، او تمایز مفهومی زیرساخت/روساخت مارکسیستی را که ریشه در دوگانگی آرمان‌گرائی/مادی‌گرائی قدیمی دارد نمی‌پذیرد و معتقد است که باید فراتر از این دوگانگی رفت. در اینجا است که بوردیو از مارکسیسم ساختارگرائی لوئی‌آلتوسر (۱۹۷۰)، که یکی از منافع فکری مهم بوردیو در دهه‌های ۱۹۷۰ و ۱۹۶۰ بود، جدا می‌شود. بوردیو با نظریهٔ مادی‌گرایانه اولیهٔ آلتوسر و تأکید او بر استقلال نسبی دین و فرهنگ از اقتصاد و سیاست موافق است. با این حال، موضع بوردیو اساساً آلتوسری نیست. بوردیو (۱۹۸۴a:۴۶۷). با الهام گرفتن از رسالهٔ نخست مارکس دربارهٔ فوئر باخ، که تأکید بر وحدت اساسی کل حیات‌اجتماعی به‌عنوان فعالیتی عملی دارد، این ایده را که موجودیت اجتماعی را می‌توان تقسیم و به‌صورت سلسله مراتبی به عرصه‌های متمایزی چون عرصه‌های اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی سازماندهی کرد، نمی‌پذیرد. بوردیو، به‌جای بررسی اشکال متنوع بیان زیرساخت و روساخت آلتوسری‌ها، استدلال می‌کند که این دو قلمرو اولاً نباید از هم جدا باشند. بوردیو می‌کوشد یک علم عمومی از رسوم را به رشتهٔ تحریر درآورد که ابعاد نمادین و مادی را به‌هم بپیوندد و بدین‌سان بر وحدت بنیادی حیات‌اجتماعی تأکید می‌کند. مع‌هذا دغدغه اصلی بوردیو با مسئلهٔ روابط بین ابعاد مادی و نمادین حیات‌اجتماعی و بین ساختار و عامل تا حدودی ناشی از برخوردهای اولیه او با این سنت مارکسیستی خاص است.

●وبر

بوردیو به خاطر استفاده از ابزارهای مفهومی برای بسط نظریه‌ای دربارهٔ رسوم و کالاهای نمادین که فراتر از تقلیل‌گرائی و آرمان‌گرائی طبقاتی رود از مارکس به ماکس‌وبر روی می‌آورد. بودیو خاطرنشان می‌کند که این ماکس‌وبر است ”که بر خلاف آنچه که عموماً تصور می‌شود. مخالف مارکس است، با نظریه‌ای معنوی از تاریخ، در واقع شیوهٔ مادی‌گرایانه اندیشه را به میدان‌هائی می‌برد که مادی‌گرائی مارکسیستی عملاً آن میدان‌ها را به معنویت تسلیم می‌کند“ (۱۹۹۰b:۱۷).

بوردیو به وبر به‌عنوان کسی می‌نگرد که ”اقتصاد سیاسی دین“ را مطرح می‌کند که ”توانائی کامل تحلیل مادی‌گرایانه از دین را آشکار می‌کند بدون آنکه خصوصیت نمادین واقعی این پدیده را از بین ببرد“ (۱۹۹۰a:۳۶). یکی از اهداف اصلی جامعه‌شناسی بوردیو بسط دادن مدل وبر برای اقتصاد سیاسی دین به کل حیات ‌اجتماعی و فرهنگی است. در واقع، بوردیو جامعه‌شناسی فرهنگ خود را دارای ویژگی‌ای چون ویژگی جامعه‌شناسی وبر می‌داند که از ”مدل اقتصادی برای تعمیم دادن نقد ماتریالیستی به قلمرو دین“ استفاده کرد (۱۹۹۰a:۱۰۷). این ماده‌گرائی باید ماده‌گرائی ”عام“ یا ”رادیکال“ باشد، ولی باید ماتریالیستی باشد که از تقلیل‌گرائی طبقاتی که به اعتقاد بوردیو (۱۹۹۰b:۱۷;۱۹۹۳:۱۷) مشخصهٔ مارکسیسم است، اجتناب ورزد. بوردیو بر این باور است که در این ماده‌گرائی عام، راهی برای فرا گذاشتن از دوگانگی ماده‌گرائی/آرمان‌گرائی قدیمی در علوم ‌اجتماعی یافته است.

●منافع نمادین

اثر بوردیو شرح و بسط مهمی از مفهوم ماکس دربارهٔ وبر منافع و کالاهای آرمانی است (Gerth and Mills ۱۹۷۰:۲۸۰). ایدهٔ ”نفع مذهبی“ از تأکید وبر بر ویژگی ”این جهانی“ رفتار ناشی از باور مذهبی گرفته شده است. وبر می‌نویسد که ”ابتدائی‌ترین اشکال رفتار متأثر از عوامل جادوئی یا مذهبی به این جهان گرایش دارند“ (۱۹۷۸:۳۹۹). او در ادامه تأکید می‌کند که ”اندیشه یا رفتار جادوئی یا مذهبی نباید از دامنهٔ رفتار هدفمند روزمره جدا باشد مخصوصاً با توجه به اینکه اهداف کنش‌های جادوئی یا مذهبی عمدتاً اقتصادی است“ (Weber ۱۹۷۸:۴۰۰). بوردیو استدلال می‌کند که با تأکید بر ”ویژگی این جهانی“ رفتار ناشی از عوامل مذهبی، وبر ”طریقی را برای ربط دادن مضامین گفتمان اسطوره‌ای (و حتی نحو آن) به منافع مذهبی کسانی‌که آن را تولید، ترویج و دریافت می‌کنند، عرضه می‌کند (۱۹۹۰b:۴) بنابراین وبر وسیله‌ای برای اتصال رسوم و باورهای مذهبی به منافع کسانی‌که آن را تولید و اداره می‌کنند در اختیار می‌گذارد.

اما بوردیو (۱۹۸۷c:۱۲۲) مفهوم‌ وبر از ”منافع مذهبی“ را ”توضیح صرفاً ضعیفی“ تلقی می‌کند چون این مفهوم دامنهٔ منافع را به حدودی که ”شرایط وجودی عاملان آن را تعیین می‌کند“ محدود می‌سازد. در مقابل، بوردیو تأکید می‌کند که شکل و شرایط بیان منافع مذهبی - و به‌طور کلی‌تر منافع نمادین - را عرضه مذهب و کنش متخصصان دینی تعیین می‌کنند. مع‌هذا، اندیشه وبر به فرد اجازه می‌دهد که نظامی از رسوم و باورهای مذهبی به‌عنوان ... بیان تغییر شکل یافته‌ای از راهبردهای دسته‌های متفاوتی از متخصصان بسازد که بر سر انحصار ادارهٔ کالای رستگاری و ادارهٔ طبقات مختلف علاقه‌مند به خدمات آنها، رقابت می‌کنند (Bourdieu ۱۹۹۱ a:۴).

بوردیو، با این استدلال که تمامی رسوم اساساً دارای ”منافعی“ به‌صورت مادی یا نمادین هستند، ایدهٔ منافع را بسط می‌دهد تا کالاهای غیرمادی را شامل شود. او منطق محاسبهٔ اقتصادی را بدون تفاوت قائل شدن میان همهٔ کالاهای مادی و نمادینی که خود را کمیاب و سزاوار طلب‌ شدن در یک شکل‌بندی اجتماعی خاص ارائه می‌کنند، تعمیم می‌دهد (۱۹۷۷:۱۷۸). بوردیو می‌خواهد یک نظریهٔ عمومی اقتصاد رسوم بنا کند تا ”همهٔ رسومی“ را که هدفشان حداکثرسازی سود نمادین یا مادی است تحلیل کند (۱۹۹۰b:۲۰۹) برنامهٔ پژوهشی پیشنهادی و آنچه را که به‌طور سنتی اشکال اقتصادی (مادی یا دارای منافع) و غیراقتصادی (نمادین و بدون منافع) کنش و اهداف می‌دانند یکی می‌کند. بنابراین نفع نمادین و نفع مادی همچون دو شکل عینی برابر از نفع تلقی می‌شوند. بازیگران منافع نمادین را به‌اندازهٔ منافع مادی دنبال و در شرایط خاص یکی را با دیگری مبادله می‌کنند.

با اینکه ویر نظریهٔ منافع را از منافع مادی به کالای آرمانی تسری نمی‌دهد، ولی تمایزات تحلیلی را برای انواع مختلف رفتار حفظ می‌کند. وبر (۲۵,۳۳۹ -۱۹۷۸:۲۴) از نظر تحلیلی انواع کنش‌ها را به این صورت از همدیگر تمایز می‌سازد: ”عقلانی ابزاری“، ”ارزشی - عقلانی“ ”عاطفی“ و ”سنتی“ و بر هر کنش ابزاری را کنش اقتصادی نمی‌داند. برای اینکه یک کنش، کنشی اقتصادی تلقی شود باید نیازی را که متکی بر منابع نسبتاً کمیاب و تعداد محدودی از کنش‌ها است برآورده کند. در اثر بوردیو چنین تمایزاتی همگی ناپدید می‌شوند. به‌علاوه این ایده که کنش نفع محور است در دیدگاه بوردیو پیش‌فرضی اساسی است و نه فرضیه‌ای برای آزمودن. اینکه آیا برخی رسوم ممکن است بیش از رسوم دیگر نفع‌طلب باشند یا نه، در مد نظر بوردیو نیست.

بوردیو، به رغم زبان اقتصادی، ماتریالیسم تعمیم یافته خود را کاملاً متمایز از اقتصادگرائی می‌داند چرا که دیدگاه او فایده‌گرائی مادی را فقط به‌عنوان یکی از اشکال کلی‌تر تعقیب منافع می‌نگرد. بنابراین، او ادعای تألیف علم عمومی اقتصاد رسوم را دارد که ”علم رسوم اقتصادی فقط یک مورد خاص“ از آن برنامه کلی‌تر است. (Bourdieu ۱۹۷۷:۱۸۳). او کاملاً بین نظریهٔ اقتصاد رسوم خویش و نظریهٔ بازیگر عقلانی تمایز قائل می‌شود. از دیدگاه بوردیو نفع محور بودن رسوم به معنای محاسبه‌ای صوری یا آگاهانه از سود و زیان نیست. بلکه، رسوم غالباً در سطحی تلویحی، گرایشی و پیشا تفکری رخ می‌دهد که منعکس‌کنندهٔ انباشت گذشته از طریق جامعه‌پذیری اولیه فایده‌ها و ضررهای مرتبط با پیشینهٔ طبقاتی اجتماعی است. او به شدت دیدگاه خود از کنش به‌عنوان دیدگاهی گرایشی را با دو دیدگاه رقیب که کنش را ناشی از محاسبات عقلانی با جبریت ساختاری می‌دانند مقایسه می‌کند.

دیوید سوارتز/شفیعه صالحی

---