دوشنبه, ۱۵ بهمن, ۱۴۰۳ / 3 February, 2025

مجله ویستا

بررسی جامعه شناختی جامعه اسلامی عصر امام حسین ع

رحلت پیامبر اکرم (ص) آغاز تحولی ژرف در جامعه اسلامی به شمار می‏رود. تحولی که در اندک زمانی پس از رحلت بنیانگذار آن، برخی از نزدیکترین افراد به آن حضرت به شیوه‏ای اسفناک قربانی شدند. به راستی چرا جامعه‏ای که اساس و حیثیت و هویت خویش را از اسلام یافته بود بر چنین واقعه هولناکی لب فرو بسته و شریک جرمی بزرگ در تاریخ بشریت شد؟

نویسنده بر آن است با نگاه به واقعیات آن روز، با تحلیلی جامعه‏شناختی پاسخ این پرسش را بیابد. وی معتقد است دنیازدگی و روی آوری به زندگی بی‏دغدغه همراه با آسایش، تعبیرهای ناصواب و غیر صحیح از دین و سنت، فضای موسوم و تبلیغاتی و در پی آن فشار و اختناق سیاسی پیش آمده پس از رسول گرامی اسلام، بدنمایی حرکت امام حسین (ع) از سوی دشمنان، به همراهی جهل و ناآگاهی سیاسی و اجتماعی مسلمانان، واقعیات جامعه آن روز بود که زمینه‏ساز کشتار بی‏سابقه در تاریخ اسلام گردید.

● مقدمه

واقعه عاشورا در تاریخ اسلام از وقایع بی‏نظیر و بس اسفناک است. هر انسانی که آشنایی اندک با اسلام و تاریخ آن داشته باشد به عاشورا به دیده شگفت می‏نگرد و برای او جای این پرسش است که چگونه در جامعه اسلامی، جامعه‏ای که اساس و حیثیت و هویت خویش را از اسلام یافته است در اندک زمانی پس از رحلت بنیانگذار آن، برخی از نزدیکترین فرد به آن خاندان را به بدترین شیوه به جدال بخواند و قربانی کند و سرگذشتی بیافریند که به تعبیر ابن طقطقی «به علت ناگواری و هولناکی آن دوست نمی‏دارم سخن را در پیرامونش طولانی کنم، زیرا در اسلام کاری زشتتر از آن به وقوع نپیوسته است. گرچه کشته شدن امیرالمؤمنین مصیبت بسیار بزرگی به شمار می‏آمد، لیکن سرگذشت حسین چندان کشتار فجیع و مثله و اسارت در برداشت که از شنیدن آن پوست بدن انسان به لرزه می‏افتد، لذا از پرداختن به سخن درباره این سرگذشت به شهرتش اکتفا می‏کنم، زیرا که مشهورترین مصیبت است.

خداوند هر کسی را که در آن دست داشته و بدان فرمان داده و به چیزی از آن خشنود بوده است لعنت کند و هیچگونه کار خیر و توبه‏ای را از او نپذیرد و او را از جمله «الاخسرین اعمالاً الذین ضل سعیهم فی الحیوة الدنیا و هم یحسبون انهم یحسنون صنعاً قرار دهد.» [۱][۲]

این پرسش اساسی از دیرباز مطرح بود و هر چند گذر زمان اندکی از ابهام آن را برطرف ساخته و پاسخی داده است اما همچنان پاسخی درخور به آن ضروری می‏نماید. به راستی چه تحولی در جامعه اسلامی روی داد. که آمادگی پذیرش چنین فاجعه‏ای را یافته بود؟ مردم آن زمان که هنوز یاد و خاطره گذشته نه چندان دور در اذهانشان بود و دیده یا شنیده بودند که پیامبر (ص) سخنانی را درباره امام حسین (ع)[۳]، خاندان ابوسفیان، [۴] ارزش های والای انسانی[۵]، حرمت قتل، حساب و کتاب و... داشته، چگونه در مقابل آنچه پیش روی بود دست بر دست نهادند و شریک جرمی بزرگ در تاریخ بشریت شدند؟ چرا علیه آنان که چنین ظلمی عظیم به پاداشتند به اعتراض بر نخاستند، چه تغییرات و دگرگونی هایی در دنیای آن زمان پیش آمد که خلیفه مسلمین! برای تحکیم موقعیت خویش دست به کشتار خاندانی زد که در تفکر دینی مردم می‏بایستی جایگاه والایی داشته باشند؟ چرا آنان که به چشم خویش دیده بودند که پیامبر (ص) حسین (ع) را بر زانوان خویش می‏نشاند و بر لبانش بوسه می‏زد، [۶] و هم اکنون بر آن لبان تازیانه زده می‏شود، جز انگشت شماری، [۷] دهان نگشوده و اعتراض نکردند و چرا آنها که به گوش خویش شنیده بودند که پیامبر می‏فرمود: ان الحسن و الحسین سیدا شباب اهل الجنّة، [۸] قتل عام حسین و یارانش را دیدند و شنیدند اما سکوت کرده و لب فرو بستند؟ و هزارها چرای دیگر.

آیا آنچه پیش آمد امری غافلگیرانه بود؟ آیا این رویداد دست ساخت فردی یا عده‏ای کم‏شمار بود؟ آیا عوامل پیدایی آن امری زود هنگام و دفعی بود؟ و...این پرسش ها برای اهل دین و تحقیق هر لحظه پیش می‏آید.

در این نوشتار برآنیم که تحولات پیش آمده در جامعه اسلامی را که زمینه ساز فاجعه عاشورا شد، به اختصار بیان داریم و نشان دهیم که در آن زمان جامعه دارای چه ویژگی هایی بوده است؟ پیش از ورود به بحث نکاتی را به صورت گذرا اشاره می‏کنیم تا بهتر بتوانیم تصویر آن زمان را ارائه کنیم.

۱) از روزی که پیامبر (ص) چشم از جهان فرو بست تا روزی که واقعه عاشورا رخ داد پنجاه سال گذشته بود [۹] و در این دوره نه چندان طولانی، شش تن به عنوان خلیفه رسول خدا به حق یا ناحق رهبری و امامت جامعه اسلامی را بر عهده گرفتند. ابوبکر از سال ۱۱ -۱۳ هجری، عمر از ۱۳ - ۲۴، عثمان از سال ۲۴ - ۳۵ و امام علی(ع) از سال ۳۵ تا ۴۰ هجری خلافت کردند و به دنبال آنها امام حسن (ع) با انتخاب مردم به مدت شش ماه خلافت کرد [۱۰]. اما با واقع شدن در جریان ناخواسته [۱۱]، به ناچار از آن کناره گرفت و معاویه به عنوان خلیفه وارد میدان شد و به مدت بیست سال بر سرزمین های اسلامی حکومت کرد تا اینکه در سال ۶۰ هجری درگذشت و فرزندش یزید که از سال ها پیش ولیعهد او بود به حکومت رسید. [۱۲]

۲) گستره جغرافیایی مملکت اسلامی با گذشت این نیم قرن دگرگونی چشمگیری یافت. از زمانی که پیامبر (ص) بنای حکومت دینی خود را در مدینه نهاد و در واپسین زمان های حکومت، بر مناطق بیرونی روی کرد [۱۳] (موته و تبوک) تا زمانی که حکومتگران اموی بر سر کار آمدند دامنه حکومت تفاوت کرده بود. پس از پیامبر (ص)، نبردهای گسترش طلبانه‏ای در دوران سه خلیفه اوّل، به ویژه عمر [۱۴] رخ داد که با چشم پوشی از جهت مثبت و منفی آن، بسط حکومت و توسعه جامعه اسلامی را به دنبال داشت، تنها در دوره امام علی (ع) چنین حرکاتی متوقف شد و بیش از هر چیز به اصلاح درون و خویشتن پرداخته شد [۱۵] ولی پس از او معاویه به پیروی از خلیفگان اوّل، دست به فتوحات در غرب و شرق زد [۱۶] و با این گسترش، در عصر امام حسین (ع) گستره جغرافیایی مملکت اسلامی محدود به حجاز و عراق نبود بلکه در شرق تا سند و هند و در شمال شرقی تا ماوراءالنهر و در مناطق شمالی تا ارمنستان و در جهت غرب تا افریقیه و در جنوب تا منتهی الیه دیار یمن به سرزمین اسلامی پیوسته بود. [۱۷]

۳) در این دوره، در مرکزیت خلافت اسلامی به عنوان محور اقتدار اسلام و پایگاه اصلی توجه به دیانت، نیز تغییراتی پیش آمد. سه خلیفه اوّل در مدینه ساکن بوده و از آنجا بر مناطق اسلامی حکم می‏راندند چنانکه در زمان پیامبر (ص) این شهر به عنوان مرکز سرزمین اسلامی بود. امام علی (ع) به جهاتی چند، مرکز خلافت را به شهر نوبنیاد کوفه، انتقال داد [۱۸] و تا پایان دوره کوتاه خلافتش در آنجا ماند و امام حسن (ع) نیز در همان جا خلافت را به دست گرفت. اما پس از آن حضرت، خلافت اسلامی به سرزمین شام منتقل شد، [۱۹] سرزمینی که در دوره خلافت عمر فتح و به دیار مسلمانان پیوست و از همان ابتدا یزید و معاویه، فرزندان ابوسفیان، بر آن امارت داشتند. [۲۰]

بنابر نکات بیان شده، تحولات و دگرگونی هایی که در جامعه اسلامی پدید آمده آسان‏تر قابل تحلیل است.

● تعامل نهادها و پدیده‏های اجتماعی

جامعه انسانی همچون پیکره آدمی است که اعضا و جوارح آن با یکدیگر در داد و ستد و تعاملند. آنچه در یک زاویه وجود جامعه رخ می‏دهد بی‏تردید در زوایای دیگر آن نیز بروز می‏یابد سستی و فتوری که در نهادی از جامعه پیش می‏آید، در نهادهای دیگر تأثیر می‏گذارد چنانکه از آنها تأثیر می‏پذیرد. تعامل پدیده‏های اجتماعی با یکدیگر و تأثیراتشان در یکدیگر، موجب می‏شود که تحلیلگر جامعه به آن، به مانند یک موجود حیاتمند نظر کند، بنابراین جامعه‏ای که از نظر سیاسی دچار بحران می‏شود از نظر اقتصادی نیز مریض است، فرهنگ آن جامعه نیز در سراشیبی ضعف و سستی است، نظم و اخلاق و خانواده نیز در این جامعه به آن گرفتار می‏شود. نمی‏توان جامعه‏ای را یافت یا تصور کرد که از روابط اجتماعی بیماری رنج می‏برد اما فرهنگی سالم داشته باشد و یا اقتصاد آن جامعه به سامان باشد. چنانکه سامان یابی بعدی از ابعاد زندگی اجتماعی از سلامت دیگر ابعاد آن جامعه خبر می‏دهد. اگر نظام اجتماعی، برخاسته از دیانت و شکل یافته از داده‏های دینی باشد خلل در زوایای نظام آن، از اختلال در دیانت یا نگرش به دین خبر می‏دهد و پیشرفت و مدنیت آن نیز از استحکام و به سامانی دین حکایت دارد. [۲۱]

اجزاء پیکره هر نهادی خود از این قاعده پیروی می‏کند؛ در نهاد سیاست که از ارکانی بسیار بنیان دارد تزلزل در یک پایه، هم در دیگر پایه‏ها مؤثر است و هم از سستی آنها منشأ می‏گیرد. استبداد حاکم سیاسی، تنها روحیه خودخواهی و ستمگری او را نشان نمی‏دهد بلکه ستم پذیری و خودباختگی مردم و رعیت آن حاکم را نیز نشان می‏دهد. این سخن بزرگ پیامبر (ص) که «لعن الله الظالم و المظلوم» [۲۲] به ظرافت و تفسیر همین واقعیت است ظالم در جامعه تنها عامل رشد ستم نیست که پذیرنده آن نیز نقش آفرین است. بنابراین خرابی رکنی از سیاست، خرابی دیگر ارکان سیاست نیز هست. در اقتصاد و فرهنگ و اخلاق و خانواده و...نیز چنین است.

مناطق مختلف یک کشور (تحت امر یک حکومت) نیز چنین است و با یکدیگر بازخورد دارند. هر چند کشورها در زمان گذشته به دلیل نبود ارتباطات انسانی و ابتدایی بودن وسایل و ابزار ارتباطی، با کشورهای کنونی از نظر تعامل تفاوت فاحشی دارند اما همگونگی مناطق و شهرها تا حد بالایی وجود داشته است. وقتی شهری دچار بحران می‏شد دیگر شهرها و مناطق نیز در بحران قرار می‏گرفتند و نابسامانی حیاتی یک دیار در دیگر دیارها اثرگذار و اثرپذیر بود. در دنیای کنونی این تأثیر و تأثّر بسی آشکار است و کشورها همچون موجود اندام واره‏ای هستند که اختلال ها و ضعف های نقطه‏ای از آنها در دیگر نقاط اثر می‏گذارد. در گذشته نیز چنین بود، هر چند ممکن بود تسری مشکلات و تعامل مناطق به سرعت و آشکاری کنونی نبوده باشد، اما به هر روی وجود داشت. بنابراین آنچه درباره منطقه‏ای از مناطق اسلامی گفته آید در مورد دیگر مناطق نیز به خوبی صادق است؛ چنانکه گفتار در باره نهادی از اجتماع همچون سخن درباره دیگر نهادهاست.

● شهرهای نقش آفرین اسلامی

در بررسی جامعه اسلامی عصر امام حسین (ع) بی توجه به شهرهای اسلامی آن دوره میسور نیست، از این رو به چند شهر بزرگ اسلامی آن روزگار که در تصمیم‏سازی‏ها و تصمیم گیری ها و دگرگونی‏های زمانه نقش داشتند نگاهی گذرا می‏افکنیم تا تحولات بنیادین و اساسی که در طی نیم قرن پیش آمد به درستی تصویر شود. در اینجا به حجاز، کوفه، بصره و شام اشاره می‏کنیم.

۱) حجاز

مقصود ما از حجاز دو شهر بزرگ مکه و مدینه است که بیش از هر جای دیگر با پیامبر (ص) و اسلام همدمی داشته‏اند. این دو که قدیمی‏ترین شهر اسلامی و مهد بروز اسلام و رشد تفکر اسلامی هستند بی تردید بیش از هر جای دیگری نسبت به اسلام و سنت رسول (ص) می‏بایست شناخت و حساسیت داشته باشد هر چند واقعیت‏های تاریخی جز این را به مامی‏نماید.

الف) مکه

این منطقه که از آبادی های مهم سرزمین حجاز است از قدمت بسیاری برخوردار است، هر چند مورخین مسلمان گاه در دیرینگی آن اغراق می‏کنند [۲۳] اما تردیدی نیست که از دیرباز مورد توجه ویژه ساکنان حجاز و دیگران قرار داشته و اهمیت آن بیش از هر چیز به کعبه بوده است [۲۴] ولی اهمیت افزون آن از زمانی است که پیامبر (ص) در آن مبعوث شد و دین الهی را پایه‏گذاری کرد. [۲۵]

شهر مکه از روزی که پیامبر (ص) برانگیخته شد تا هنگامی که آن حضرت از آنجا هجرت کرد در مبارزه و مواجهه خشم آلود با او به سر برد. [۲۶] چون رسول خدا (ص) تمامی آنچه را که عرب مکه بدان بند بود در هم ریخت و طرحی نو در افکند، به ویژه در دو عرصه عقاید که به اندیشه‏گری و باورهای عرب مربوط می‏شد [۲۷] و روابط که به نوع تعامل انسان ها با یکدیگر ارتباط می‏یافت. [۲۸]

عربان که عمدتاً به بت پرستی روی داشته و دست‏ساخته‏های خویش را می‏پرستیدند و خواسته‏های خویش را از طریق ایشان برآورده می‏ساختند [۲۹] و از ناحیه همانان مقاماتی را پدید آورده و آیین و رسومی را وضع کرده بودند [۳۰] با آمدن پیامبر (ص) و آوردن دین جدید، می‏بایست همه چیز خود را از دست داده و به خدای واحد بگروند. [۳۱] پیامد این دگردیسی و نگرش نوین، بیش از هر چیز زیر پا نهادن آداب و رسومی بود که بر اساس آن انسان ها از درجات مختلفی برخوردار می‏شدند و روی آوردن به دینی بود که برابر آن انسان ها همگون و برابرند. [۳۲] همین نکته به ظاهر کوچک، برای اکثر اهل مکه ناخوشایند بود و پذیرش آن به منزله از دست دادن همه پیشینه تاریخی و نژادیشان بود، [۳۳] اما ارزش های اسلامی که منطبق با فطرت بشری و پاسخگوی نیاز واقعی انسانی بود آهسته آهسته طرفدارانی یافت و افرادی را به سوی خود کشاند؛ عده‏ای به حمایت از پیامبر و اسلام برخاسته و بر باورهای پیشین خود پای نهادند.

روابط اجتماعی عربان مکه که از نظر سیاسی بر نظام قبیله‏ای و ملوک‏الطوایفی استوار بود بیش از هر چیز در ستیز و نبرد و حداقل رقابتی کینه توزانه و سود محورانه با یکدیگر بود [۳۴]. در این میان دو تیره بنی‏هاشم و بنی‏امیه، از هر گروه دیگر بیشتر در تقابل و کشمکش قرار داشتند. علت رقابت این دو تیره، که در جد سوّم با یک‏دیگر اشتراک می‏یابند، گذشته از داستان های افسانه گونی که برای آن ذکر می‏شود [۳۵] ناشی از تصادم و تعارض موقعیت اجتماعی‏ای بود که تابع ریاست مکه در زمانهای پیشتر، به خاندان قریش قصی بن کلاب [۳۶]، سپرده شده بود و این ریاست به عنوان یک حق خانوادگی به ارث به فرزندان می‏رسید، اما تعلق چنین ارثی به فرزندان، خود شرائطی چون درایت، جوانمردی، دانایی، شجاعت و بخشندگی را می‏طلبید [۳۷] و چنین ویژگی ها عملاً ریاست را در اختیار بنی‏هاشم نهاد و این خوشایند بنی‏امیه که خود را شایسته احراز آن مقام می‏دانستند نبود؛ [۳۸] از این رو در تلاش و تکاپوی به دست آوردن آن به رقابت با بنی‏هاشم پرداخته و در صدد توسعه موقعیت و اقتدار خویش برآمدند. بعثت پیامبر (ص) از تیره بنی‏هاشم، نه تنها همه اقشار مکه را به سوی خود فرا می‏خواند بلکه آشکارا از بنی‏امیه نیز می‏خواست تا پیروی از آن حضرت را پذیرفته و به دین او گردن نهند و این چندان خوشایند آنان نبود و بر این گمان بودند که بنی‏هاشم برای برتری یافتن در عرصه رقابت مدعی رسالت و پیامبری شده است. [۳۹]

به هم خوردن توازن قدرت و برتری یافتن بنی‏هاشم در عرصه رقابت‏های فرهنگی،سیاسی و اجتماعی، خشم و خشونت امویان را بر انگیخت و به شیوه‏های گوناگون به مبارزه برخاستند [۴۰] که در نهایت به انزوای بنی‏هاشم [۴۱] و پس از چندی به هجرت آنان منجر شد، اما این پایان کار نبود. بنی‏امیه پس از هجرت پیامبر و مسلمانان به مدینه، به طراحی نبردهایی دست زدند که گاه به کشته شدن بزرگانی از آنان و دیگر هم دستانشان خاتمه می‏یافت. [۴۲] گسترش روزافزون اسلام و نفوذ ارزش های آن در دل های توده مردم، در زمانی نه چندان دراز سردمداران کفر به ویژه امویان را به تسلیم واداشت اما آنچه در درونشان وجود داشت همچون آتشی زیر خاکستر، مترصد فرصتی برای انتقام بود. [۴۳]

مکه در سال ۸ هجری مسلمان شد و پس از آن امیری از طرف پیامبر (ص) به آنجا گمارده شد ولی اسلام دیرهنگام این شهر که با پایان زندگی رسول خدا (ص) چندان فاصله نداشت از عمق و استواری بایسته‏ای برخوردار نشد به ویژه آنکه در این دوره کوتاه باقیمانده از حیات پیامبر (ص) بیش از هر چیز جلوه اقتدار و مکنت بود نه سختی و محنت، بنابراین نومسلمانان که برخی از سران قوم نیز در آن بودند، بیشتر با رویه سروری و حکومتگری مسلمانان مواجه شدند که خود گمشده‏ای برای آنان بود.

ب) مدینه

سرزمین یثرب که با حضور پیامبر (ص) مدنیّتی نوین یافت از همان آغاز به مدینة النبّی نام گرفت [۴۴]، با محوریت رسول خدا (ص) و قانونی که آن حضرت بدانجا هدیه کرد، شمایلی جدید یافت و با تشکیل سازمان اداری، نظامی استوار پیدا کرد و قدرت یافت و برای دفاع از هجمه‏ها آماده شد. مدینه با آمدن پیامبر (ص) در معرض تهاجم‏های پیاپی مشرکان مکه قرار گرفت، مکّیانی که از دیرباز در رقابت با آنان بوده‏اند، رقابت عدنانیان و قحطانیان یا اعراب شمالی و جنوبی [۴۵]. پیشرفت اسلام در مدینه و اقتدار سیاسی آنان به همراه پیروزی هایی که در میدان نبرد علیه مشرکان به دست آوردند، در زمانی کوتاه مکّیان را با خود همراه ساخت و این برای برخی از عربان مکه شکستی به شمار می‏آمد که می‏بایست به جبران آن اندیشه کنند. رحلت پیامبر (ص) فرصت مناسبی برای آنان بود تا به بهانه شایستگی و ضرورت امارت قریش [۴۶]، انصار را از صحنه سیاسی کنار نهاده و در حد وزیران و مشاوران پذیرا باشند [۴۷] و بدین‏گونه قریش را همچون زمان های گذشته، به سروری بردارند و بر جایگاهش نشانند!

تحولات پیش آمده در عصر رسول خدا (ص) و پیدایی ثبات دینی و تداوم ظاهری آن در زمان بعدی، چندان دوام نیافت. الگوهای جاهلی از نو رخ نمود و رقابت‏ها آشکار گردید و همه خشم‏های فرو خفته عصر پیامبر (ص) بروز کرد و بیش از هر تیره، دامنگیر خاندان بنی‏هاشم که نماینده آن امام علی (ع) و سپس فرزندانش بودند شد. [۴۸] انصار نیز در کام این شعله فرو رفتند و مسلمانانی که گاه به راستی دل با اسلام داشتند در این نبرد نابرابر قدرت باارزش، یا سکوت کردند و یا به همراهی علی(ع)، خانه نشین شدند. [۴۹]

بسیاری از مسلمانان که در مدینه ساکن بودند و در زمان رسول خدا، پیکارها کردند و در اعتلای کلمه حق نقش آفرین بودند هم اکنون یا دچار حیرت و سرگردانی شدند و یا به زندگی روی کردند، به ویژه از آن روزی که مرکز خلافت از آنجا به کوفه انتقال یافت، آنان نفس راحتی کشیدند که دیگر قربانی شدن حق را به چشم نمی‏بینند تا به حکم وظیفه مسلمانی و انسانی به حمایت از آن برخیزند و پس از امام علی (ع) که خلافت به شام منتقل گشت این آسودگی افزون شد و با خاطری آرام به دنبال ظرائف علوم دینی مجادلات کلامی رفتند بی آنکه به هدر رفتن سرمایه انسانی در تحت ستم و استبداد شاهی معاویه اندیشه کنند. اینان جهاد را جز در دانش اندوزی، عبادت، به خودپردازی و در نهایت تأمین روزی و معیشت که خود جهادی به شمار بود، نمی‏دیدند و از همین زاویه به امام حسین (ع) می‏نگریستند و آن هنگام که رفتنش به سوی جهاد برایشان روشن شد به توصیه‏های امنیتی و نصایح تن‏پرورانه روی آوردند تا او را نیز چون خود در حاشیه جریانات حاکم بر جامعه اسلامی، برانند. [۵۰]

به تعبیر فیلیپ حتّی «مدینه پایتخت عربستان که از یاد رفته بود، پناهگاه همه کسانی شد که می‏خواستند از آشوب های سیاسی به دور باشند تا از مایه‏ای که از غنیمت جنگ ها اندوخته بودند بی مزاحمت کسان بهره ور شوند». [۵۱]

۲) کوفه

کوفه از شهرهای ساخته شده پس از پیامبر (ص) و زاده ضرورت فتوحات عصر عمر است. علت بنای این شهر این بود که در جانب شرقی عربستان، اردوگاه ثابتی برای لشکریان باشد [۵۲] تا از آنجا به سرزمین‏های شرقی پیش تازند. «عمر بن خطاب به سعد بن ابی‏وقاص نامه ای نوشت و به او دستور داد که محلی را برای هجرت مسلمانان و پیروان ایشان برگزیند که بین آن محل و خود وی دریا فاصله نباشد. وی به انبار آمد و خواست تا منزلگاه را در آنجا قرار دهد لکن مگس فراوان در آن موضع مردمان را آزار می‏داد. پس به محل دیگر رفت و آن را نیکو یافت، آنگاه به کوفه رفت و آن را حدود بندی کرد و منازلی را به اقطاع به مردمان داد و قبیله‏ها در منازل خویش فرود آمدند و مسجد شهر را بساخت. این کار به سال هفده انجام گرفت... «بعد به عمر نوشت که مردم به پشه زدگی دچار آمده و آزار می‏کشند. عمر به وی نوشت، اعراب به منزله اشتران باشند و چیزی مناسب حال آنان نیست مگر آنکه شتران را مناسب باشد پس جایی قابل سکونت و بقاء را برای آنان جستجو کن و میان من و آنان دریا را فاصله قرار مده.» [۵۳]

ابتدا خانه‏ها در آنجا از نی ساخته شده بود و مسلمانان به هنگام جهاد آن را خراب می‏کردند و از چوب های آن استفاده می‏کردند، تا اینکه زمانی در آن آتش افتاد و بعدها خانه‏های خشتی ساختند و خیلی زود این اردوگاه به شهری بزرگ مبدل شد. [۵۴]

ساکنان این شهر در ابتدا جهادگران مسلمان بودند که از دیار خویش به انگیزه دینی یا غیر دینی بدانجا رفته و با گذشت زمان گروه های دیگری به آنها پیوستند و مجموعه‏ای را تشکیل دادند که هر چند در دینداری و تمسک به اسلام اشتراک داشتند اما در نسب و نژاد و نیز نوع نگاه به دین متفاوت بودند؛ [۵۵] برخی خود پیامبر (ص) را دیده و سخنانش را شنیده بودند و برخی دیگر از مناطق شرقی به آنها پیوسته بودند و جز شنیده‏هایی از جهادگران مسلمان نمی‏دانستند و برخی دیگر از دیار جنوب و در قالب مسلمانی آمده بودند. قصد و غرض غنیمت جویی و یافتن مکانی برای زندگی کم و بیش در بسیاری از آیندگان به کوفه بوده است. [۵۶]

در زمان عمر، از همین ایام بود که تقسیم غنایم از شکل سابق که به صورت تساوی میان مسلمانان تقسیم می‏شد، به گونه دیگری و بر اساس دیوان خاصی انجام شد. [۵۷] شاید بروز جدی‏تر این تقسیم در کوفه بود که آشکارا دو قشر عرب و موالی را در کنار هم جای داده بود، یعنی تقسیم شهروندان کوفه به دو طبقه و درجه که هر یک از حقوق خاصی برخوردار بودند، [۵۸] بنابراین در این سرزمین علاوه بر ناهمگونی نَسبی، منطقه‏ای و فرهنگی، از یک ناهمگونی دیگری نیز رنج می‏برد و آن ناهمگونی اجتماعی و اقتصادی بود. کوفه با کم‏رنگ شدن فتوحات، جایگاه اولیه خود را از دست داد و در زمان خلافت عثمان به شدت مورد بی مهری قرار گرفت که خود سرچشمه برخی شورش ها و اعتراض ها گردید و همچنین مورد استفاده منطقه همجوار شرقی که برای شورش‏های مقطعی آمادگی لازم را داشت واقع شد. [۵۹]

آمدن امیرالمؤمنین علی (ع) به کوفه و انتخاب آن به عنوان مرکز خلافت، این شهر را برای اولین بار با اسلام راستین و مجسم آشنا کرد، هرچند شنیدن قضایای نبرد جمل برای آنان که اسلام خود را با واسطه به دست آورده بودند و شنیده‏های آنان بیش از هر چیز مستند به اخبار و روایات صحابه و تفاسیرشان از قرآن بود و هم اکنون از واقعه‏ای می‏شنیدند که به ظاهر در دو سوی آن از اصحاب بودند، اندکی موجب سردرگمی شد، لذا برخی به افراط به علی (ع) گرویده و عده‏ای به تفریط بدو نگریستند و به تعبیر امام علی (ع) برخی شیعه غالی و برخی دشمن تندرو شدند. [۶۰] امام که با رویکردی عدالت گسترانه خلافت را پذیرا شده بود برای بسیاری از آنان که در طی چندین سال پس از پیامبر (ص) به گونه دیگری خوی کرده بودند قابل تحمل نبود از این رو با دسیسه‏هایی در پی ایجاد تفرقه در میان اصحاب علی (ع) برآمدند و آهسته آهسته پیکره امت اسلامی را که آغاز وحدت و یکپارچگی خود را می‏آزمود در درون تهی ساختند؛ بروز جنگ صفین از طرف معاویه و شامیان که برای کوفیان نیز عرصه انتقامی فرو خفته بود [۶۱] با اینکه می‏رفت تا به پیروزی نهایی برسد با حیله‏ای آشکار از سوی دشمن [۶۲] و نفاقی پنهان از سوی دوست [۶۳] (سپاه علی(ع)) به نتیجه‏ای ناگوار انجامید که حداقل آن رسمیت یافتن خلافت معاویه بود در حالی که خود به امارت شام راضی بود. به هر حال کوفه در این نبرد به ویژه پس از جریان حکمیت بیش از پیش دچار سردرگمی و حیران شد و یافتن حق و حقیقت برای او مشکل شد. پیدایی خوارج، برخی را که گمان حقانیت نسبت به آنان می‏بردند با خود همراه کرد و برخی دیگر در انتظار روشن شدن حقیقت به انزوا رفتند و برخی دیگر که همچنان با علی (ع) ماندند چون هنگامه نبرد و آمادگی رسید، خود دچار سستی شدند که امام علی (ع) آنان را بارها از این همه دمدمی مزاجی و تذبذب نکوهید و حتی به شکوه یک تن از شامیان را با ده تن از آنان برابر دانست. [۶۴] چرا که آنان بر باطل خویش استوارند و اینان در حق خویش متزلزل.

کوفه در بستر آنچه که گفته آمد در سرگردانی و حیرت بود تا اینکه معاویه رسماً علیه خلیفه مسلمین امام حسن (ع) به پیکار برخاست و به ترفندی که حتماً برای مردم شام و حتی کوفه توجیه شدنی بود، با پیمان‏نامه‏ای که هرگز بدان وقعی ننهاد، [۶۵] خلافت را به دست گرفت و طی بیست سال حکومت خود آن‏گونه سیاست بازانه و فریبکارانه عمل کرد که حتی برای نیکان و زیرکان جامعه اسلامی نیز امر مشتبه گردید که به راستی اسلام واقعی چیست و چگونه رفتار و سیرتی را طلب می‏کند. کوفیان در این اوضاع بیش از دیگران درشگفت ماندند چون از یک سو از سنت و سیره نبوی چیزهایی شنیده بودند و از دیگر سو رفتار علوی را به عیان دیده و با تمام وجود خویش لمس کرده بودند اما در این زمان از کسی که مدعی خلافت اسلامی است چیزهایی عجیب می‏شنیدند و می‏دیدند، از این رو گاه به اعتراض و خشم بر می‏خاستند اما اغلب به سختترین شکل مجازات می‏شدند [۶۶] تا اینکه معاویه مرد و یزید بر سر کار آمد.

کوفیان که تا حدی در مکتب علی (ع) درس دینداری آموخته بودند همچنان به عشق او و فرزندش در تب و تاب بودند اما جهل فراگیر و اختناق حاکم و تبلیغات سوء، آنان را آن‏گونه که باید در حرکتشان استوار نداشت، هر چند با دیدن نقض عهدهای معاویه و فسادهایی که مرتکب شده بود وی و سپس فرزندش را قانونی نمی‏دانستند اما کم عمقی اطلاعات دینی و سیاسی و دغدغه‏های زندگی، گاه آنان را به تصمیم‏های زودهنگام و بدون پشتوانه عقلی و فکری، و بی ثبات می‏کشاند [۶۷] و بدیهی بود که چون هنگامه آزمایش می‏رسید دینداران واقعی و حامیان حقیقت اندک بودند.

۳) بصره

از دیگر شهرهای نوبنیاد در اسلام، بصره است که از نظر سیاسی، بیشترین ساکنین آن را طرفداران عثمان تشکیل می‏دادند [۶۸]. این شهر همچون کوفه، در زمان عمر و به عنوان پایگاهی نظامی ساخته شد و در اندک زمانی محل اسکان و تجمع اعراب به ویژه شمالی شد. به تعبیر یعقوبی «بصره شهر زیبا و مرکز تجارت ها و اموال آن بود و آن شهری مستطیلی که مساحتش بر اساس همان نقشه‏ای که در موقع فتح آن در حکومت عمر در سال هفده بنیاد نهاده شد، دو فرسخ در یک فرسخ است.» [۶۹]

عتبة بن عزوان وقتی در خریبه منزل گزیده بود به عمر نوشت که مسلمانان ناگزیر از داشتن منازلی هستند که به زمستان در آن قشلاق کنند و چون از نبرد باز گردند در آن مأوی گیرند. عمر با این قید که آن مکان نزدیک به آب و چراگاه باشد از او خواست تا موقعیت آن را برایش وصف کند. عتبه نوشت که زمینی را بر کرانه صحرا در مناطق حاصلخیز یافته‏ام که نیزار فراوان دارد و نزدیک آبگیرهایی است که نیزار در آن پدید آمده‏اند. عمر آن مکان را پسندید و فرمان داد تا در آنجا سکنی گزینند. [۷۰] پس از تأسیس شهر یا اندکی پس از آن ابوموسی اشعری بدانجا ولایت یافت. [۷۱] سرزمین های این شهر میان قبایل عربی که پس از انقراض سلطنت سامانیان به آنجا مهاجرت کردند تقسیم گردید و به زودی آبادی یافت. [۷۲] نوبنیادی و پایگاه نظامی بودن آن موجب شد که ساکنان آن با بافتی ناهمگون در کنار یکدیگر جای گیرند.

آنان که از سرزمین های دیگر به این دیار آمده بودند بیش از هر چیز به جهاد، فتح و غنیمت می‏اندیشیدند. غنایم به دست آمده به اضافه درآمدهای منطقه‏ای، زندگی ویژه‏ای را برای ساکنان آن رقم زد، خصوصاً آن که در زمانی کوتاه پس از تأسیس، عثمان خلافت یافت و زندگی دنیایی و رقابت بر سر ثروت ارزشی به شمار آمد. برای بصریان این نگرش به زندگی خوشایندی داشت هر چند وجود برخی از افراد دردمند، اعتراضاتی را علیه دستگاه حاکمه بر می‏انگیخت. پس از کشته شدن عثمان و روی کار آمدن علی (ع)، بصره با حضور برخی از صحابه و نیز همسر پیامبر (ص)، عایشه در آنجا، نقشی کلیدی یافت. [۷۳] نبرد جمل با همکاری این شهر و حمایت بی دریغ اینان و تحت تأثیر جو مسموم تبلیغاتی روی داد.

اینها که به دور از آنچه در مدینه رخ داده بود، در انتظار فرجی بودند، با آمدن عایشه، طلحه و زبیر، گره کور را گشوده یافته و راه صحیح را پیدا دیدند بی آنکه به جستجو بپردازند متأثر از فضای عاطفی ایجاد شده از سوی سردمداران جمل که از دید توده مردم افرادی جاافتاده و سرشناس بودند، علی (ع) را مؤثر در قتل عثمان و یا لااقل حامی شورشگران علیه او قلمداد کرده و باب دشمنی با آن حضرت را گشودند و دیگر مجالی رخ نداد تا بتوانند به حقیقت امر آگاهی یابند. نبرد جمل که به کشته شدن بسیاری از مسلمانان به ویژه بصریان انجامید، [۷۴] آتش کینه را نسبت به علی (ع) و خاندان او در میانشان شعله ور ساخت و برای انتقام آمادگی یافتند. معاویه نیز با شعاری مشابه آنچه اهل جمل مدعی آن بودند به میدان آمد. برای اهل بصره که در تاریکی فضای سیاسی و اجتماعی به گمراهی کشیده شده بودند پس از جمل، معاویه‏ای آشنا شدند که هم خونخواه عثمان بود و هم مدافع جملی ها که در یک تبلیغات غیر انسانی، شهیدان راستین جلوه کرده بودند. بنابراین او کسی بود که می‏بایستی از طرف دینداران حمایت شده تا به اهداف خود دست یابد. پس از خلافت و اقتدار او، بصریان همچنان وی را عنصری حق‏مدار دانسته و با سیاست او پیش آمدند. [۷۵]

۴) شام

سرزمین شام واقع در شمال عربستان از مناطق حاصلخیز و خوش آب و هوا به شمار بود و از نظر سیاسی تحت نفوذ حکومت روم شرقی قرار داشت. در آغازین حملات مسلمانان به مناطق برون مرزی در زمان رسول خدا (ص) بخشی از این سرزمین مورد توجه مسلمین قرار گرفت اما «حمله به شام در دوران ابوبکر آغاز شد به فرماندهی خالد بن ولید ولی فتح آن به سال چهارده و در دوره عمر رخ داد. عمر خالد را برکنار و ابوعبیده را به فرماندهی برگزیده بود اما فتح به دست خالد انجام گرفت.» [۷۶]

یزید بن ابوسفیان از طرف خلیفه به امارت آنجا گمارده شد تا اینکه در سال ۱۷ در طاعون «عمواس» درگذشت [۷۷] و پس از او معاویه به عنوان جانشین برادر از خلیفه حکم گرفت. او با بهره‏گیری از عنصر نسب و قدرت تبلیغی، آنگونه به آموزش دینی مردم پرداخت که خود می‏خواست و اسلام در میان مردم آنجا از طریق همو شناسایی شد. شامیان معاویه را به عنوان سفیر اسلام و الگوی مجسم آن می‏دانسته و تنها از طریق او به مفاهیم اسلامی راه می‏یافتند و حتی برخی از توده مردم برابر روایتی ساختگی او را همنشین پیامبر (ص) در بهشت گمان کرده و علاقه و دوستی او را بر بندگان واجب می‏شمردند. [۷۸] معاویه با بهره‏گیری از این فرصت به احیای سنت‏های قومی و جاهلی و تصویر وارونه ارزش های اسلامی پرداخت و به شیوه شاهان به امارت روی کرد [۷۹] و حتی از سنت و روش خلیفه وقت نیز عدول کرد به گونه‏ای که برای عمر مایه اعجاب بود؛ چنانکه آورده‏اند:

«چون معاویه هنگام آمدن عمر به شام با ابهت و شکوه و لباس پادشاهی و سپاهیان گران و بسیج فراوان با عمر بن خطاب ملاقات کرد، عمر این وضع را ناپسند شمرد و گفت: ای معاویه، آیا به روش کسرایان گراییدی؟ معاویه گفت: ای امیرالمؤمنین، من در مسندی می‏باشم که با دشمنان روبرو هستم و ما را در برابر مباهات ایشان، آرایش جنگ و جهاد نیازمندی است.» [۸۰] این شیوه رفتار معاویه که با توجیهی نه چندان زیرکانه همراه بود از نگرش او به زندگی و ارزش ها پرده بر می‏دارد.

شامیان با این الگو و آهنگ پیش رفتند و با روی کار آمدن عثمان (به عنوان خلیفه) که در نسب به طیف اموی پیوند داشت [۸۱] و در روش همچون معاویه می‏زیست، نه تنها در اصلاح شیوه زندگی مردم به سوی اسلامی شدن پیش نرفت بلکه در تثبیت وضعیت نابهنجار مهر تأیید نهاد. فتوحات پی‏درپی در مناطق غربی و غنایم بسیاری که عاید مسلمین می‏شد زندگی تجملی همراه با رفاه را برای شامیان به ارمغان آورد و معاویه با این سرمایه که بدون هیچ حساب و کتابی در اختیارش قرار گرفته بود به استخدام حدیث سازان و خریدن سیاستمداران و تطمیع سودجویان دست زد و توانست هم نیروهای بسیاری را اطراف خود جمع کند و هم به ترویج باورهای خود بپردازد و هم با تمام توان به تخریب چهره‏های رقیب دست بزند. [۸۲] بدین‏گونه شامیان در قلعه نامرئی استواری قرار گرفتند که هرگز به بیرون آن راهی نداشتند و او توانست با این شیوه مردم را در جهلی فراگیر قرار دهد:

«یکی از اخباریان نقل کرده که به یکی از مردم شام که به صف بزرگان و خردمندان و صاحب نظران آنها بود گفته بود این ابوتراب کیست که امام او را بر منبر لعن می‏کند؟ گفت: گمان می‏کنم یکی از دزدان ایام فتنه بوده است!» [۸۳]

این داستان هر چند مربوط به دوره‏های بعد است اما شنیدنی است که چگونه معاویه با تبلیغات همه‏جانبه، خفقانی باورنکردنی در جامعه اسلامی با بهره‏گیری از عنصر دین ایجاد کرد. قوت سیاست معاویه در کار جذب قلوب خاص و عام بدانجا رسیده بود که پس از ختم صفین یکی از اهل کوفه سوار بر شتر «نر» خود به دمشق رفت و یکی از مردم دمشق با او درآویخت که این شتر «ماده» از من است و در صفین از من گرفته‏ای. دعوی پیش معاویه بردند و دمشقی پنجاه شاهد آورد و همه شهادت دادند که این شتر ماده از اوست. معاویه به ضرر کوفی حکم داد و بگفت تا شتر را به دمشقی تسلیم کنند. کوفی گفت: خدایت به صلاح رهبری کند، این شتر نر است و ماده نیست. معاویه گفت: این حکمی است که داده شده است. پس از آنکه قوم پراکنده شدند کسی فرستاد و کوفی را احضار کرد و قیمت شتر او را پرسید و دو برابر آن را به او داد و نکویی کرد و گفت: به علی بگو من با صد هزار نفر که شتر ماده را از نر تشخیص نمی‏دهند با او جنگ خواهم کرد. [۸۴]

در این واقعه، میزان جهالت مردم و هماهنگی آنان و نیز نفوذ معاویه قابل توجه است.

معاویه در دوره خلافت عثمان هر چه بیشتر بر شام سلطه یافت. با کشته شدن عثمان به دنبال انحراف و انحطاطی که از سال ها پیش در زیر پوسته جامعه مسلمانی ریشه دوانیده بود و روی کار آمدن علی (ع) بر اساس نیاز و شناخت واقعی، معاویه را در چالش بزرگی قرار داد اما وی که از پیش تمامی راه‏های فهم درستی را بر مردم بسته بود برای حفظ موقعیت خویش، با بهانه قرار دادن خون عثمان به مقابله با امام پرداخت. [۸۵]

شامیان که تنها از طریق معاویه به شناخت اسلام، خلافت، صحابه، عثمان، علی (ع) و... رسیده بودند در تحلیل آنچه در مرکز خلافت پیش آمده بود جز به حقانیت راهی که معاویه پیشه کرده بود حکم نمی‏کردند به ویژه آنکه شماری از اصحاب رسول خدا (ص) که در طی چند سال گذشته به دیار شام مهاجرت کرده و سکنی گزیده بودند روشی متفاوت با معاویه در زندگی اتخاذ نکرده بودند [۸۶] و همین تأییدی بر سیره او محسوب می‏شد.

پس از نبرد جمل و کشته شدن شماری از مسلمانان، معاویه بهانه‏ای دیگر یافت تا به تحریک عواطف مردم پرداخته و هر چه بیشتر در تداوم راهی که پیش گرفته بود توفیق یابد. احساسات برانگیخته شده و فریاد واعُثمانای او مردم شام را به کینه‏توزی آشکاری علیه خلیفه مسلمین کشاند و آنان به گمان اینکه معاویه تنها کسی است که می‏تواند آنان را به رستگاری و فلاح برساند، در کارزاری بزرگ علیه امام وارد ساخته شدند. نبرد صفین تنها میدان مواجهه شامیان با دیگر مسلمانان نبود بلکه مواجهه با مسلمانان اصیل بود چرا که شامیان تاکنون هرچه دیده بودند یا مسلمان شده دست معاویه بودند و یا مسلمانان مهاجری بودند که همچون معاویه در پی زندگی راحت و بی‏دردسر می‏گشتند و اما در این صحنه با نیروهایی مواجه شدند که تمام هم و غمشان اسلام و جهاد در راه خدا و در رکاب امام‏المسلمین بود. معاویه با وقوف به این نکته نمی‏گذاشت تا شامیان با سپاهیان علی (ع) درآمیزند و حقایق پنهان اسلام و مسلمانی را دریابند [۸۷] و در نهایت نبرد صفین به شیوه‏ای خاتمه یافت که از منظر شامیان سطحی‏نگر، دینداری و قرآن‏مداری معاویه را می‏نمود.

پس از صفین معاویه رسماً خود را خلیفه خواند و بدین‏گونه هرگونه مجالی که ممکن بود شامیان را به اندیشه احتمال وجود حقیقت در ورای آنچه با آن خوی کرده بودند، رهنمون شود، از دستشان ربود و بیش از بیست سال او رهبری جامعه اسلامی را بر دوش گرفت و در این مدت در تثبیت بیشتر موقعیت خود و خویشاوندانش کوشید و با استفاده از نیروهایی چون خودش توفیق‏هایی روزافزون یافت. توفیق او بیشتر مربوط به اطرافیانش بود، از آن جمله عمروعاص نائب خلیفه در مصر حاصلخیز، مغیرة بن شعبه حاکم کوفه پرآشوب و زیاد بن‏ابیه حاکم بصره ناراضی. [۸۸] و با اعتماد بر دیگران کار خود را پیش برد. وی در استواری قدرت خویش و بسط فتوح اسلام بر بومیان شام که هنوز بیشترشان بر دین مسیح بودند و نیز بر عربان آن دیار که بیشترشان از یمن بودند تکیه داشت و بر مسلمانان نوآمده از حجاز اعتماد نداشت. [۸۹]

به هر روی معاویه تا پایان زندگی خود در ناآگاه نگاه داشتن مردم کوشید و برای پس از خویش نیز برخلاف پیمانی که با امام حسن (ع) بسته بود فرزندش یزید را که فردی عیاش و ناشایست بود [۹۰] به خلافت نهاد و بدین‏گونه مردم همچنان در جهل و تاریکی خود ماندند.

● دگرگونی های پیش آمده در جامعه اسلامی

از آنچه درباره چهار شهر بزرگ اسلامی بیان داشتیم تا حدودی به واقعیت های حاکم بر جامعه اسلامی عصر امام حسین (ع) نزدیک شدیم، اما گذشته از اینها در مجموع، تحولاتی در جامعه اسلامی رخ داد که فهم آنها تحلیل فاجعه دردناک عاشورا را آسانتر می‏کند. به هر روی جامعه‏ای که امام در آن به اعتراض برخاست و فریاد حقیقت‏خواهی و دیانت‏جویی‏اش را در مقاطع مختلف، تا شهادتش سر داد ویژگی هایی داشت که به اختصار می‏توان چنین بیان کرد:

۱) از نظر دینی - دنیادینی

جامعه عرب با بعثت پیامبر بزرگ و تلاش پیگیر او و اصحابش از بدترین روش زندگی به متعالی‏ترین آن فراخوانده شد و در اندک زمانی دگرگونی فاحشی یافت و قوانین و احکام اسلامی بر آن حاکم شد و باورهای پاک و آسمانی جایگزین عقاید خرافی و غلط گردید، دین اسلام به عنوان عنصری نجات دهنده آدمی که نگرش جامع به هستی داشت و دنیا و آخرت را همچون پدیده‏ای واحد و جداناپذیر می‏دید، در آن سایه افکند و انسان ها را به حقیقتی فرا خواند که در آن آدمیان برابر و جهان مسخر قدرت لایزال الهی بود. پس از پیامبر (ص) چیزی نگذشت که در میان صحابه برای رسیدن به قدرت دنیایی اختلاف افتاد و دین به عنوان عاملی توجیه کننده خواسته‏های آنان درآمد. [۹۱] این کجروی و دنیاخواهی در تمامی زوایای زندگی مسلمانان سایه افکند. جهاد، مبارزه ایثار و از خودگذشتگی و تحمل سختی های طاقت فرسا که در پیش برای تقرب به خدا و کمال یابی بود، در خدمت رسیدن به غنیمت و بیرون کردن حریف از میدان رقابت به کار گرفته شد. دین در میان بیشترین مردم به تبع از سردمداران و کارگزاران، وسیله و ابزاری برای آسوده زیستن و بی‏دغدغه بودن تلقی شد و دین را به تعبیر امام حسین (ع) تا آنجا می‏خواستند که به کار دنیایشان بیاید:

«الناس عبید الدنیا، و الدین لعق علی السنتهم، یحوطونه ما درّت معایشهم فاذا محّصوا بالبلاء قلّ الدیّانون»؛ [۹۲]

مردم برده‏های دنیا هستند و دین لقلقه زبانشان است، تا آنجا از دین حمایت و پشتیبانی می‏کنند که زندگیشان در رفاه باشد. و آنگاه که به آزمون درآیند دینداران اندکند.

دین در زندگی آدمی هم بخشی از نیازهای آدمی را رفع می‏کند و هم نیازهایی را که به حقیقت وجود انسانی مربوط است و بشر بدان توجهی ندارد، برای انسان معرفی می‏کند و درستی زندگی انسان را بدین گونه نشان می‏دهد. آدمیان گاه در فراز و نشیب زندگی و بیشتر در عصر آرامش و آسایش، تنها به خویشتن ظاهری خود می‏اندیشند و آدمیت خود را تا سرحد موجودی جاندار (حیوان) فرو می‏کشند و حقیقت وجود خویش را فراموش می‏کنند و دین، با توجه دادن او به حقیقت مطلق، راه صحیح زیستن را که به سوی خداوند باری و کمال مطلق است در پیشش می‏نهد. انسان زمان پیامبر (ص) در چنین مسیری گام می‏نهاد ولی بعدها مسیر زندگی عوض شد به ویژه پس از خلافت امام حسن (ع) و روی کار آمدن معاویه، که رسماً دین حقیقی از صحنه زندگی کنار نهاده شد و دینی جایگزین آن شد که تنها در قاموس امویان تعریف‏پذیر بود. [۹۳]

تحولی که در نگرش آدمیان در این دوره پدید آمد دفعی و یکباره نبود بلکه به تدریج و در فرایندی طولانی شکل گرفت به گونه‏ای که برای برخی قابل فهم نبود، از روزی که سقیفه پیش آمد و در آنجا بی‏دغدغه دین‏خواهی به تعیین امیر و وزیر پرداختند؛ [۹۴] تا آن زمان که خلیفه رسماً اعلام کرد که دو چیز در زمان رسول خدا سنت بود و من آن را حرام و عامل به آنها را عقاب می‏کنم؛ [۹۵] تا روزی که تبعیدی پیامبر (ص) به جامعه اسلامی برگردانده شد و رسماً در دستگاه خلافت دینی مورد احترام و توجه قرار گرفت [۹۶] و تا آن زمان که مؤمنترین فرد به پیامبر (ص) و قرآن ناطق، به حیلتی دینی محکوم شناخته شد، [۹۷] دین از مسیر خود خارج و آهسته آهسته مسخ شد تا اینکه معاویه توانست آشکارا حکومت خویش را دنیایی معرفی کند و رسماً اعلام کند که من برای دنیای شما خلافت می‏کنم. [۹۸] دینی که پس از خلفای راشدین از طرف حکومت تفسیر و تبیین می‏شد تنها تفاوتش با آنچه در دوره جاهلیت بود آن بود که دین جاهلی قدرت بسیج نیروهای عظیم را برای سرکوبی انسانی والا نداشت اما این دین چنین قدرتی داشت. دینی که در عصر امام حسین (ع)، مردم بدان روی داشتند تنها نامی از دین بود، محتوای آن دگرگون شده بود. دینی بود که ابوذر به نام آن کشته می‏شد [۹۹] و حجر بن عدی و یارانش قتل عام شده [۱۰۰] و علی (ع) ترور می‏شد [۱۰۱] و امام حسن (ع) مسموم [۱۰۲] و حتی نام پیامبر (ص) را بر زبان آوردن جرم به حساب می‏آمد [۱۰۳] و چنین دینی، تنها به دنیا می‏نگریست و هر چه تأمین دنیا و الزامات آن اقتضا می‏کرد، از آن، همان فهمیده می‏شد. پس کارآیی‏اش تا آنجا بود که به دنیا لطمه‏ای وارد نسازد. بدیهی است که در چنین نگاهی ارزش ها وارونه و بدعت ها بروز می‏کنند و احکام دینی پایمال شده و مردم بی‏تفاوت می‏شوند و در چنین جامعه‏ای انتظار حق‏طلبی و ظلم‏ستیزی چندان واقع‏بینانه نیست، شاید بشود شاخص‏های جامعه دنیادینی را چنین بر شمرد:

الف) عمل نشدن به حق

امام حسین (ع) بیش از هر کس دیگر در تصویر زمانه خویش کوشیده است. وی تحول را در خطبه‏ای بیان می‏دارد:

«اما بعد فقد نزل بنا من الامر ما قد ترون و ان الدنیا قد تغیّرت و تنکّرت و ادبر معروفها و لم یبق منها الا صبابة کصبابة الاناء و خسیس عیش کالمرعی الوبیل، الا ترون الی الحق لا یعمل به و الی الباطل لا یتناهی عنه لیرغب المؤمن فی لقاء الله فانی لا اری الموت الا سعادة و الحیاة مع الظالمین الا برما؛ [۱۰۴]

اما بعد، بر ما همان فرود آمد که می‏بینید؛ به راستی اوضاع زمان دگرگون شده، زشتی ها آشکار و نیکی ها و فضیلت ها از محیط ما رخت بسته، از ارزش های انسانی چیزی جز اندکی به مانند قطره‏های مانده در ته ظرف آب، چیزی نمانده است، مردم در زندگی ننگین و ذلت‏باری به سر می‏برند که نه به حق عمل می‏شود و نه از باطل روگردانی می‏شود. شایسته است در چنین محیط پلیدی، انسان مؤمن فداکاری کند و به دیدار حق بشتابد. من در چنین فضایی مرگ را جز سعادت و زندگی با ستمگران را چیزی جز نکبت نمی‏دانم.»

ب) تعطیلی امر به معروف و نهی از منکر

امام در وصیت‏نامه خویش به محمد حنفیه، که در آن به انگیزه قیام خود اشاره دارد چنین می‏فرماید:

«انی لم اخرج اشراً و لا بطراً و لا مفسداً و لا ظالماً و انما خرجت لطلب الاصلاح فی امة جدی، ارید ان آمر بالمعروف و انهی عن المنکر و بسیرة سیرة جدی و ابی علی بن ابی‏طالب». [۱۰۵]

با اینکه امام (ع) می‏داند که در این حرکتی که آغاز کرده است کشته شدن و اسارت خاندان وجود دارد [۱۰۶] اما انگیزه دین‏خواهی و ضرورت اصلاح جامعه انسانی وی را به پیش می‏برد و اعلام می‏کند که نه از روی خودخواهی و یا خوشگذرانی و نه برای فساد و ستمگری، بلکه به منظور امر به معروف و نهی از منکر قیام کرده است و می‏خواهد در امت جدش اصلاح را جستجو کند و به سیره رسول خدا و علی (ع) عمل نماید.

ج) مرگ سنت و شکوفایی بدعت

بزرگترین خطری که جامعه دینی را تهدید می‏کند ظهور بدعت است و در جامعه زمان امام چنین اتفاقی رخ داد و چنانکه آن حضرت در مکاتبه با مردم بصره پس از اشاره به رسالت پیامبر (ص) و نقشی که در هدایت مردم ایفا کرد می‏نویسد که من شما را به کتاب خدا و سنت پیامبر دعوت می‏کنم، چون در شرائطی قرار گرفته‏ایم که سنت پیامبر (ص) از میان رفته و جای آن را بدعت فرا گرفته است، اگر سخن مرا بشنوید، شما را به راه سعادت و خوشبختی هدایت خواهم کرد:

«انا ادعوکم الی کتاب الله و سنّة نبیّه فان السّنة قد امت و البدعة قد احییت فان تسمعوا قولی اهدکم الی سبیل الرّشاد.» [۱۰۷]

د) تجری در مقابل احکام الهی

رکن اصلی دین، احکام و قوانین آن است و آن گاه که در جامعه احکام الهی عملی شود و روابط انسان ها بر اساس قانون آسمانی تعریف شود جامعه دیندار خواهد بود. در جامعه زمان امام حسین (ع) آشکارا احکام الهی زیر پا گذاشته می‏شود بی‏آنکه علمای زمان که به فرموده پیامبر (ص) در چنین هنگامه‏ای می‏بایستی علیه آن به پاخیزند، [۱۰۸] اعتراضی کنند. معاویه در ملأعام، زیاد بن ابیه را بر خلاف سنت اسلامی، «الولد للفراش»، به گواهی ابومریم،به پدرش ملحق کرد [۱۰۹] و او را برادرش خواند بی‏آنکه آب از آب تکان بخورد.

هـ) کنار گذاشتن دستور رسول خدا (ص)

امام حسین (ع) در پاسخ مروان که او را به بیعت با یزید خوانده بود فرمود:

انا لله و انا الیه راجعون و علی الاسلام السلام اذ بلیت الامة براع مثل یزید و لقد سمعت جدی رسول الله یقول الخلافة محرمة علی آل ابی‏سفیان فاذا رایته معاویة علی منبری فابقروا بطنه و قد رآه اهل المدینة علی المنبر فلم یبقروا فابتلاهم الله بیزید الفاسق.» [۱۱۰]

بنابر آنچه آمد، دینی که در میان مردم وجود داشت تنها پوسته و ظاهری بیش نبود و محتوای آن دگرگونی جدی یافته بود.

۲) از نظر سیاسی - نیرنگ پیشگی

شاید سریعترین و آشکارترین دگرگونی که در جامعه اسلامی رخ داد، تحول سیاسی و نگرش های آن بود. پیامبر (ص) در جامعه‏ای مبعوث شده بود که از یک نظام سیاسی و حکومتی برخوردار نبود، سیاست بر محور افراد و افراد در فرایند خاص حاکمیت می‏یافتند. [۱۱۱] در تفکر عرب جاهلی، زندگی اجتماعی تعریفی ویژه داشت که عمده‏ترین شاخصه آن چنین است:

الف) خون محوری

جامعه عرب شکل یافته از افرادی بود که در نسب و نژاد با یکدیگر پیوند داشته و آنچه آنان را به عنوان مجموعه واحد پیوند می‏داد خون بود. خون عنصر وحدت بخشی بود که در وجود یکایک اعضای همزیست جامعه جریان داشت و مجموعه انسان های هم‏خون قبیله را شکل می‏دادند. بنابراین قبیله تنها اجتماعی بود که عرب جاهلی آن را شناخته و در آن می‏زیست و بیرونیان تنها در شرائط ویژه، و با هم‏خون شدن می‏توانستند به عضویت قبیله درآیند. [۱۱۲]

ب) محوریت فرد

زندگی قبیله‏ای بر محور فرد می‏گشت که به عنوان رئیس یا شیخ آن شناخته می‏شد. رئیس قبیله از طریق وراثت با داشتن چند ویژگی برگزیده می‏شد و پس از آن تبعیت از او بر همگان لازم می‏شد و فرد متخلف، به جریمه‏های سنگینی محکوم می‏شد که یکی از آنها طرد از قبیله بود. [۱۱۳] در نظام قبیله‏ای اصل بر اطاعت و تسلیم و پذیرش فرامین رئیس بود و علت اصلی سرسپردگی حفظ موقعیت قبیلگی و خون بود.

ج) عدم استقلال در هویت

انسان ها در نظام قبیله‏ای، به مانند عضوی از پیکره بزرگ به شمار بودند و از خود هویت مستقلی نداشتند، از این رو رئیس قبیله برای آنان تصمیم می‏گرفت و عمل می‏کرد و هنگامی که جرمی از فردی از قبیله نسبت به فردی از قبیله دیگر رخ می‏داد، تمامی اعضای قبیله مجرم شناخته می‏شدند و جرم به پای قبیله نوشته می‏شد. [۱۱۴]

د) نفع و ضرر، محور حق و باطل

در جامعه عرب حق و باطل بر محور نفع و ضرر قبیله می‏گشت و آنچه که برای قبیله سودمند بود به عنوان حق شمرده می‏شد و آنچه زیان آور بود به عنوان باطل معرفی می‏شد و به تعبیر دیگر در نظام قبیله‏ای حق و باطل بر اساس ارزش های انسانی و ملاک‏های متعالی تعریف نمی‏شد. [۱۱۵]

ه. نظام ملوک الطوایفی

نظام سیاسی عرب، ملوک الطوایفی بود. هر قبیله‏ای در تصمیم‏گیری و انجام امور جمعی و حکومتی استقلال داشت و بدیهی است که در چنین نظامی، اصول حاکم بر سیاست، اصولی محدود و بسته است. [۱۱۶]

ظهور اسلام و پیامبر (ص) در چنین محیطی رخ داد و آن حضرت پس از هر چیز برای اینکه بتواند پیام الهی خویش را به گوش توده مردم برساند، در نگرش آنان به زندگی و خویشتن و جامعه تحولی آفرید و در این جهت کوشید تا آنچه عرب بدان پای‏بند بود بر کنده و اصول دیگری را جایگزین گرداند. او عرب را به عنوان انسانی مستقل و مختار معرفی کرد و در طی دوران دعوتش بدو آموخت که چگونه بر پای خویش ایستاده و از پیروی کورکورانه بپرهیزد و برای زندگی خویش برنامه داشته باشد و به صلاح و مصلحت خویش گام بردارد و مسؤول عملکرد خویش باشد [۱۱۷] و حق را جدای از منافع فردی و جمعی بشناسد. بدین گونه پیامبر (ص) با تغییر نگرش عربان به جامعه قبیله‏ای، جامعه انسانی را شناسایی کرد و نشان داد که آنچه پیکره یک جامعه را می‏سازد انسان هایی با اهداف، انگیزه‏ها، آرمان ها و نیازها و خواسته‏های مشترکند نه خون و نسب [۱۱۸] در چنین جامعه‏ای شایسته‏ترین فرد، به رهبری برگزیده می‏شود و تبعیت آدمیان از او به مثابه پیروی گمراهی از هدایت یافته یا راه گم کرده‏ای از راه بلد است [۱۱۹] و او که جلودار جامعه انسانی در امور اجتماعی می‏شود، آگاه‏ترین و شایسته‏ترین آن مجموعه است [۱۲۰] هر چند به قبیله‏ای وابسته نبوده و یا از خاندان مشهوری نباشد. چیزی که رهبری انسانی را توجیه می‏کند توانایی، دانایی، خردمندی، ایمان، وارستگی، و شایستگی او است که خود بدان دست یافته است و پیروی از او با آگاهی و اختیار کامل و ناشی از انتخابی معقول است.

تلاش چندین ساله پیامبر (ص) با هجرت به مدینه تحقق عینی یافت. او در این شهر، جامعه‏ای را طراحی کرد که همه انسان ها از هر نژاد و نسب در آن امکان زندگی یافته و نقش آفریدند و با توجه به سه اصل آزادی انسانی، شایستگی سالاری و مسئولیت انسانی همگان، هر کسی می‏توانست نسبت به مهمترین مسایل سیاسی و اجتماعی اظهارنظر و مداخله نماید و بالاترین مقام سیاسی و دینی با عنایت بدو گوش داده و گاه نظراتش را به کار می‏بست. [۱۲۱]

بنابراین در مکتب رسول خدا رابطه انسانی تعریفی جدید یافت و بر اساس اصول اخلاقی متعالی استوار شد و اصل عدالت، عدم تجاوز و خردمندی به جای خودخواهی، تجاوزگری و جهالت که اصول حاکم بر نظام قبیله‏ای بود نشست و حکومتی واحد را در سرزمین حجاز برای همیشه پایه‏ریزی می‏کرد. این روند می‏رفت که جامعه اسلامی به مدینه فاضله‏ای تبدیل شود که از دیرباز اندیشه افلاطون و ارسطو و دیگر فیلسوفان را به خود مشغول داشته بود، اما تحولات بعدی، مسیری دیگر را برای نظام اسلامی رقم زد.

● دگرگونی سیاسی

درگذشت پیامبر (ص) آغاز تحولی جدید در عرصه سیاست نیز بود. هنوز جنازه رسول خدا به خاک سپرده نشده بود که جمعی از انصار و مهاجرین در سقیفه بنی ساعده جمع شده و بی در نظر داشت اصول اسلامی و با استناد به اصل جاهلی (قبیله محوری) [۱۲۲] فردی را به خلافت برداشته که از نظر شایستگی فرادست همگان نبود و همین عمل قاعده‏ای را در میان اهل سنت پایه نهاد که ترجیح مفضول بر فاضل باشد. [۱۲۳] به هر روی ابوبکر با کوشش بر حفظ ظواهر اسلامی و رعایت سیره رسول خدا خلافت کرد [۱۲۴] اما بر خلاف سنت و شیوه آن حضرت، پس از دو سال، عمر را به جانشینی خود برگزید. [۱۲۵] گذشته از آنچه در زمان ابوبکر رخ داد و ارزش هایی زیر پا نهاده شد و رسماً حق خاندان رسول تصاحب گردید، این عمل ابوبکر در گزینش خلیفه بعدی، بدعتی در روش سیاست اسلامی پدید آورد که هرگز بازداشته نشد.

جالب آن است که اهل سنت چنین حقی را برای پیامبر (ص) قایل نبوده‏اند. [۱۲۶] عمر که برابر روش نامعمول بر سر کار آمد با خشمگینی، تندخویی و تعصبی که داشت [۱۲۷] به خلافت پرداخت. وی در روش سیاسی خود، با اتکا به خصلت‏های اخلاقی که داشت، نظامی نزدیک به استبدادی را توجیهی دینی کرد و با رأی خود به اداره مملکت پرداخت و پس از فتوحاتی که در دوره‏اش پدید آمد افرادی را نه چندان شایسته به امارت برگزید که در بدبینی بسیاری از مناطق مفتوحه نسبت به سیاست اسلامی تأثیری به سزا داشت.

روش عمر در تقسیم بیت‏المال، گذشته از پیامدهای بسیاری که داشت، بار دیگر طبقه بندی خاصی را در جامعه ایجاد کرد که عملاً برخی را از همکاری با نظام اسلامی بازمی‏داشت، هر چند او شاخص هایی را برای این تفاوت تعریف کرده بود اما برای فرد مسلمانی که از زمان پیامبر (ص) به تساوی و برابری خوی کرده بود پذیرفتنی نبود. [۱۲۸] تبعیض‏های پیش آمده نه برای تازه مسلمانان غیر عرب مقبول بود و نه اشراف قریش را خوشنود می‏ساخت به ویژه آن دسته از اشرافی که بر اساس ملاک‏های بیان شده، هیچ امتیاز نداشتند، آنان که تنها پس از فتح مکه و به اجبار، به جمع مسلمانان پیوسته بودند بی‏آنکه اسلام را در درون خویش راه داده باشند اینان در برنامه‏ای از پیش طراحی شده عمر را از پای درآوردند [۱۲۹] اما او در بستر مرگ برای آینده جامعه اسلامی اندیشه‏ای کرد که به راستی هیچ توجیهی برای آن نمی‏توان ساخت. او شش تن را به عنوان اعضای شورایی برگزید که می‏بایست طی سناریویی، فردی را از میان خویش به خلافت بردارند. [۱۳۰] تمامی آنان از مهاجرین بودند و هرگز هیچ یک از آنان مدعی هم سطحی با یکدیگر به ویژه با امام علی (ع) نبودند و عمر با این عمل هم گزینش اصلح را زیر سؤال برد و هم گزینشگری مردم را خنثی کرد، دو اصلی که در سیاستگری اسلامی، بسیار اساسی بود.

عثمان پس از عمر طی فرایندی بر سر کار آمد. وی که فردی ضعیف، سالخورده خویشاوند دوست و وابسته به خاندان اموی بود بر خلاف عهدی که با عبدالرحمن بن عوف بسته بود، [۱۳۱] بی توجه به سنت رسول و حتی دو خلیفه پیشین، دست به تغییراتی در ارکان نظام زده و شیوه‏ای را پیشه ساخت که جز ملک شخصی دانستن خلافت، هیچ توجیهی برای آن نمی‏توان یافت. خلیفه بی‏دغدغه اصلاح امور و هدایت مردم به زندگی تجملی و اشرافی روی آورد و با به کارگیری و ارج‏گذاری به افرادی زشت سیرت و بدکردار، [۱۳۲] آن چنان نابسامانی در جامعه ایجاد کرد که هرگونه رفتار غیر دینی و خشونت سیاسی توجیه‏پذیر بود. رفتاری که امیر خلیفه، معاویه در شام نسبت به صحابی بزرگ پیامبر (ص) ابوذر، که به اعتراض علیه او برخاسته بود، انجام داد نه تنها برای عثمان پذیرفتنی بود حتّی در شدت عمل او نسبت به ابوذر اثر گذاشت. [۱۳۳]

سیاست و حکومت با گذر زمان دستخوش آسیب‏های بسیاری شد و از جایگاه دینی خود خارج به بازیچه‏ای در دست خلیفه مبدل گردید به گونه‏ای که برخی از مسلمانان پس از طی مراحلی، بر خلیفه شوریده و او را از پای درآوردند.

پس از عثمان، اندک آگاهی که در مردم پیدا شد آنان را به سوی علی (ع) کشاند و برای اولین بار پس از رسول خدا، به شکلی معقول به گزینش خلیفه روی کردند. علی (ع) با همه بی‏میلی که تابع انحراف جامعه اسلامی از مسیر اصلی بود، [۱۳۴] پذیرای خلافت شد و بر آن شد تا راهی صحیح و اصولی پیش گیرد و کژی ها را به راستی کشانده و سرنوشت مردم را به دست خودشان دهد. او، اصل هدایت، اصلاح، امر به معروف و نهی از منکر، عدالت گستری و انسان سازی را که از شؤون امامت مسلمین بود، به کار بست تا شاید آب رفته را به جوی بازگرداند، اما آنان که کام خویش را با این شهدها تلخ می‏یافتند با افروختن آتش فتنه به نقض عهد پرداخته، ستم پیشه کردند و از دیانت خارج شدند (ناکثین، قاسطین و مارقین) [۱۳۵] و در نهایت امام را با حیله‏گری و ستم به شهادت رساندند و پس از آن حضرت امام حسن (ع) را نیز که نزدیک هشت ماه [۱۳۶] یا شش ماه [۱۳۷] خلافت کرده بود همانگونه از صحنه برکنار کردند، بدین‏گونه حقیقتی که می‏رفت پس از سال ها تجدید حیات کند، در پس پرده‏ای پنهان شد و صحنه سیاست عرصه قدرت نهایی و تاخت و تاز فرد و خاندانی شد که با دو خلیفه پیشین کینه‏ای دیرینه داشت.

● خلافت معاویه و سیاستی نوین

معاویه پس از سال ها امارت شام، به عنوان خلیفه به میدان آمد و از آن روز تحولی عظیم در سیاست پدیدار شد. بی‏تردید او فردی زیرک، تیزهوش و نیرنگ باز بود. [۱۳۸] او که بیش از بیست سال در مناطق شمالی عربستان، دمشق، به عنوان امیر تام‏الاختیار لحظه شماری می‏کرد تا روزی آنچه را که در زمان پیامبر (ص) از دست داده بودند به دست آورد، [۱۳۹] پس از رسیدن به آن از هیچ کوششی دریغ نکرد و با جذب افرادی سیاست‏پیشه و زیرک از یک سوی به تحکیم قدرت خویش دست زد و از طرف دیگر صحنه سیاسی را از وجود مخالفین خود پاکسازی کرد و از سومین سوی حکومت را در خاندان خویش موروثی ساخت. مشخصه‏های سیاست معاویه در نگاهی کلی چنین است.

الف) فریب و نیرنگ

منابع تاریخ اسلام، معاویه را فردی زیرک معرفی می‏کنند و گفته‏اند که وی یکی از چهار زیرک عرب (دهاة عرب) [۱۴۰] بود اما مطالعه در احوال او نشان می‏دهد که او چنان که امام علی (ع) فرمود، [۱۴۱] در فریبکاری و نیرنگ ‏بازی دستی بلند داشت. آنچه از نیرنگش در نبرد صفین مذکور است و حیله‏ای در انعقاد صلح با امام حسن (ع) به کار بست، [۱۴۲] موردی از موارد بسیار است.

ب) اختناق و جهل گستری

آزادی انسانی، آگاهی‏یابی و حق دخالت در امور زندگی از اولیات زندگی آدمی در جامعه است. معاویه با سیاست انقباضی، مردم را در محدوده‏ای از اختیار قرار داد که چاره‏ای جز پذیرش آن نداشتند. جاسوسان بسیار، چاپلوسان و خبرچینان، هرگونه فضای باز را مسدود ساخته و با گسترش تبلیغات مسموم [۱۴۳] امکان حقیقت‏یابی و آگاهی را از همگان گرفته بود.

ج) استبداد و فشار

معاویه با دو رویه خشم و محبت، به اعمال سیاست پرداخت؛ خشم نسبت به دشمنان و رقیبان و محبت نسبت به خویشان و درباریان و از این طریق امکان دخالت و اظهارنظر در امور سیاسی و اجتماعی را از هر دو گروه ربود. شدت خشونت وی را در برخورد با حجر بن عدی و یارانش می‏توان یافت:

«در سال ۵۳ معاویه حجر بن عدی کندی را دست بسته کشت. زیاد او را با نه تن از یارانش از اهل کوفه و چهار تن غیر کوفی به سوی دمشق فرستاد. در برج عذرا مردی یک چشم از طرف معاویه آمد و به حجر گفت: ای سرور ضلال و منبع کفر و طغیان و دوستدار ابوتراب! امیرالمؤمنین به من فرمان داده است ترا با یارانت بکشم مگر آنکه از کفر خویش برگردید و رفیقتان را لعن کنید و از او بیزاری جوئید. نمی‏پذیرفتند و نیمی دیگر کشته شدند.» [۱۴۴] و شدت محبتش نیز از بذل و بخشش های بسیار دریافتنی است.

د) انحصار حکومت

معاویه که با تلاش چندین ساله به خلافت دست یافته بود نمی‏خواست به راحتی آن را از خاندان خویش خارج سازد بدین منظور از سال ها پیش، با رایزنی و هم اندیشه با اطرافیان و تطمیع آنان، [۱۴۵] زمینه ولایتعهدی یزید را که فردی عیاش، سگ‏باز و شرابخوار، بود مطرح کرد و در نهایت رسماً به عنوان جانشین خود معرفی کرد. او هرگز دغدغه دین نداشت و جزبه عیش و نوش نمی‏اندیشید.

یعقوبی و دیگران از مورخین نوشته‏اند در سالی ‏که معاویه یزید را با لشکری برای فتح بلاد روم فرستاده بود در غذقذونه که در آنجا دیری بود به نام دیر مرّان اتراق کردند و یزید در آن دیر با ام کلثوم نامی مشغول عیّاشی و لذّت بری شد و در اثر بدی هوا لشکر مبتلا به تب و آبله شدند و مرض به قسمی در اردوی مسلمین افتاد که مثل برگ خزان روی زمین می‏ریختند و می‏مردند؛ هرچه به یزید اصرار کردند زودتر از اینجا کوچ کنیم اعتناء نکرد و این اشعار را سرود:

ما ان ابالی بمالاقت جموعهم بالغذقذونة من حمّی و من موم

اذا اتکّأت علی الانماط فی غرف بدیر مرّان عندی ام‏کلثوم [۱۴۶]

امام حسین (ع) نیز در خطاب به ولید بن عتبه، استاندار مدینه، که از او خواسته بود تا با یزید بیعت کند فرمود:

«و یزید شارب الخمر و قاتل النفس المحترمة، معلن بالفسق و مثلی لا یبایع مثله.» [۱۴۷]

اما خلافت به یزید رسید و باب جدیدی در حیات سیاسی اسلام گشوده شد.

بنابراین تمامی آنچه به عنوان سیاست اسلامی در دوران پیامبر (ص) شکل گرفته بود و به صورت کم‏رنگ در زمان خلفا نگه داشته شد در زمان معاویه فرو ریخت، جامعه زمان معاویه و سپس فرزندش یزید، با سیاستی مزورانه، مستبدانه و غیر اسلامی اداره می‏شد و روشن است که در چنین فضایی هیچ اصلی انسانی بر قاعده نمی ‏ماند و هر کاری به آسانی توجیه‏پذیر خواهد بود، تحولات سیاسی پیش آمده در این دوره، زندگی را بی‏پایه و انسان ها را بی‏هویت ساخته بود و ارزش ها جای خود را به زشتی ها و ضد ارزش ها داده و آدمیان بدان خوی کرده بودند. بی‏تفاوتی حاصل از این دگرگونی عنان حاکم را رها ساخته بود تا هر گونه که بخواهد پیش تازد. [۱۴۸]

۳) از نظر اقتصادی - سوداگرانه

تحول اقتصادی و معیشتی، عظیمترین دگرگونی بود که در زندگی عربان مسلمان رخ داد. عرب ها که پیش از اسلام در زمین سخت و سنگ‏ها می‏زیستند و بدترین غذاها می‏خوردند [۱۴۹] و خشونت طبیعت آنان به زندگی خشن خوی داده بود، پس از اسلام به ویژه پس از هجرت به دینه و غنایمی که در نبردها به دست آوردند، وضع معیشتی مناسبی یافتند. [۱۵۰] اوضاع مسلمانان در زمان پیامبر (ص) به سامان شد اما توصیه‏های فراوان پیامبر (ص) از یک سو و زندگی ساده و به دور از تجمل آن حضرت، از دیگر سو و سادگی زندگی اصحاب نزدیک به پیامبر چون علی (ع) و عمار و ابوذر و دیگران از سومین سو مسلمانان را در اعتدال معیشتی نگه داشته بود و به مال و منال دنیا به عنوان وسیله‏ای برای زیستن انسانی خویش می‏نگریستند و هرگز در کسب آن خود را به سختی نمی‏افکندند.

مسلمانان هر چه بیشتر به دست می‏آوردند آن را بین همنوعان نیازمند خویش تقسیم می‏کردند. در چنین حالی روشن است که انسان ها سبک‏بال و بدون تعلقات، زندگی می‏کنند و همچون مسافری همیشه آماده به سر می‏برند. در اواخر حیات پیامبر (ص) با فتح مکه عناصر جدیدی وارد جامعه اسلامی شدند و در اندک زمانی پس از آن از غنایم بسیار حنین به عنوان «مولفة قلوبهم» بهره بردند. [۱۵۱] اینان که از روحیه اشرافیگری جاهلی برخوردار بودند در زمانی کوتاه در میان مسلمانان در آمده و به زندگی خود ادامه دادند. شاید این طیف اولین کسانی بودند که در تاریخ اسلام زندگی تجمل را آزموده و ترویج دادند.

پس از پیامبر (ص) به ویژه در عصر فتوحات، هم غنایم بسیاری عاید مسلمانان شد و هم در پی گسترش سرزمین های اسلامی، مسلمانان با دیگر فرهنگ‏ها آشنا شدند. عربان مسلمان بیش از همه تحت تأثیر نوع زندگی و معیشت بیگانگان به ویژه ایرانیان قرار گرفتند.

«استیلا، بر بزرگترین شهر این ناحیه آسیا، مردم عربستان خشک را با رفاه زندگانی جدید و نعیم آن روزگار آشنا کرد. ایران کسری با کاخ شاهنشهی با سالن پذیرایی وسیع و طاق نماهای زیبا و فرشهای گرانبها و آن همه آرایش و شکوه، در اختیار سعد قرار گرفت.» [۱۵۲]

دستیابی به چنین غنایم برای عرب های مسلمان که پیش از این هرگز به مانند آن برنخورده بودند زندگی‏شان را عوض کرد. ابن طقطقی درباره اینان می‏نویسد:

«عربی در میان ذخایر به کیسه‏ای پر از کافور دست یافت، گمان برد که نمک است و چون طعام پختند طعمی در آن نیافتند و ندانستند آن چیست تا آنکه مردی پی برده و کافور را از ایشان خریداری کرد و در عوض پیراهنی که دو درهم ارزش داشت به ایشان داد. دیگر آنکه عربی بدوی از میان ذخایر به یاقوتی دست یافت که بسیار گرانبها بود ولی بدوی قیمت آن را نمی‏دانست. در این هنگام شخصی آن را به هزار درهم خریداری کرد. پس از چندی بدوی به قیمت واقعی آن پی برد و گفت، نمی‏دانستم عددی بالاتر از هزار هست. دیگر آنکه عربی طلای سرخ در دست گرفته فریاد می‏زد که کیست آن را با نقره عوض کند.» [۱۵۳]

همه این داستان ها در زمان فتح ایران رخ داد و تا این زمان هنوز مسلمانان ارزش واقعی طلا، یاقوت و نقره را نمی‏دانستند و نحوه استفاده از آن را بلد نبودند. پس از این وضع مسلمانان عوض شد و مهمتر از آن در نگرش آنان به زندگی تحولی آشکار رخ داد. آنان که تا این زمان برای دین خدا و گسترش اسلام و رهانیدن دیگران از بند جهل و بی‏دینی جهاد می‏کردند، دگرگون شده و برای دستیابی به غنیمت، نعمت و زن و زندگی پیش رفتند. روش تقسیم بیت‏المال عمر، خود زمینه ساز چنین تحولی شد. رقابت بر سر دست یافتن به ثروت پدید آمد هر چند سختگیری و خشونت عمر مانع بروز آن بود اما آتش زیر خاکستری بودکه به زودی بروز یافت و تمامی جامعه را فرا گرفت.

روی کار آمدن عثمان با روحیه اشرافیگری و تجمل‏طلبی، به این دگردیسی سرعت داد. او خود بیش از دیگران و بر خلاف دو خلیفه پیشین به زندگی رفاهی روی کرد [۱۵۴] و به دنبال او بسیاری از صحابه نیز به آن روی آوردند. مسعودی مختصری از معیشت عثمان و صحابه را چنین آورده است:

«عثمان در مدینه خانه‏ای ساخت و آن را با سنگ و آهک برآورد و درهای خانه را از چوب ساج و عرعر ساخت و همو در مدینه اموال و باغ ها و چشمه‏های بسیار داشت. در ایام عثمان بسیاری از صحابه ملک ها و خانه‏ها فراهم کردند از جمله زبیر، خانه‏ای در بصره ساخت که تاکنون یعنی سال ۳۳۲ معروف است و تجار و مالداران و کشتیبانان بحرین و دیگران آنجا فرود می‏آیند.

در مصر و کوفه و اسکندریه نیز خانه‏هایی ساخت. آنچه درباره خانه‏ها و املاک او گفتیم هنوز هم معروف است و پوشیده نیست. موجودی زبیر پس از مرگ پنجاه هزار دینار بود و هزار اسب و هزار غلام و کنیز داشت و در ولایاتی که گفتیم املاکی به جا گذاشت. طلحه در کوفه خانه‏ای ساخت که هم اکنون در محله کناسه به نام دارالطلحیین معروف است. از املاک عراق روزانه هزار دینار درآمد داشت. در ناحیه سراة بیش از این درآمد داشت. در مدینه نیز خانه‏ای ساخت و آجر و گچ و ساج در آن به کار برد. عبدالرحمن بن عوف نیز خانه‏های وسیعی ساخت.

در طویله او یک صد اسب بود و هزار شتر و ده هزار گوسفند. پس از وفاتش یک چهارم مالش هشتاد هزار دینار بود. سعدبن ابی‏وقاص نیز در عقیق خانه‏ای مرتفع و وسیع بنا کرد و بالای آن بالکن ساخت. سعید بن مسیب می‏گوید، وقتی زید بن ثابت بمرد چندان طلا و نقره به جا گذاشته بود که آن را با تبر می‏شکستند؛ به جز اموال و املاک دیگر که قیمت آن یک صدهزار دینار بود. مقداد در محل معروف به جُرف در چند میلی مدینه خانه‏ای بنا کرد و بالای آن بالکن هایی ساخت و از درون و برون گچ کشید. یعلی بن منبه وقتی بمرد پانصد هزار دینار نقد به جاگذاشت، مبالغی هم از مردم بستانکار بود و اموال و ترکه دیگر او سیصدهزار دینار قیمت داشت.» [۱۵۵]

ابن خلدون پیش از آنکه تحول زمان عثمان را نشان دهد، اوضاع عرب را در پیش بیان می‏کند که چگونه در سختی و مشقت می‏زیستند و به خوردن غذاهای بد شکم خود را سیر می‏کردند اما پس از دستیابی به غنیمت و ثروت دگرگون شدند. [۱۵۶] هرچند وی می‏کوشد تا این تحول را از آن رو که از مال حلال است توجیه کند. به هر روی گرایش صحابه و دیگر مسلمانان به زندگی رفاهی و کوشش برای تأمین زندگی برتر با طبع آسوده خواه انسانی سازگارتر افتاد و مسلمانان روز به روز در آن فرو رفتند. آمدن امام علی (ع) و مبارزه پیگیر آن حضرت برای ایجاد اعتدال در جامعه اسلامی و توجه دادن شهروندان به حقیقت زندگی کارگر نیفتاد. امام که می‏دانست هیچ کاخی بر نمی‏آید جز اینکه کوخی پایمال گردد و ثروتمندی عده‏ای به فقر عده‏ای دیگر گره خورده است بر آن بود تا همچون زمان رسول خدا (ص) مسلمانان را به سوی ارزش ها بکشاند [۱۵۷] اما هر چه آن حضرت بیشتر می‏کوشید بر شمار دشمنانش افزوده می‏شد چون آنان که ثروت و مکنتی یافته بودند به هیچ طریقی حاضر به بازگشت به گذشته نبودند. برای آنان این گونه زیستن بدون دغدغه و تعهد گواراتر از آن چیزی بود که علی (ع) بدان دعوت می‏کرد. آنان سختی های زندگی مسلمانی را در زمان پیامبر (ص) چشیده بودند و آزموده را تجربه کردن خطا بود و امام بی‏آنکه توفیقی آشکار یابد به شهادت رسید.

زندگی تجملی که تابع درآمدهای گوناگون به ویژه غنیمت، جزیه و زکات بود روز به روز رنگ و لعاب دیگری می‏یافت. این شیوه در شام که از همان ابتدا با زندگی معاویه، زاده خاندان اشرافی مکّه، آشنا شده بودند و روش معیشتی اسلامی را در او جستجو می‏کردند، چندان غریب نمی‏نمود. درآمدهای گزاف حاصله از فتوحات، برای معاویه و اطرافیانش ناز و نعمت غیر قابل تصور آورده بود تنها درباره خوراک معاویه آورده‏اند:

«وی در هر روز پنج نوبت غذا می‏خورد و غذای آخرش از همه سنگینتر بود، سپس می‏گفت: ای غلام سفره را برگیر که خسته شدم و سیر نگشتم. نیز نقل کرده‏اند که زمانی گوساله‏ای را برای وی بریان کرده آوردند. معاویه آن را با یک دست نان سفید و چهار گرده ستبر و یک بزغاله گرم و یک بزغاله سرد غیر از غذاهای رنگارنگ دیگر صرف کرد. همچنین زمانی صد رطل باقلی ‏تر نزد وی نهادند و او همه آن را خورد. [۱۵۸]»

هر چند نویسنده در مقام بیان پرخوری اوست اما به راحتی می‏توان دریافت که چنین فردی در چه فضا و امکاناتی است که چنین می‏خورد!

انسان هایی که در این دوره زندگی می‏کنند از نظر معیشتی ویژگی هایی دارند.

الف) رقابت در دست یافتن ثروت

بی تردید آدمیان در هر عرصه‏ای که وارد شوند سیری ناپذیرند، این ویژگی در عرصه‏های مثبت، ارزش، ولی در مقوله‏های منفی، ضد ارزش به شمار می‏آید. هیچ انسانی از داشتن و ثروتمندی سیر نمی‏گردد و برای اینکه بتواند بیشتر داشته باشد به رقابت با حریفان بر می‏خیزد تا از آنان پیشتر رود. چنین انسانی هرگز درد جامعه را نخواهد یافت و دغدغه دینی و انسانی نخواهد داشت.

ب) زیر دست پروری

ثروتمندی و دارایی روان‏شناسی مخصوص به خود دارد. آنان که به ثروت و سرمایه دست یافتند به اشرافیگری و کبر روی می‏کنند و خود برتربینی و ندیدن دیگران مشخصه اصلی اینان است و برای اینکه هر چه بیشتر برتری خود را به نمایش گذارند افرادی را به عنوان نوچه و زیر دست در اطراف خود جمع می‏کنند و بدین گونه بردگانی در جامعه انسانی پدید می‏آیند و بردگی، خود فرهنگی می‏آفریند که چون موریانه نظام انسانی را از میان تهی می‏سازد.

ج) خدا ناباوری

خداوند در قرآن می‏فرماید:

«ان الانسان لیطغی ان راه استغنی.» [۱۵۹]

بی نیازی و ثروتمندی با خداباوری و ایمان چندان سازگار نیست. دارایان دین و خدا را تا آنجا می‏خواهند که به ثروت و دارایی‏شان لطمعه‏ای وارد نسازد و دینی را می‏پسندند که به روش زندگی آنان مهر تأیید نهد. هرگاه دین با دارایی آنان در تعارض افتد، این دین است که به کناری نهاده می‏شود و همیشه دین حقیقی با ثروتمندی افراطی ناسازگار است. بنابراین ثروت‏های پیدا شده در عصر امام حسین (ع) و سرمایه‏داری مردم، میانه آنان را با دیانت و ارزش ها به هم زد و حتی آن گاه که امام برای ایفای نقش انسانی و دینی بر می‏خیزد برخی از ترس آنکه دامنگیرشان شود او را از چنین حرکتی باز می‏دارند و توصیه به سکوت می‏کنند.

د) قشری گری

سرمایه دارانی که درآمد خویش را از کانال دین به دست آوردند و در جامعه دینی نیز زندگی می‏کنند برای توجیه رفتار خویش به تبلیغ و ترویج ظواهر و پوسته دین می‏پردازند، برخی از شعائر دینی را به پا می‏دارند اما از درون دین را تهی ساخته و بر مردم خویش توجیه می‏کنند. [۱۶۰]

جامعه عصر امام حسین (ع) از چنین ویژگی هایی برخوردار بود و به تبع آنچه که بیان شد اخلاق و فرهنگ و ارزش ها دگرگونی یافته و جای خود را به ضد آنها می‏دهد. در چنین جامعه‏ای حق پایمال می‏شود و ظالم جان می‏گیرد، خون ها ریخته می‏شود و خاندان عترت و طهارت به اسارت برده می‏شود، احکام الهی زیر پا نهاده شده و فساد رواج می‏یابد ولی کسی فریاد نمی‏زند یا از آن رو که نمی‏داند چه می‏گذرد و یا می‏داند و نمی‏تواند و یا می‏داند و می‏تواند ولی می‏ترسد. اما هیچ یک توجیه کننده کوتاهی آنان که در این جامعه زندگی می‏کنند نیست.

● چکیده و نتیجه

خلاصه آنچه بیان داشتیم در چند نکته چنین است:

۱) تحولات پیش آمده پس از رحلت رسول اکرم (ص) به ویژه در عصر فتوحات، زندگی کردن بی‏دغدغه و همراه با آسایش و آرامش را برای عربان مسلمان به ارمغان آورد و تن‏پروری حاصل از این وضع مجال هرگونه قیام و اعتراض را از آنان گرفته بود.

۲) تفسیرهای ناصواب و غیر صحیح از دین و سنت، از آغازین روزهای رحلت رسول خدا (ص) فهم درست دین را برای پسینیان مشکل ساخت، از این رو هر نوع رفتار و قانونی در جامعه گاه در نظرشان دینی و ارزشی جلوه می‏کرد.

۳) فضای مسموم و تبلیغاتی پیش آمده در جامعه اسلامی به ویژه پس از قتل عثمان و تقابل مسلمانان با یکدیگر، بسیاری را به کنج خلوت و عبادت کشانده و از صحنه‏های سیاسی بیرون برده بود.

۴) فشار و اختناق سیاسی که به ویژه در دوران خلافت معاویه پدیدار گشت، ترس ودلهره عجیبی در توده مردم ایجاد کرد که حتی برای گرفتن حق خویش جرأتی نداشتند.

۵) جهل و ناآگاهی سیاسی و اجتماعی، مسلمانان را از تشخیص مصادیق حق و باطل دچار اشتباه و خطا کرده بود و نمی‏دانستند به کدام یک از دو سوی جبهه روی کنند.

۶) جعل حدیث و اشاعه اخبار دروغین، گاه افراد را نسبت به ارزش های حقیقی دین دچار تردید می‏ساخت و آنان را بیش از پیش دچار سرگردانی عقیدتی و تحیر می‏کرد.

۷) دنیازدگی اصحاب رسول خدا (ص) به عنوان الگوهای دینی و همراهی آنان با حکومتگران ناشایست برخی را از شناخت راه صحیح باز می‏داشت.

۸) بدنمایی و غیر واقعی عرضه کردن حرکت و خواست امام حسین (ع)، عده‏ای را در تصمیم ‏گیری با مشکل مواجه ساخته بود.

۹) در نهایت غافلگیر شدن عده‏ای، آنان را از یاری به موقع بازداشته و نتوانستند در این جهت گام بردارند.

همه آنچه بیان شد تنها تحلیل واقعیات حاکم بر جامعه اسلامی آن روز بود که زمینه ساز کشتار بی‏سابقه در تاریخ اسلام گردید و اهل حرم رسول خدا (ص) قتل عام شدند و شماری دیگر به اسارت رفتند اما آیا آنچه واقعی بود ارزشی نیز بود؟ قطعاً چنین نبود و آنان که به آگاهی از زمانه و تحت تأثیر فضای ایجاد شده از مسئولیت انسانی خویش کناره گرفتند بی تردید بایستی پاسخگوی ایمان خود باشند چنانکه تاریخ برای همیشه آنان را نکوهیده است.

پی نوشت

۱. سوره کهف، آیه ‏۱۰۳ و ۱۰۴.

۲. تاریخ فخری، ص ‏۱۵۵.

۳. انساب الاشراف، ج ‏۳، ص ‏۱۸۸.

۴. لهوف، ص ‏۲۰، مقتل خوارزمی، ج ‏۱، ص ‏۱۸۵.

۵. رک، امامت و رهبری، مطهری، ص ‏۳۲ به بعد.

۶. شرح الاخبار ۱۱۲/۳، مثیرالاحزان، ص ‏۱۲.

۷. مروج الذهب، ج ‏۲، ص ‏۶۶.

۸. المعجم الکبیر، ج ‏۳، ص ‏۳۸، بحارالانوار، ۶/۴۵.

۹. پیامبر (ص)، در سال یازدهم هجری درگذشت و واقعه عاشورا در سال شصت و یک هجری رخ داد.

۱۰. تاریخ الخلفاء، ص ‏۲۱۳.

۱۱. رک، تشیع در مسیر تاریخ، ص ‏۱۶۹ به بعد.

۱۲. الفتوح، ابن اعثم، ج ‏۴، ص ‏۴۹، الاغانی، ج ‏۱۵، ص‏ ۲۳۲.

۱۳. طبقات الکبری، ج ‏۲، ص ‏۱۲۸ و ۱۶۵ الانساب، ج ‏۱، ص ‏۴۹۶.

۱۴. مروج الذهب ج ‏۱، ص ‏۶۶۳ به بعد، تاریخ سیاسی اسلام، ص ‏۲۴۲ به بعد.

۱۵. خطبه‏های امام علی (ع) آکنده از توصیه‏های اخلاقی و توجه دادن آدمیان به خویشتن است. رک تاریخ الیعقوبی ج ‏۲، ص ۱۲۰ به بعد.

۱۶. الیعقوبی ج ‏۲۸۵/۲، فتوح البلدان بلاذری، ص ۴۱۰، طبری، ج ‏۲، ص ‏۱۶۶.

۱۷. تاریخ عرب و اسلام، امیرعلی، ص ‏۸۵.

۱۸. تاریخ الخلفاء سیوطی، ص ‏۱۹۴.

۱۹. تاریخ الیعقوبی، ج ‏۲، ص ‏۱۴۳ و ۱۴۴.

۲۰. تاریخ سیاسی اسلام، ص ‏۳۳۴، نقش عایشه در تاریخ اسلام، علامه عسکری، ج ‏۳، ص ‏۵.

۲۱. مدنیت و پیشرفت در اینجا به معنای پیشرفت ظاهری و دست یافتن به رفاه مادی نیست بلکه در مفهوم جامع آن است که اخلاق متعالی و فرهنگ انسانی را نیز در بر می‏گیرد.

۲۲. شاید بتوان از آیه ۱۱ سوره رعد، که دگرگونی جامعه را به دگرگونی درونی انسان ها دانسته، بر این مطلب گواه گرفت.

۲۳. تاریخ طبری، ج ‏۱، ص‏ ۸۲ و ۹۳.

۲۴. فضائل مکّه و السکن فیها، حسن بصری، ص ‏۱۴؛ البدایة و النهایة، ابن کثیر ۶، ص ‏۷۹.

۲۵. رک، اخبار مکه ازرقی.

۲۶. سیرة رسول الله، ج ‏۱، ص ‏۲۸۳ - ۲۸۵؛ اعلام الوری طبرسی، ص‏ ۶۰.

۲۷. فتوح البلدان، بلاذری، ۴۶/۱.

۲۸. رابطه عبد و مولی که در پیش وجود داشت به رابطه برابری انسان ها در پیشگاه خداوند، تعریف شد.

۲۹. تاریخ الیعقوبی ج ‏۱، ص ‏۲۵۴.

۳۰. تاریخ تمدن اسلام، ج ‏۱، ص ‏۲۰ - ۲۲.

۳۱. تاریخ الیعقوبی، ج ‏۲، ص ‏۲۴، تاریخ الطبری، ج ‏۵، ص ‏۴۱۳، البدایة و النهایه، ج ‏۳، ص ‏۵۴.

۳۲. مجمع الزوائد، هیثمی، ج ‏۸، ص ‏۴۵.

۳۳. المحبّر، محمد بن حبیب بغدادی، ص ‏۱۶۴.

۳۴. مقدمه ابن خلدون، ج ‏۱، ص ‏۲۸۶.

۳۵. تاریخ طبری، ج ‏۲، ص ‏۱۳.

۳۶. تاریخ تمدن اسلام، ج ‏۱، ص ‏۱۶.

۳۷. رک، تشیع در مسیر تاریخ، ص ‏۲۳ و ۲۴.

۳۸. تاریخ تمدن اسلام، ج ‏۱، ص ‏۱۷.

۳۹. السیر و المغازی، ص ‏۲۱۰.

۴۰. همان، ص ‏۱۴۴، الاستیعاب، ج ‏۲، ص ‏۲۷۱.

۴۱. طبقات، ج ‏۱، ص ‏۲۰۹.

۴۲. سیرة النبی، ج ‏۲، ص ‏۲۷۲، نقش عایشه در تاریخ اسلام، ج ‏۳، ص ‏۱۶ به بعد.

۴۳. الاغانی، ج ‏۶، ص ‏۳۵۵، تهذیب ابن عساکر، ج ‏۶، ص ‏۴۰۷.

۴۴. معجم البلدان، یاقوت حموی، ج ‏۵، ص ‏۴۳۰.

۴۵. تشیع در مسیر تاریخ، ص ‏۲۶.

۴۶. انساب الاشراف، ج ‏۱، ص ‏۵۸۲، تاریخ الیعقوبی، ج ‏۲، ص ‏۱۲۳.

۴۷. طبقات الکبری، ج ۲، ص ‏۲۶۹ و ج ‏۳، ص ‏۱۸۲.

۴۸. تلاش‏هایی که برای خانه نشینی امام علی (ع) و برکناری امام حسن (ع) و در نهایت شهادت امام حسین (ع) شد مصداق روشن این سخن است.

۴۹. اختیار معرفة الرجال، ج ‏۱، ص ‏۲۷.

۵۰. مروج الذهب، ج ‏۲، ص ‏۶۰.

۵۱. تاریخ عرب، حتی، ص ‏۳۰۴.

۵۲. سرزمین های خلافت شرقی، ص ‏۸۱.

۵۳. فتوح البلدان، ص ‏۳۹۲ و ۳۹۳، البلدان، ص ‏۸۹.

۵۴. تاریخ عرب، ص ‏۲۰۳.

۵۵. تشیع در مسیر تاریخ، ص ‏۱۲۸ به بعد.

۵۶. همان، ص ‏۱۳۷ به نقل از طبری، ج ‏۱، ص ‏۲۴۱۸ به بعد.

۵۷. همان، ص ‏۱۳۵ به نقل از طبری، ج ‏۱، ص ‏۲۴۱۴.

۵۸. همان، ص ‏۱۳۵.

۵۹. انساب الاشراف بلاذری، ج ‏۵، ص ‏۴۶.

۶۰. بحارالانوار، ج ‏۲۵، ص ‏۲۸۵.

۶۱. تشیع در مسیر تاریخ، ص‏۱۴۶ به بعد.

۶۲. تاریخ المدینة المنوره، ابن شبه، ج ‏۴، ص ‏۱۲۶۲، نقش عایشه در تاریخ اسلام، ج ‏۳، ص ‏۹۶ به بعد.

۶۳. تشیع در مسیر تاریخ، ص ‏۱۵۰ به بعد.

۶۴. امام در نهج البلاغه، به فراوانی به نکوهش کوفیان پرداخته است. رک. خطبه‏های ۲۵، ۲۷، ۲۹، ۳۴، ۳۹.

۶۵. رک، صلح امام حسن (ع) آل یاسین، ص‏ ۴۰۵ به بعد.

۶۶. مروج الذهب، ج ‏۲، ص ‏۸، شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ۱۵/۳.

۶۷. نامه‏نگاری‏های بسیار به امام حسین (ع) و پای بند نبودن به آنها، استقبال از مسلم و عدم حمایت از او و....از این قبیل است.

۶۸. قیام حسین (ع)، شهیدی، ص ‏۹۹.

۶۹. البلدان، ص ‏۱۰۱ و ۱۰۲.

۷۰. فتوح البلدان، ص ‏۴۸۵.

۷۱. همان، ص ‏۴۸۴.

۷۲. سرزمین های خلافت شرقی، ص ‏۴۸.

۷۳. نهج البلاغه، خطبه ۱۳.

۷۴. مروج الذهب، ج ۲، ص ‏۳۶۰.

۷۵. نقش عایشه در تاریخ اسلام، ج ‏۳، ص ‏۱۰۵ به بعد.

۷۶. تاریخ فخری، ص ‏۱۰۳.

۷۷. فتوح البلدان، ج ‏۱، ص ‏۱۶۷ و ۱۶۹.

۷۸. سیر اعلام النبلاء، ذهبی، ج ‏۳، ص ‏۱۳۰.

۷۹. مقدمه ابن خلدون، ج ‏۱، ص ‏۳۸۷.

۸۰. مقدمه ابن خلدون، ج ‏۱، ص ‏۳۸۹.

۸۱. تاریخ الخلفاء، ص ‏۱۶۵.

۸۲. طبری، ج ‏۶، ص ‏۱۰۸، کامل ابن اثیر، ج ‏۲۰۲/۳.

۸۳. مروج الذهب، ترجمه، ج ‏۲، ص ‏۳۶.

۸۴. همان.

۸۵. البدایة و النهایة، ج ‏۷، ص ‏۲۵۵ و ۲۵۶.

۸۶. رک، همان، ج ‏۷، ص ‏۱۰۸ به بعد.

۸۷. تاریخ مدینه دمشق، این عساکر، ج ‏۴۳، ص ‏۴۱۳ و ۴۱۴.

۸۸. تاریخ عرب، ص ‏۲۵۵.

۸۹. همان، ص ‏۲۵۲.

۹۰. مروج الذهب، ۷۱/۲ و ۷۲، بررسی تاریخ عاشورا، آیتی، ص ‏۱۵ و ۱۶.

۹۱. مصداق روشن آن جریان سقیفه بنی‏ساعده بود که هر یک از مهاجرین و انصار، بی‏توجه به دستورات نبی اکرم (ص)، امّا با تمسک به برخی عناصر دینی، در پی کسب قدرت بر آمدند. رک: تشیع در مسیر تاریخ، فصل دوم، ص ‏۴۱ به بعد.

۹۲. تحف العقول ۱۷۴، طبری ۳۰۰/۷.

۹۳. رک. نقش عایشه در تاریخ، ج ‏۳، ص ‏۲۵۱ به بعد.

۹۴. بحارالانوار، ج ‏۲۹، ص ‏۶۳۲، مناقب خوارزمی، ص ‏۲۵۳.

۹۵. خلاصة الایجاز، شیخ مفید، ص ‏۲۲، الانتصار سیدمرتضی، ص ‏۲۷۱، تاریخ مدینة دمشق ۶۴، ص ‏۷۱.

۹۶. تاریخ عرب، حتّی، ص ‏۲۲۷، تاریخ الیعقوبی، ج ‏۲، ص ‏۱۶۴.

۹۷. سیر اعلام النبلاء، ج ‏۲، ص ‏۵۰.

۹۸. مقاتل الطالبیین، ص ‏۷۰، شرح ابن ابی الحدید، ج ‏۴، ص ‏۱۶.

۹۹. طبقات الکبری، ج ‏۴، ص ‏۱۷۳.

۱۰۰. تاریخ الیعقوبی، ج ‏۲، ص ‏۲۳۰، تاریخ طبری، ج ‏۴، ص ‏۱۸۸.

۱۰۱. البدایة و النهایة ج ‏۷، ص ‏۳۶۱.

۱۰۲. همان، ج ‏۸، ص ‏۴۷، اعلام الوری باعلام الهدی، طبرسی، ص ‏۴۰۳.

۱۰۳. بحارالانوار، ج ‏۳۳، ص ‏۱۷۰، الغدیر، ج ‏۱۰، ص ‏۲۸۴.

۱۰۴. مقتل خوارزمی، ۲ و ۵. لهوف/۶۹.

۱۰۵. مقتل خوارزمی، ۱۸۸/۱، مقتل عوالم/۵۴.

۱۰۶. الخرائج، ص ‏۲۶ و مدینة المعاجز، ص ‏۲۴۴.

۱۰۷. طبری، ج ‏۷، ص ‏۲۴۰.

۱۰۸. جامع الصغیر سیوطی، ج‏ ۱، ص ‏۳۱.

۱۰۹. مروج الذهب، ج‏ ۲، ص ‏۱۱ و ۱۲.

۱۱۰. لهوف، ص ‏۲۰، مقتل خوارزمی ‏۱۸۵/۱.

۱۱۱. مقدمه ابن خلدون، ج ‏۱، ص ‏۲۶۴ - ۲۶۶.

۱۱۲. تاریخ عرب، فیلیپ حتی، ص ‏۳۷.

۱۱۳. معجم البلدان، ۶۶/۲.

۱۱۴. تاریخ عرب، فیلیپ، حتی، ص ‏۳۷.

۱۱۵. تاریخ تحلیلی اسلام، سیدجعفر شهیدی، ص ‏۲۸.

۱۱۶. یعنی تنها به قبیله نظر دارد. جنگ‏های به وجود آمده در روزگار جاهلیت - ایام العرب - مصداق روشنی برای این سخن است. ر.ک: الانمانی، ج ‏۹، ص ‏۱۵۰ و ج ‏۴، ص ‏۱۴۰ - ۱۵۲ و العقد الفرید، ج ‏۳، ص ‏۹۵.

۱۱۷. انعام، آیه ‏۱۶۴.

۱۱۸. تاریخ المدینة المنورة، ۴۱۹/۲، تاریخ الیعقوبی، ج ‏۲، ص ‏۱۱۰.

۱۱۹. النزاع و التخاصم، مقریزی، ص ‏۴۴ و الاحتجاج، ج ‏۱، ص ‏۱۱۳ - ۱۲۹.

۱۲۰. نهج‏البلاغه، خطبه ۱۷۳.

۱۲۱. تفسیر المیزان، ج ‏۴، ص ‏۵۶.

۱۲۲. ابن ابی الحدید، ج ‏۶، ص ‏۳۸، تاریخ مدینه دمشقی، ج‏ ۳۰، ص ‏۲۸۶.

۱۲۳. نیل الاوطار شوکانی، ج ‏۳، ص ‏۱۸۳.

۱۲۴. مروج الذهب، ج ‏۲، ص ‏۳۲۶.

۱۲۵. تاریخ المدینه، ج ‏۲، ص ‏۶۶۷.

۱۲۶. رک، مقدمه ابن خلدون، ج ‏۱، ص ‏۳۷۶ به بعد (فصل بیست و هفتم).

۱۲۷. الجمل، ص ‏۱۲۰.

۱۲۸. رک، علی ابرمرد تاریخ، پاینده، ص ‏۵۷ به بعد.

۱۲۹. تشیع در مسیر تاریخ، ص ‏۸۷ - ۹۴.

۱۳۰. تاریخ الیعقوبی، ج ‏۲، ص ‏۱۶۴.

۱۳۱. تاریخ طبری، ج ‏۴، ص ‏۴۳۸.

۱۳۲. تاریخ عرب و اسلام، ص ‏۵۲.

۱۳۳. مروج الذهب، ج ‏۲، ص ‏۳۷۵ - ۳۷۷.

۱۳۴. نهج البلاغه، خطبه ۲۲۹.

۱۳۵. مناقب آل ابی‏طالب ۱۰/۲.

۱۳۶. برخی کناره‏گیری امام حسن (ع) را در ماه جمادی الاولی می‏دانند که در این صورت مدت خلافت آن حضرت نزدیک به هشت ماه خواهد بود. رک: صلح امام حسن (ع)، ص ‏۴۵.

۱۳۷. تاریخ الخلفاء ص ‏۲۱۳.

۱۳۸. نقش عایشه در تاریخ اسلام، ج ‏۳، ص ‏۱۲۵ به بعد.

۱۳۹. همان، ج ‏۳، ص ‏۲۸۶ به بعد.

۱۴۰. المحبّر، محمد بن حبیب، ص ‏۱۸۴.

۱۴۱. الاحتجاج ۴۱۳/۱، فرهنگ آفتاب، ج ‏۹، ص ‏۴۶۷۱.

۱۴۲. تشیع در مسیر تاریخ، ص ‏۱۵۷ به بعد.

۱۴۳. نقش عایشه در تاریخ اسلام، ج ‏۳، ص ‏۲۶۵ به بعد.

۱۴۴. مروج الذهب، ج ‏۲، ص ‏۸.

۱۴۵. العقد الفرید، ج ‏۳، ص ‏۱۲۹.

۱۴۶. بررسی تاریخ عاشورا، ص ‏۱۵.

۱۴۷. تاریخ طبری، ج ‏۱۶، ص ‏۲۱۸، ارشاد مفید/۲۰۰، کامل ابن اثیر ۲۶۴/۳.

۱۴۸. شرح نهج البلاغه، ج ‏۲، ص ‏۱۴.