خرمشاهی: حافظ از عرفای بزرگ ما نیست

بهاءالدین خرمشاهی در میان نسلی که در سال‌های دهه بیست متولد شدند، در سال‌های دهه چهل به دانشگاه رفتند و در دهه پنجاه به کار تالیف و تحقیق و ترجمه پرداختند، یکی از شناخته‌شده‌ترین …

بهاءالدین خرمشاهی در میان نسلی که در سال‌های دهه بیست متولد شدند، در سال‌های دهه چهل به دانشگاه رفتند و در دهه پنجاه به کار تالیف و تحقیق و ترجمه پرداختند، یکی از شناخته‌شده‌ترین چهره‌ها‌است. بیش از ۵۰ کتاب و هزار مقاله زاییده پویش و پژوهش بی‌وقفه او است. چند روز قبل سازمان فرهنگی- هنری شهرداری تهران مراسم بزرگداشتی برای او برگزار کرد. بهانه این بزرگداشت نیز یک عمر تحقیقات خرمشاهی درباره اشعار حافظ بوده ‌است. در این مراسم خرمشاهی گفت: <حافظ از عرفای بزرگ ما نیست. او هرگز به گردپای سنایی هم نمی‌رسد. همتراز و شاید فراتر از سنایی و‌عطار است و شاید فراتر از این دو، مولا‌نا. خود حافظ هم نه‌تنها ادعایی در این زمینه ندارد، بلکه اصلا‌ او منتقد صوفی، خرقه، خانقاه و به طور کلی تصوف رسمی است و حتی می‌گوید ای بسا خرقه که مستوجب آتش باشد.

حافظ پیرو عرفان نظری بوده و مقامات عرفانی هم داشته است. امثال سنایی، عطار و مولا‌نا اول عارف و در درجه بعد شاعر بودند، ولی حافظ اول شاعر هنرمند بالذات و بعد عارف بوده است.> اما پیش از آن نیز خرمشاهی به مناسبت روز بزرگداشت حافظ گفت‌‌وگویی با خبرگزاری مهر در رابطه با تاثیر قرآن در اشعار حافظ انجام داده بود که جالب توجه است. خرمشاهی گفت: <در اینکه حافظ قرآن‌پژوه بوده تردیدی نیست، هم خود در اشعارش تصریح کرده و هم تذکره‌نویسان و حافظ‌پژوهان قدیم و جدید آن را مورد اشاره قرار داده‌اند. در حقیقت قرآن‌پژوهی حافظ چند بخش است. او فقط حافظ قرآن نیست بلکه هم حافظ قرآن، هم قاری خوش‌صدای قرآن و هم مقری به معنای قرائت‌شناس بوده و وجود قرائت‌ها یعنی دگرسانی‌ها و دگرخوانی‌ها را می‌شناخته است. ‌ در حال حاضر ما تنها یکی از این قرائت‌های هفت‌گانه را رعایت می‌کنیم و بر اساس بررسی‌های شخصی حدود ۱۲۰۰ مورد دگرسانی و دگرخوانی وجود دارد که در کتاب‌ها ثبت شده است. حافظ از تمام این قرائت‌ها اطلا‌ع داشته و وقتی آیه‌ای را از حفظ می‌خوانده ازاختلا‌ف قرائت اطلا‌ع داشت. وجه دیگری از قرآن‌شناسی حافظ این بود که قرآن به چندگونه بر شعر او اثر دارد؛ یکی تاثیر ساختار شعر است، زیرا در قرآن توالی منطقی خیلی افراطی وجود ندارد و موضوعات مختلف در یک صفحه از قرآن به وجود می‌آید لذا حافظ نیز در هر بیت یا هر دو بیت از مضمون تازه صحبت می‌کند، بنابراین تمام اشعار حافظ معنویت است. وجه دیگر اینکه یکی از مضامین کلا‌ن شعر حافظ، اخلا‌ق است. در جمع عشق و عرفان، اخلا‌ق فوق‌العاده برای حافظ اهمیت داشته و باز تحت‌تاثیر قرآن، به عنوان مهم‌ترین کتاب منبع اخلا‌قی ما و نیز کتب اخلا‌قی دیگری چون اخلا‌ق ناصری خواجه نصیر مربوط به دوره پیش از حافظ و تاملا‌ت خود که انسان بسیار والا‌، متخلق به اخلا‌ق حمیده و سخنگوی اخلا‌ق بوده، شاید بتوان گفت ۳۰۰ یا ۴۰۰ بیت یا یک دهم اشعار حافظ تصنیف‌های درخشانی هستند که یک حکم اخلا‌قی دارند.>