نفت از همان روز نخست سیاه بود

تاریخچه گرانبهاترین طلای جهان

تاریخ هرودت نشان می‌دهد بیش از چهار هزار سال پیش، با وجود چاه‌های نفت در منطقه‌ای نزدیک شهر بابل، از آسفالت برای ساخت دیوارها و برج‌های بابل استفاده کردند.

در‌ایران باستان نیز طبقات بالای جامعه‌، در طب و همچنین جهت روشنایی از نفت استفاده می‌کردند. برای اولین بار نفت را در منطقه‌ای در رم باستان به نام داسیا‌، رومانی کنونی کشف کردند. اولین چاه‌های نفت در سال ۳۴۷ بعد از میلاد مسیح یا پیشتر از آن در چین حفر شدند. عمق‌این چاه‌ها حدود ۲۴۰ متر بود که با استفاده از تیغه‌های متصل به چوب بامبو حفر شده بودند. آن زمان از نفت جهت تبخیر آب دریا و تولید نمک استفاده می‌شد. اما بد نیست بدانید که در قرن هفتم در ژاپن از نفت به عنوان آب قابل سوزاندن یاد می‌شد. در قرن نهم میلادی حوزه‌های نفتی در اطراف باکو و آذربایجان کنونی برای تولید نفتا کشف شد. محمدبن زکریای رازی نفت را در قرن نهم میلادی تقطیر کرد و از آن مواد شیمیایی از قبیل نفت چراغ تولید کرد. دیگر شیمیدانان‌ایرانی و عرب نیز برای اهداف نظامی ‌نفت خام را تقطیر کردند تا مواد آتش‌زا تولید کنند. در قرن ۱۲ میلادی از طریق اسپانیا، اروپای غربی نیز با فرآیند تقطیر آشنا شد. اما اولین اشاره به نفت در قاره آمریکا به سال ۱۵۹۵ بر می‌گردد که در یادداشت‌های «سر والتر رالی» (Sir Walter Raleigh) درمورد دریاچه قیر ترینیداد (Trinidad Pitch Lake) دیده شد.‌این در حالی بود که ۳۵ سال بعد یادداشت‌های «جوزف دو لروش دالیون» (Joseph de la Roche) درمورد سرچشمه‌های نفت در نیویورک، در کتاب تاریخ کانادا (Histoire du Canada) نوشت. در سفرنامه‌های یک مسافر روسی به نام پیتر کالم (Peter Kalm) درباره آمریکا در سال ۱۷۴۸ به نقشه‌ای بر می‌خورید که سرچشمه‌های نفت در پنسیلوانیا روی آن مشخص شده است. از سال ۱۷۴۵ در حوزه‌های نفتی مرکویلر – پکلبورن (Merkwiller-Pechelborn) و آلسیس (Alsace) در آمریکا به استخراج نفت پرداختند. حوزه نفتی پکلبورن تا سال ۱۹۷۰ مورد استفاده قرار می‌گرفت و محل تولد شرکت‌های نفتی از قبیل آنتار (Antar) و شلامبرگر (Schlumberger) بود و اولین پالایشگاه مدرن نیز در سال ۱۸۵۷ در‌این محل ساخته شد.

تاریخ مدرن نفت از سال ۱۸۴۶ با کشف فرآیند پالایش نفت سفید از ذغال سنگ توسط آبراهام پینو گسنر (Abraham Pineo Gesner) آغاز شد. سپس‌ایگنسی لوکاسیویکز (Ignacy Luckasiewicz) در سال ۱۸۵۲ روش گسنر را توسعه داد تا بتواند روشی برای پالایش نفت سفید از نفت صخره (نفت خام) کشف کند. اولین استخراج نفت خام در سال بعد در منطقه‌ای در اطراف لهستان و اوکراین کنونی صورت گرفت.

در سال ۱۸۵۴ بنجامین سیلیمن (Benjamin Silliman) پروفسور علوم در دانشگاه ییل در آمریکا اولین کسی بود که با استفاده از فرآیند تقطیر، نفت را تجزیه کرد.‌ این کشفیات به سرعت در سراسر جهان منشتر شد و میرزواف (Meerzoef) اولین پالایشگاه روسی را در حوزه غنی نفتی باکو در سال ۱۸۶۱ ساخت. در آن زمان باکو تولید کننده ۹۰‌درصد نفت جهان بود. اولین چاه نفتی تجاری‌، در رومانی و در سال ۱۸۵۷ حفر شد.

جیمز میلر ویلیامز (James Miller Williams) اولین چاه نفتی آمریکای شمالی را در سال ۱۸۵۸در سرچشمه‌های نفت در اونتاریوی کانادا حفر کرد. صنعت نفت آمریکا با حفر یک چاه نفتی به عمق ۲۱ متر توسط ادوین دریک (Edwin Drake) در سال ۱۸۵۹ در تیتوسویل (Titusville) در پنسیلوانیا شروع به کار کرد که اوایل، روزانه ۲۵ بشکه و در پایان سال ۱۵ بشکه نفت استخراج می‌کرد. تا سال ۱۹۱۰ مهم‌ترین حوزه‌های نفتی در کانادا به خصوص در استان آلبرتا، داچ‌ایست‌ایندایز از مستعمره‌های هلند (Dutch East Indies) (۱۸۸۵ در سوماترا)،‌ایران (۱۹۰۸ در مسجد سلیمان)‌، پرو (۱۸۶۳در منطقه زوریتوس)‌، ونزوئلا و مکزیک در سطح صنعتی توسعه یافتند. دستیابی به نفت از مهم‌ترین عوامل تعدادی از درگیری‌های نظامی‌در اواخر قرن بیستم و اوایل قرن بیست و یکم شامل جنگ جهانی دوم و جنگ‌های حوزه خلیج فارس (جنگ‌ایران و عراق‌، عملیات توفان صحرا و جنگ آمریکا و عراق) بوده است. در جنگ جهانی دوم امکانات نفتی مهم‌ترین دارایی‌های استراتژیک محسوب می‌شدند و به شدت بمباران شدند. اکنون سه کشور مهم تولید کننده نفت عبارتند از عربستان سعودی‌، روسیه و آمریکا. هم‌اینک حدود ۸۰‌درصد ذخایر قابل دسترس جهان در خاورمیانه قرار دارد که ۶۲/۵‌درصد در پنج کشور عربی عربستان سعودی‌، امارات متحده عربی، عراق‌، قطر و کویت است.

● نفت در‌ایران

هرودوت (پدر تاریخ) در مورد نفت در‌ایران چنین می‌نویسد: «در ۲۲ کیلومتری شوش محلی است که «اردیکا» نام دارد. در‌اینجا چاه‌هایی است که با چرخ و خیک (کوزه) از آن نفت و قیر و نمک بیرون آورده و در مخزن می‌ریزند و پس از چندی قیر و نمک ته نشین می‌شود و نفت به شکل مایع باقی می‌ماند (جالب است بدانیم هرودوت مربوط به قرن پنجم پیش از میلاد مسیح بوده است). در پی کاوش‌های باستان شناسی در ایران مشخص شده است که ‌ایرانیان از ۵ تا ۶ هزار سال پیش از قیر در ساختمان‌سازی‌، ساخت جواهرات‌، ظروف سفالین و قیراندود کردن کشتی‌ها به کار می‌بردند. در سال ۱۲۸۷ نفت برای اولین بار در خاورمیانه و در ایران، در شهر مسجد سلیمان کشف شد. ویلیام ناکسی دارسی میلیونر انگلیسی استرالیایی تبار، اولین فردی بود که با روش‌های جدید و با استفاده از دستگاه‌های حفاری مکانیکی در‌ایران به اکتشاف نفت پرداخت. او ابتدا گروهی فنی را به سرپرستی زمین شناسی به نام برلز به‌ایران فرستاد که پس از بررسی‌های زمین شناسی‌، گزارش دادند احتمال وجود نفت در حوالی قصرشیرین و شوشتر را زیاد و در دیگر نقاط امیدوار کننده است. پس از دریافت‌این گزارش، دارسی نماینده‌ای به نام ماریوت را در سال ۱۲۸۰ به دربار‌ایران فرستاد. ماریوت امتیاز اکتشاف و استخراج نفت را از مظفرالدین شاه گرفت.

طبق‌این امتیازنامه صاحب امتیاز به مدت ۶۰ سال مجاز به کشف استخراج، بهره‌برداری و صدور نفت بود و منطقه مجاز برای انجام عملیات نیز ۴۸۰ هزار مایل مربع منحصرا از نواحی جنوبی‌ ایران مشخص شد. چند ماه پس از امضای قرار داد، حفاری اولین چاه درمحلی به نام چیاسرخ یا چاه سرخ، در شمال غرب قصرشیرین آغاز شد. کار حفاری به علت نبود راه و ناامنی به کندی پیش می‌رفت تا آنکه درتابستان ۱۲۸۲ در عمق ۵۰۷ متری به گاز و کمی ‌نفت رسید. چاه دوم هم در همین ناحیه در عمقی مشابه به نفت رسید. بهره دهی‌این چاه در حدود ۱۷۵ بشکه در روز بود. دارسی با ارزیابی نتایج دریافت اگر در ناحیه چیاسرخ نفتی بیش از‌این مقدار هم بیابد به علت دوری از دریا و نبود امکان حمل به بازار مصرف‌، سودی عاید او نخواهد شد. در نتیجه ‌این ناحیه را ترک کرد و به خوزستان روی آورد و پس از سال‌ها تلاش مداوم در مسجد سلیمان در روز پنجم خرداد ۱۲۸۷ شمسی (۱۹۰۸ م) از عمق چاه ۳۶۰ متری نفت فوران زد. از سال ۱۲۸۷ تا سال ۱۳۰۷ تمام نفت تولیدی‌ایران از میدان نفتی مسجدسلیمان استخراج شد.

● اوپک

ونزوئلا اولین کشوری بود که به سوی تشکیل اوپک (سازمان کشورهای تولید کننده نفت) گام برداشت.‌این کشور در سال ۱۹۴۹ به‌ایران، گابون، لیبی، کویت و عربستان سعودی پیشنهاد تشکیل‌این سازمان را داد. در تاریخ ۱۴ سپتامبر ۱۹۶۰ با ابتکار وزیر انرژی و معدن ونزوئلا، خوآن پابلو پرز آلفونزو و همتای سعودی خود عبدالله التاریکی، دولت‌های عراق،‌ایران، کویت، عربستان سعودی و ونزوئلا در بغداد گرد هم آمدند تا درباره راه‌های افزایش قیمت نفت خام تولید شده در کشورها بحث کنند. در نهایت اوپک برای اتحاد و هماهنگی سیاست‌های نفتی کشورهای مذکور تشکیل شد و از سال ۱۹۶۰ تا سال ۱۹۷۵ کشورهای قطر، اندونزی، لیبی، امارات متحده عربی، الجزیره و نیجریه به آن پیوستند. کشورهای اکوادور و گابون نیز عضو اوپک بودند.

اکوادور به علت ناتوانی در پرداخت حق عضویت ۲‌میلیون دلاری و نیاز به تولید میزان بیشتری نسبت به سهمیه اوپک‌این سازمان را در سال ۱۹۹۲ترک کرد. گابون نیز به دلایل مشابه در سال ۱۹۹۵ از عضویت اوپک خارج شد. سپس به ترتیب آنگولا، روسیه و نروژ به عضویت‌این سازمان در آمدند. در اواخر سال ۲۰۰۸ نیز اندونزی از سازمان جدا شد چرا از آنجا که به شبکه واردکننده نفت تبدیل شده بود و نمی‌توانست از میزان تولید اوپک پیروی کند.