رازداری, صفتی خدایی

بررسی اهمیت, ضرورت و آثار رازداری

راز، هر سر نهفته و نهانی است که آشکار شدن آن می تواند تأثیرات مهم و منفی به جا گذارد. هر انسان و جامعه ای رازی دارد که افشای آن را دوست نمی دارد و می کوشد تا آن را مکتوم دارد و آشکار نسازد.

زندگی، سرتاسر رمزآلود و رازاندود است؛ هر انسانی رازی دارد که جزو مگوها و اسرار اوست و آشکار شدن آن را خوش نمی دارد، بنابراین کسی را که تلاش می کند آن را آشکار سازد یا پرده از روی آن بردارد و کشف سر نماید، دشمن می دارد؛ چراکه ورود به این عرصه را، ورود به عرصه حریم خصوصی خود می داند و به شدت با آن مبارزه می کند.

البته سر داشتن و رازداری اختصاص به انسان ندارد. از آیات قرآنی به دست می آید که خداوند نیز اسراری دارد که بر کسی آشکار نمی سازد. بنابراین می توان دریافت که راز و سر لزوماً امر منفی نیست، بلکه راز می تواند نسبت به امری باشد که بسیار خوب و مفید است ولی آشکار شدن آن می تواند تأثیرات منفی به جا گذارد. به عنوان نمونه راز تصرف در تکوین در اختیار ولی الله اعظم است و آشکار شدن آن به معنای بهره گیری بدکاران خواهد بود؛ چنانکه اسرار سحر که توسط دو فرشته هاروت و ماروت هویدا شد، موجب شد تا بدخواهان بابلی از آن برای جدایی میان همسران بهره گیرند و فساد و نابهنجاری را در جامعه بابلی افزایش دهند.

نویسنده در این مطلب بر آن است تا با مراجعه به آموزه های قرآنی، نقش رازداری را در زندگی فردی و اجتماعی انسان تبیین کند.

● از سر الهی تا سر خانوادگی

راز و سر، اموری مکتوم و نهانی است که در زندگی هر انسانی یافت می شود. ویژگی راز آن است که می بایست پنهان باشد؛ چراکه آشکار شدن آن می تواند تأثیرات منفی از خود به جا گذارد. برخی گمان می کنند که رازها تنها شامل خیانت ها، گناهان، انجام محرمات، امور زشت و بدی است که می بایست آن را کتمان کرد و پرده از آن برنداشت؛ زیرا گند آن عالم و آدم را می گیرد؛ اما باید گفت که لزوماً همه رازها به این مجموعه های منفی محدود نمی شود، بلکه شامل اسراری هم می شود که بسیار خوب و امری ارزشی است ولی نمی بایست دوست و دشمن از آن آگاه شود؛ زیرا آگاهی دیگران از راز، همان و سوءاستفاده بدخواهان از آن همان؛ بلکه حتی یک راز با آشکار شدن به جای آنکه تأثیرات مثبت داشته باشد ممکن است تأثیرات منفی داشته باشد و اثر مثبتی که یک راز در حالت نهان بر فرد و جامعه می گذارد گاه بیشتر از آشکاری آن است.

راز را از آن رو راز گفته اند که از دیگران نهان و پوشیده است. اگر از پرده برون افتد، دیگر راز نیست. ویژگی رازداری، نهان داشتن از نامحرمان است. گفته اند: غلامی طبق سرپوشیده ای برسر داشت و خاموش و بی صدا در راهی می رفت. یکی از افراد، در راه به او برخورد و پرسید: در این طبق چیست؟ غلام چیزی نگفت. آن شخص به اصرار پرسید تا بداند زیرا آن سرپوش که روی طبق کشیده اند چیست؟ غلام گفت: فلانی! اگر قرار بود که همه افراد بدانند در طبق چیست، دیگر سرپوش روی آن نمی کشیدند!

البته رازداری اختصاص به انسان ندارد و از برخی از آیات و روایات به دست می آید که خداوند نیز اسراری دارد که بر کسی آشکار نمی کند.

این رازهای الهی به عنوان غیب معرفی شده که هر کسی را بدان آگاه نمی سازد و همچنان در نهان باقی است؛ یعنی خداوندی که خود عالم غیب و دانا به سر و نهان است، اموری غیبی و اسراری دارد که خود آن را مخفی نگه داشته و کسی را به آن آگاه نمی سازد. خداوند می فرماید: عالم الغیب فلا یظهر علی غیبه احدا، دانای غیب اوست و هیچ کس را بر اسرار غیبش آگاه نمی سازد. (جن، آیه ۶۲)

البته برخی از اسرار را با محرمان راز در میان می گذارد که از جمله این محرمان، پیامبر گرامی(ص) است تا ایشان از آن برای رشد و اتمام و اکمال اخلاق انسانی بهره گیرد و انسان ها و ماسوی الله را به کمال بایسته و شایسته خود برساند. (همان)

خداوند برخی از اطلاعات مهم و دانش ها و علوم غریبه را نهان نگه می دارد و نامحرمان را اجازه نمی دهد تا بدان آگاه شوند؛ زیرا آگاهی دیگران از این دانش ها و اطلاعات می تواند به جای آنکه امری را پیش ببرد موجبات تباهی افرادی یا جامعه ای شود. البته برخی از مدعیان تقوا و ایمان، به این دانش ها دسترسی می یابند تا در آزمون الهی، خود را نشان دهند و حجت بر ایشان تمام گردد؛ زیرا آنان بر این گمان هستند که توانایی حفظ اسرار را داشته و می توانند آن را برای کارهای خیر و نیک مورد استفاده قرار دهند. از جمله این افراد می توان به ابلیس اشاره کرد که از اسرار هستی آگاه شد و در مقام قدس در میان فرشتگان می زیست و هیچ رازی بر او پوشیده نبود؛ او در آزمونی سخت شکست خورد و سپس از آن دانش خویش علیه بشریت سود برد و نه تنها به فریب آدمی و فرزندان آدم(ع) پرداخت بلکه با آن دانش به سرکشی در برابر خداوند پرداخت. (طه، آیات ۸۱۱ تا ۱۲۳؛ بقره، آیات ۰۳ تا ۳۸ و آیات دیگر)

از دیگر افرادی که بر رازها و اسرار الهی آگاه شدند و در آزمون الهی شکست خوردند می توان به بلعم باعورا و سامری اشاره کرد. (اعراف، آیات ۶۷۱ و ۱۷۷؛ طه، آیه ۶۹ و آیات دیگر)

همچنین برخی از اقوام از جمله مردم بابل به راز سحر و جاو دست یافتند و از آن به جای آنکه برای کار مفید و سازنده استفاده کنند بر کارهای زشت از جمله اختلاف میان همسران و جداسازی آنان استفاده کردند. خداوند در آیه ۲۰۱ سوره بقره گزارش می کند که دو فرشته هاروت و ماروت را مأمور ساخت در میان جامعه بابلی وارد شده و آنان را با اسرار و رازهای سحر آشنا کنند، ولی مردم بابل از آن علوم غربیه و اسرار نهان که موجب توانایی تصرف در تکوین می شد، سوءاستفاده کردند.

آگاهی به راز دیگران می تواند به علل و عوامل گوناگونی اتفاق افتد، مثلا گاه شخصی خواسته و ناخواسته از راز دیگری آگاه می شود و یا شخص خود برای تخلیه از فشاری یا مشورت و راهنمایی یا هر دلیل دیگر، رازی را با دیگری در میان می گذارد. انسان می بایست نسبت به هر رازی که می داند، چنان عمل کند که دوست دارد که دیگران با او عمل کنند. این دستوری است که آموزه های وحیانی اسلام می گوید.

اگر کسی نسبت به گناه و خطا و اشتباه دیگری آگاهی یافت و راز کسی از پرده برای او بیرون افتاد نمی بایست آن را افشا و هویدا کند مگر آنکه مسئله ای مرتبط با نظام اسلامی و یا حقوق ملت و امنیت جان و مال و عرض دیگری باشد که لازم است برای جلوگیری از فساد بیشتر، آن راز آشکار شود؛ (آل عمران، آیه ۸۱۱؛ انفال، آیه ۷۲؛ توبه، آیه ۶۱) وگرنه همان گونه که تجسس، حرام و گناه است، (حجرات، آیه ۲۱) افشای اسرار و رازهای دیگران نیز حرام وگناه و زشت است.

انسان می بایست رازداری را از خداوند بیاموزد؛ زیرا یکی از ویژگی های خداوند، ستار بودن است. به این معنا که بر رازها و اسرار زشت و بد بشر سرپوش می گذارد. خداوند نسبت به بسیاری از رازهای بشر با آنکه می داند، سرپوش می گذارد و کسی را به آن آگاه نمی سازد. (اسراء، آیه ۴۱؛ نساء، آیات ۸۴۱ تا ۱۵۴)

● لزوم حفظ اسرار خانوادگی

انسان همان طوری که می بایست اسرار الهی را افشا نکند و رازدار باشد و علوم و دانش های غریبه را به نامحرمان نسپارد و آموزش ندهد، همچنین می بایست اسرار خانوادگی و رازهای همسری را حفظ کرده و اجازه ندهد تا دیگران به آن آگاه شوند. طیف غالب زنان به سبب چیرگی و غلبه عواطف و زودرنجی، بسیار، زود اسرار خویش را بیرون می ریزند و دیگران را بدان آگاه می سازند و اجازه می دهند تا دیگران با آگاهی و اطلاعات خود، نقاط ضعف خانواده را شناسایی کرده و بر آن مسلط شوند و موجبات اذیت و آزار خانواده را فراهم آورده و سوءاستفاده های مالی و جنسی کنند.

در برخی از روایات است که مردان در عشق، ناپایدار و بی ثبات و زنان در عشق و محبت باثبات تر هستند؛ اما مردان کینه های خویش را سالیان سال نگه می دارند ولی زنان دمی نمی توانند کینه را در دل مخفی سازند و به سرعت آشکار می کنند. این، تفاوت روان شناختی جنسیتی است که نمی توان آن را نادیده گرفت. زنان موجودات زودرنج و عاطفی هستند و دل خویش را پیش هرکس می برند و سفره دل خویش را برای هر کس می گشایند. این گونه است که اسرار و رازهای خانوادگی، برملا می شود و خانواده در رنج می افتد. خداوند گزارش می کند که برخی از زنان پیامبر(ص) این گونه اسرار خانوادگی را آشکار ساختند که البته گویا از روی حسادت بوده است. خداوند از انسانها می خواهد که اسرار خانوادگی و همسری را مخفی دارند و به کسی نگویند. (تحریم، آیات ۳ و ۶۶)

برخی از افراد پس از خواستگاری اقدام به رازگشایی می کنند و رازهای دیگران را حفظ نمی کنند. در حالی که حفظ اسرار دیگران در چنین مواردی لازم است. اگر کسی مطلبی گفت و درددلی کرد می بایست خود را حافظ سردیگران دانسته و اجازه ندهد دیگران بدان آگاه شوند؛ زیرا اگر کسی رازهای دیگر را آشکار کند خداوند به سرعت وی را رسوا می سازد و رازهایش را برملا می کند.

انسان باید به همان اندازه که نسبت به رازهای خود سخت گیر و حساس و در حفظ آن کوشاست، می بایست درباره رازهای دیگران نیز سخت گیر و حساس و حافظ باشد. می گویند از مردی پرسیدند: چرا می خواهی همسرت را طلاق دهی؟ گفت: شما را به همسرم چه کار؟! پس از مدتی او همسرش را طلاق داد. از او پرسیدند: حالا که همسرت را طلاق دادی بگو چرا او را طلاق دادی؟ او گفت: شما را به زن دیگران چه کار؟!

پیامبر(ص) نشان می دهد که انسان می بایست رازدار اسرار خانوادگی خود و دیگران باشد. از این رو مسایل اختلافی زیدبن حارثه و همسرش را مخفی نگه داشت و کسی را برآن آگاه نساخت.

به هرحال، در زندگی فردی و اجتماعی انسان، اموری وجود دارد که فاش شدن آنها و در نتیجه، آگاه شدن دیگران از آنها نه تنها منافع فرد را به خطر می اندازد و مخاطراتی برایش به همراه می آورد، بلکه ممکن است اشخاص مرتبط با وی را نیز متاثر کند. گاهی نیز فاش شدن این امور که از آنها به عنوان راز نام برده می شود، خود شخص را درگیر نمی کند و صرفا روی دیگران تاثیر می گذارد. حفظ شدن ماهیت راز- یعنی پوشیده ماندن آن- نیازمند صفتی است که در انسان ها با نام رازداری شناخته می شود.

روان شناسان رازداری را مخفی کردن عمدی اطلاعات از دیگران تعریف کرده اند که دارای سه ویژگی اجتماعی بودن، آگاهانه بودن و فعالانه بودن است. از این تعریف چنین برمی آید که راز، موضوعی است که حداقل یک نفر آگاهانه آن را از حداقل یک نفردیگر پنهان کند. بنابراین، رازداری پدیده ای اجتماعی است که به واسطه آن، اطلاعات خاصی از عده ای از افراد پنهان می شود و تنها گروه خاصی از افراد می توانند از آن آگاه شوند. از طرفی، فرد رازدار آگاهانه در مورد فاش نکردن رازی که می داند تصمیم می گیرد. در نهایت، شخصی که از رازی آگاهی دارد برای پوشیدن نگه داشتن آن تلاش هایی می کند که معمولا در متن محیط های اجتماعی رخ می دهد. برخی از این تلاش ها که در حوزه عوامل بیرونی یا درونی فرد رخ می دهند، عبارتند از: پنهان کردن سرنخ ها، عوض کردن موضوع صحبت، اجتناب از رویارویی با افرادی که ممکن است موجب فاش شدن راز شوند، واپسرانی افکار و احساسات مربوط به راز و غلبه بر میل به افشای راز.

روان شناسان رازها را به دو دسته تقسیم کرده اند: شخصی و مشترک. راز شخصی مطلبی است که فرد آن را از هر شخص دیگری پنهان می کند، اما راز مشترک مطلبی است که چند نفر از آن مطلعند اما آن را از دیگران مخفی می کنند.

● رازها و مگوهای انسان و جامعه

رازها و مگوهای انسان و جامعه بسیار زیاد است و نمی توان همه آنها را بیان کرد. انسان رازهایی دارد که تنها می بایست بین او و خدایش باشد و همچنین هرجامعه ای رازهایی دارد که دیگر جوامع نمی بایست از آن آگاه شوند. مثلا دانشمندان یک جامعه، اختراعات و فرمول هایی را در اختیار دارند که آگاهی از آن برای دیگر جوامع به معنای نابودی ثروت و سرمایه آن جامعه است. آگاهی دشمنان از اسرار نظامی تنها شامل ادوات و ابزارهای جنگی نیست، بلکه گاه آگاهی دشمن از وضعیت جامعه، سنت ها و آداب و رسوم و روحیات آنان می تواند فرصت های بی نظیری را برای دشمنان فراهم آورد. از این رو این دسته از امور نیز جزو رازهای نظامی و امنیتی جامعه تلقی می شود.

گاه معرفی نخبگان جامعه و ارائه فهرستی از دانشجویان برتر، به معنای افشای اسرار جامعه تلقی می شود. با نگاهی به شکار مغزها که رشته تخصصی دشمنان غربی است، به خوبی روشن می شود که چگونه جهان غرب نخبگان جوان و برتر جهان سوم را شناسایی و شکار می کند و اگر آنان را نکشد دست کم آنان را می خرد و با خود می برد و این گونه است که سرمایه و منابع انسانی از دست می رود.

اصولا برگزاری بسیاری از المپیادها و یا مانند آن برای شناسایی نخبگان جهان سومی انجام می گیرد تا با بورسیه کردن و در اختیار قرار دادن مبالغ هنگفت و امکانات، آنان را شکار کنند. به هر حال شکار مغزها از شیوه هایی است که دشمنان به کار می گیرند.

خداوند از اصحاب کهف گزارش می کند که آنان همواره بر اصول رازداری برای حفظ سلامت خود و جامعه ایمانی کوچکشان تأکید داشتند. از این رو در آیه ۹۱ سوره کهف بر لزوم رازداری توجه داده شده است. پس مؤمن باید رازدار و هوشیار باشد و با مدارا و تقیه و اصول ایمنی، دشمن را از وجود خود آگاه نکند. از عبارت قرآنی «ولیتلطف» در سوره کهف به دست می آید کسی که مسئولیتی را می پذیرد باید مراقبت های لازم را داشته باشد تا دشمن از وضعیت جامعه ایمانی آگاه نشود.

همانگونه که ما رازهائی برای خود داریم یا رازهای دیگران را می دانیم همچنین رازهایی از جامعه خود یا از جوامع دیگر می دانیم. آگاهی و افشای رازها بستگی به این دارد که ما تا چه اندازه درک درستی از رازها و مصادیق آن داریم.

● آب ز سرچشمه ببند

برخی از مردم به سادگی رازهای خود و دیگران را افشا می کنند و پیامدهای منفی آن را نمی سنجند. در حالی که راز تا زمانی زندانی توست که در سینه ها باشد و اگر گفته شد چون تیر رها شده از کمان دیگر در اختیار تو نیست. اگر تا آن لحظه، راز در گروگان تو بود، اینک تو در گرو آنی.» (اخلاق معاشرت، ص۴۲۱) امیرالمؤمنین(ع) می فرماید: «راز تو اسیر توست، اگر آشکارش ساختی، تو اسیر آن شده ای.» («سرک اسیرک، فان افشیته صرت اسیره؛ غررالحکم، ص ۰۲۳، ح ۷۴۱۵)

و به قول سعدی:

«خامشی به که ضمیر دل خویش

به کسی گویی و گویی که: مگوی

ای سلیم! آب ز سرچشمه ببند

که چو پر شد، نتوان بستن جوی»

اگر رازی را نمی توانی تحمل کرده و مخفی کنی به رازهای دیگران گوش نسپار و خود را محل مشورت دیگران قرار نده تا خود را به زحمت اندازی. البته چنین افرادی پیش از آنکه به دیگران زیان رسانند به خودشان زیان می رسانند؛ چون در امان نیست کسی که نمی تواند رازش را مخفی کند (لاحرز لمن لایسع سره صدره» غررالحکم، ص ۰۲۳، ح ۷۴۳۰) و آنچه زمینه برخی کدورت ها و گله ها میان افراد می شود، گاهی زمینه اش دست خود «صاحب سر» است که نمی تواند رازدار خویش باشد.

امام علی (ع) فرمودند:«هر که راز خود را بپوشاند، قدرت انتخاب در دست اوست.» (نهج البلاغه، حکمت ۲۶۱) پس «راز خود را حفظ کن و کسی را مخاطب افشای سرخود قرارنده» (غررالحکم، ص ۰۲۳ ، ح ۲۱۴۷) راز را حتی به دوستان هم نباید گفت، اگر واقعا «راز» است و پنهان بودنش حتمی! چرا که همان دوستان صمیمی تو، دوستان صمیمی دیگری هم دارند.

همان افراد مورد اعتماد هم به کسان دیگری «اعتماد» دارند، آنان هم به «همه کس» نمی گویند، ولی به «بعضی» چطور؟ شاید! باز هم به قول شاعر شیراز، سعدی حکیم:«رازی که پنهان خواهی، با کسی درمیان منه، اگر چه دوست مخلص باشد، که آن دوست را دوستان مخلص باشد!»

نگهبانان راز، هرچه کمتر باشند، محفوظ تر است. برخلاف نگهداری از چیزهای دیگر که زیادی نگهبانان، آن را سالم تر نگاه می دارد. زیرا «هرچه که مخزن اسرار زیادتر باشد، راز زودتر در معرض ناامنی و فاش شدن قرارمی گیرد.» (غررالحکم، ص ۰۲۳، ح ۴۱۸).

امام سجاد (ع) فرمودند:«به خدا سوگند که حاضرم به جبران دو خصلت از شیعیانمان مقداری از گوشت بازوی خود را فدیه دهم: شتابزدگی و راز نگهدار نبودن. (الکافی، ج ۲، ص ۲۲۲) زیرا بسیاری از خسارت ها و شکست ها به خاطر افشاگری است و از این روست که امام صادق (ع) «پوشیده نگه داشتن اسرار را، جهاد در راه خداوند می دانند.» (بحارالانوار، ج ۲، ص ۱۳۷۵) و «محبوبترین یاران و پرهیزگارترین و فقیه ترین آنها را کسی می داند که راز نگهدارتر باشند.» (الکافی، ج ۲، ص ۲۲۳).

رازداری به اندازه ای مهم و با ارزش است که هیچ چیز برتر از آن نمی باشد، زیرا بسیاری از خطراتی که انسان با آن مواجه می شود به سبب همین افشای راز دل است؛ چرا که در دوستان گاه موجب حسادت و خیانت و در دشمنان عامل جنایت می شود. حضرت یعقوب (ع) به حضرت یوسف (ع) می فرماید: قال یا بنی لاتقصص رؤیاک علی اخوتک فیکیدوا لک کیداً ان الشیطان للانسان عدو مبین؛ گفت: فرزندم! خواب خود را برای برادرانت بازگو مکن که برای تو نقشه خطرناک می کشند، چرا که شیطان دشمن آشکار انسان است!» (یوسف، آیه ۵)

از درس هایی که این آیه به ما می دهد درس حفظ اسرار است، که گاهی حتی درمقابل برادران نیز باید عملی شود، زیرا همیشه درزندگی انسان اسراری وجود دارد که اگر فاش شود ممکن است آینده خود یا جامعه اش را به خطر اندازد، خویشتن داری درحفظ این اسرار یکی از نشانه های وسعت روح و قدرت اراده است، چه بسیارند افرادی که به خاطر ضعف دراین قسمت، سرنوشت خویش و یا جامعه ای را به خطر افکنده اند و چه بسیار ناراحتی هایی که درزندگی به خاطر ترک حفظ اسرار برای انسان پیش می آید.» (تفسیر نمونه، ج ۹، ص ۳۱۹)

درحدیثی حضرت علی بن موسی الرضا (ع) فرمودند:«مؤمن، مؤمن نخواهد بود مگر اینکه سه خصلت داشته باشد: سنتی از پروردگار و سنتی از پیامبر و سنتی از امام، اما سنت پروردگار کتمان اسرار است، اما سنت پیامبر مدارا با مردم است و اما، سنت امام، شکیبایی در برابر ناراحتی ها و مشکلات می باشد. (بحارالانوار،ج ۲۷، ص ۶۸ و الکافی، ج ۲،ص ۱۲۴).

درحدیثی دیگر از امام صادق (ع) آمده است که:«اسرار تو همچون خون تو است که باید تنها در عروق خودت جریان یابد. (سفینه البحار، شیخ عباس قمی، ذیل واژه کتم)

به هرحال، رازداری امری پسندیده و فضلیتی انسانی است. انسان همان گونه که نسبت به رازهای خویش می بایست دقت و وسواس کامل داشته باشد نسبت به اسرار و رازهای دیگران نیز این گونه عمل کند و به افشای رازهای دیگران نپردازد. البته کسانی که اهل تجسس، دروغ، غیبت، سخن چینی، بدگمانی، کنجکاوی و فضولی، پرحرفی و خودنمایی هستند گرفتار افشای راز می شوند و سر نگه دار و محرم راز دیگران نمی توانند باشند.

آنان با افشای راز دیگران، امنیت روانی جامعه را به خطر می اندازند و به عنوان خائن شناخته می شوند و خود خوار و خفیف و ذلیل می گردند و از ولایت خداوندی خارج شده و به ولایت شیطان داخل می شوند. آیات و روایات بسیاری به این مساله توجه داده است. درحالی که اگر راز نگه دار باشیم ضمن بهره مندی از عنایت خاص خداوندی، از عزت و سربلندی و امنیت روحی و روانی و ولایت خداوندی برخوردار خواهیم شد. باشد که راز نگه دار باشیم و اسرارخود و دیگران را افشا نکنیم و موجب تباهی و فساد در جامعه نشویم.

محمد شریف زادگان