دقت در دماسنج های جیوه ای و دیجیتال

مصاحبه با دکتر ژانت سروش, متخصص بیماری های عفونی و تب دار

این روزها تقریبا تمام وسیله‌های قدیمی پزشکی، دیجیتال شده‌اند و دماسنج‌ها هم از این امر مستثنی نیست، اما آیا دیجیتال شدن به معنای دقیق‌تر بودن است؟ با اطمینان می‌توان گفت که هنوز افراد زیادی از دماسنج‌های جیوه‌ای یا الکلی استفاده می‌کنند و کلمه دیجیتال کمی آنها را به شک می‌اندازد! به هر حال جیوه‌ای یا دیجیتال، اندازه‌گیری دقیق دمای بدن، قوانین خاص خود را دارد و تشخیص تب، بستگی به ساعات مختلف شبانه‌روز دارد. دکتر ژانت سروش، متخصص بیماری‌های عفونی و تب‌دار، شما را با انواع دماسنج‌ها و شرایط مختلف اندازه‌گیری دمای بدن آشنا می‌کند.

● قبل از گرفتن دمای بدن مایعات داغ ننوشید و ورزش سنگین نکنید!

دماسنج‌های طبی به انواع مختلف شیشه‌ای، نواری‌پیشانی، داخل گوشی و دیجیتال تقسیم می‌شوند. نوع شیشه‌ای آن از دو قسمت تشکیل شده است: یک قسمت فلزی، که معمولا با سطح مخاط یا حفره‌های دیگر بدن تماس پیدا می‌کند و یک قسمت شیشه‌ای که حاوی الکل رنگی یا جیوه است. قسمت فلزی، حرارت را به مایع درون شیشه منتقل می‌کند و انبساط و انقباض آن مایع، درجه حرارت را به ما نشان می‌دهد. بسته به اینکه دماسنج در کدام ناحیه از بدن استفاده شود، شکل ظاهری‌اش ممکن است متفاوت باشد. نوع دهانی آنکه به طور معمول در اغلب بیمارستان‌ها و مطب‌ها استفاده می‌شود، سری فلزی در حدود یک‌سانتیمتر دارد که این سر معمولا داخل حفره دهان زیر زبان قرار می‌گیرد. زمانی که آن را زیر زبان قرار می‌دهیم دهان باید کاملا بسته باشد، البته دندان‌ها نباید به آن فشار وارد کنند. در غیر این صورت ممکن است محفظه شیشه‌ای آن بشکند. کافی است خیلی آرام برای حداقل یک تا سه دقیقه بین لب‌ها قرار بگیرد به‌ طوری که قسمت فلزی زیر زبان باشد. بعد از آن با خارج کردن دماسنج، عددی که سطح جیوه یا الکل نشان می‌دهد، درجه حرارت واقعی یا مرکزی بدن است. با این حال ممکن است گاهی‌اوقات درجه حرارت سطح پوست یا سطح مخاط به دلایلی تغییر کند. برای مثال ورزش شدید یا نوشیدن مایعات داغ، سطح مخاط را کمی گرم‌تر می‌کند. در چنین شرایطی دماسنج درجه حرارت واقعی را نشان نمی‌دهد. پس یادتان باشد قبل از اندازه‌گیری دمای بدن مایعات داغ ننوشید یا ورزش‌های سنگین انجام ندهید.

● فقط برای کودکان

یکی دیگر از انواع دماسنج‌های شیشه‌ای نوع رکتال آن است که اغلب برای اطفال و نوزادان استفاده می‌شود؛ چرا که نوزادان و کودکان نمی‌توانند همکاری کنند و توانایی نگه‌داشتن دماسنج را در دهان ندارند. دماسنج رکتال معمولا سر برجسته و خیلی کوچکی دارد که برای یک تا سه دقیقه حدود دوسانتیمتر داخل مقعد نوزاد یا کودک قرار داده می‌شود. سپس خارج می‌شود و مانند دماسنج شیشه‌ای خوانده می‌شود. دماسنج رکتال دقیق‌ترین اندازه‌گیری را انجام می‌دهد. حتی گاهی اوقات ممکن است دما را نیم‌درجه بالاتر از درجه حرارت واقعی بدن نشان دهد، اما از آنجایی که استفاده از آن کمی مشکل است و ممکن است بیمار احساس خجالت و ناراحتی بکند یا اینکه حتی درد داشته باشد این نوع اندازه‌گیری ترجیحا فقط در کودکان استفاده می‌شود.

● چرا باید به دمای زیر بغل نیم‌درجه اضافه کرد؟

گاهی اوقات اندازه‌گیری درجه حرارت از طریق حفره دهان امکان‌پذیر نیست. برای مثال بیمارانی که در ICU بستری هستند، کسانی که تشنج دارند و ممکن است دماسنج را بشکنند، کسانی که اختلال هوشیاری دارند و نمی‌توانند دماسنج را در دهان‌شان نگه دارند یا آنهایی که مشکلات تنفسی دارند و مجبورند تنفس دهانی داشته باشند، نمی‌توانند از دماسنج دهانی استفاده کنند. در چنین مواردی می‌توان قسمت فلزی دماسنج دهانی را برای حداقل سه دقیقه در گود‌ترین ناحیه زیر بغل قرار داد و بازو را کاملا به بدن چسباند و بعد درجه حرارت را خواند. موضوعی که در این اندازه‌گیری اهمیت دارد این است که دمای زیر بغل حرارت سطحی پوست است و مانند حرارت مخاطی، دمای مرکزی بدن را نشان نمی‌دهد. به همین علت باید حتما به درجه حرارتی که از زیر بغل خوانده می‌شود، نیم‌درجه اضافه کرد تا دمای واقعی بدن به دست‌ آید.

● نتیجه دماسنج‌های نواری دقیق نیست

دماسنج‌های نواری پیشانی نوع ساده‌تری از دماسنج‌ها هستند و بیشتر برای کسانی مناسبند که نمی‌توانند سطح جیوه را بخوانند. در واقع این دماسنج زمانی که با سطح پیشانی تماس پیدا می‌کند عدد درجه حرارت را روی خود نشان می‌دهد، اما این عدد معمولا درجه حرارت مرکزی بدن نیست، به این علت که پیشانی یک ناحیه کاملا سطحی است و پوست آن درجه حرارت واقعی بدن را نشان نمی‌دهد؛ بنا بر این این دماسنج اندازه‌گیری دقیقی انجام نمی‌دهد. به هرحال توصیه می‌شود در صورت استفاده از آن، نیم‌درجه به دمای اندازه‌گیری شده اضافه کنید تا به درجه حرارت مرکزی بدن نزدیک‌تر شود.

● این دماسنج مناسب عجولان است!

یکی دیگر از انواع دماسنج‌ها نوع داخل گوشی است که در مجرای گوش قرار داده می‌شود. این دماسنج الکترونیکی در مطب متخصصین اطفال به کار برده می‌شود و معمولا برای بالغین کاربردی ندارد. جدیدترین نوع دماسنج نیز نوع دیجیتال آن است. این دماسنج به جای محفظه شیشه‌ای حاوی الکل یا جیوه دارای یک صفحه دیجیتال است که بعد از تماس قسمت فلزی با بدن، درجه حرارت را روی صفحه دیجیتال نشان می‌دهد. برتری این دماسنج بیشتر در سریع‌تر بودن آن است. با به‌کاربردن آن دیگر لازم نیست سه‌دقیقه منتظر بمانید. این دستگاه‌ها معمولا خیلی‌سریع در عرض نیم‌دقیقه بوق‌می‌زنند و درجه حرارت را نشان می‌دهند؛ البته اگر دما از زیر بغل گرفته شده باشد باز هم باید نیم‌درجه به آن اضافه کرد و از این لحاظ تفاوتی با دماسنج‌های دیگر ندارد.

● جیوه‌ای‌ها دقیق‌ترند یا دیجیتال‌ها؟

دقت دماسنج‌های دیجیتال با دماسنج‌های جیوه‌ای یا الکلی تقریبا یکسان است. درواقع صفحه دیجیتال آنها همان کار جیوه یا الکل را انجام می‌دهد و تنها تفاوتش این است که عدد دما را روی خود، به صورت دیجیتال نشان می‌دهد؛ بنا بر این خواندن آن آسان‌تر است. زمانی که می‌خواهید سطح جیوه یا الکل را بخوانید ممکن است دقت چشمی نداشته باشید و برای مثال دمای ۲/۳۷ درجه را همان ۳۷ درجه بخوانید. پس دماسنج دیجیتال از این لحاظ می‌تواند دقیق‌تر باشد، زیرا هر ۱/۰دما را به دقت برایتان نشان می‌دهد. البته همان‌طور که گفته شد یکی دیگر از برتری‌های دماسنج دیجیتال سریع‌تر بودن آن است، اما هردو این دماسنج‌ها با توجه به جایی که استفاده می‌شوند (دهان، زیر بغل، مقعد و...) می‌توانند دمای دقیق یا نیم‌درجه پایین‌تر یا بالاتر از دمای مرکزی بدن را نشان دهند.

● درجه حرارت بدن به ساعات شبانه‌روز هم بستگی‌دارد

درجه حرارت کلی بدن با توجه به ساعات شبانه‌روز بین ۳۶ تا ۵/۳۷ درجه سانتیگراد متغیر است و بالاتر (تب) یا پایین‌تر از آن (هایپوترمی) می‌تواند خطرناک باشد. بیشترین درجه حرارت در شبانه‌روز معمولا بعدازظهر تا عصر بین ساعت ۳ تا ۸ است که تا حدود ۵/۳۷ درجه سانتیگراد طبیعی محسوب می‌شود. کمترین درجه حرارت نیزمعمولا صبح‌ها هنگام بیدارشدن از خواب است که ۳۶ تا ۵/۳۶ درجه در این زمان نرمال محسوب می‌شود؛ بنا بر این دمای نرمال بدن به شرایط شبانه‌روز بستگی دارد. برای مثال دمای ۵/۳۷ درجه در هنگام صبح، تب محسوب می‌شود اما همین دما بین بعدازظهر تا عصر معمولی به حساب می‌آید.

محمد ستاری