صلوات سیاسی

دستگیری و تبعید امام خمینی ره در آبانماه سال ۱۳۴۲ نه تنها نهضت و جایگاه و اعتبار رهبر آن را به ورطه سقوط و بوته فراموشی نسپرد بلكه زمینه ای شد برای فراگیر شدن مفهوم رهبری سیاسی در نظام روحانیت

دستگیری و تبعید امام خمینی(ره) در آبانماه سال ۱۳۴۲ نه تنها نهضت و جایگاه و اعتبار رهبر آن را به ورطه سقوط و بوته فراموشی نسپرد بلكه زمینه‌ای شد برای فراگیر شدن مفهوم رهبری سیاسی در نظام روحانیت. با تبعید حضرت امام خمینی (ره) به تركیه، یاران و شاگردان ایشان خاموش ننشستند و تمام جد وجهد خود را در محكومیت این اقدام و تثبیت یاد و نام و اعتبار امام (ره) به كار بستند. اجتماع در بیوت مراجع معظم تقلید، انتشار اعلامیه، تشكیل جلسات سخنرانی و انجام راهپیمایی از جمله راههای رسیدن به هدف مورد نظر بود. یكی از شیوه‌های جالب و موثر و غیرقابل كنترل كه یاد و نام رهبر هجرت گزیده انقلاب را در دلها پایدار و پرارج نگه می‌داشت مرسوم شدن ختم صلوات هنگام شنیدن نام امام خمینی(ره) در مجالس و مجامع دینی بود. این امر اهمیت و ارج و مقام ایشان را تقویت و نمایان می‌ساخت و ایادی رژیم هم قادر به جلوگیری از آن نبودند. فرستادن صلوات سیاسی به هنگام بردن نام حضرت امام خمینی(ره) كه برای هیچ مقام علمی و دینی تا آن زمان مرسوم نبود، هم مرجعیت حضرت را فراگیر نمود و هم رهبریت ایشان را در فضای سیاسی آنروز تثبیت می‌كرد و دارای تاثیرسیاسی فوق العاده‌ای بود، از همین رو در آن برهه خاص از آن به صلوات سیاسی تعبیر می‌شد. وعاظ و مبلغان سعی می‌كردند كه به بهانه‌های مختلف در خلال بیانات شرعی و علمی و اجتماعی نام ایشان را به زبان آوردند و مردم را به رهبری و مرجعیت عامه ایشان متوجه نمایند. در طی مقاله حاضر مروری خواهیم داشت برچگونگی عملكرد وعاظ و خطبا و مبلغان دینی در خصوص زنده نگهداشتن یاد و نام امام ‌(ه) و مبارزات یاران وشاگردان ایشان در آن سالها.

●مقدمه

پس از قیام خونین پانزدهم خرداد و به ویژه سخنرانیهای متعدد امام(ره) در روز عاشورا و همچنین در چهارم آبان ۱۳۴۳‌.ش علیه كاپیتولاسیون، رهبری بلامنازع ایشان تثبیت یافت. از این رو كارگزاران نظام حاكم فكر می‌كردند با تبعید امام و دور ساختن ایشان از مركز ثقل نهضت خواهند توانست نه تنها به نقش رهبری ایشان خاتمه دهند بلكه نهضت روحانیت را قلع و قمع نمایند. اما فرآیند تحولات بعدی به گونه‌ای رقم خورد كه دستگاه امنیتی از نیل به هر دو هدف مذكور ناكام ماند.

برهمین اساس این مقاله درصدد است علل ناكامی نظام حاكم را در حذف رهبری امام (ره) به ویژه در سالهای نخست تبعید ایشان مورد بررسی قرار دهد. سوال بنیادین پژوهش حاضر این است كه طرفداران نهضت روحانیت بعد از تبعید امام خمینی (ره) در آبان ماه ۱۳۴۳، با اعمال چه ساز و كارهایی، نام و یاد ایشان را زنده نگهداشتند؟ در پاسخ به این پرسش است كه به مواردی نظیر صلوات سیاسی بر می‌خوریم. منظور از اصطلاح صلوات سیاسی، ترفندی است كه روحانیون و وعاظ طرفدار نهضت در آن سالها بكار می بردند و براساس آن در خلال سخنرانیهای خود به بهانه های مختلف نام امام را برده و حاضران در آن مجلس صلوات بر پیامبر و آل او ختم می‌كردند. به جرات می توان ادعا كرد كه در میان روحانیون مبارز هیچكس به اندازه آیت الله سید محمدرضا سعیدی از این روش سود نجسته است. اسناد ساواك نشان می دهد كه وی به طور مكرر در بیان مسائل شرعی از رساله عملیه امام استفاده و در پایان سخنرانیهایش برای بازگشت امام به وطن دعا می نمود.۱ گفتنی است در تمام این موارد به محض ذكر نام امام (ره)، حاضران صلوات می فرستادند.

●طرح مساله

در ماههای نخستین پس از تبعید امام، روحانیون و بازاریان به مبارزات سیاسی خود شدت بخشیدند. اعضای شاخه نظامی هیات موتلفه اسلامی(تشكل بازاری همراه با روحانیت سیاسی) در اقدامی غافلگیر كننده حسنعلی منصور- نخست وزیر وقت- را ترور نمودند. از سوی دیگر روحانیون، فضلا و طلاب طرفدار نهضت در حوزه علمیه قم به شكلهای مختلف درصدد زنده نگهداشتن یاد و نام امام برآمدند. بهره برداریهای سیاسی از مراسم مختلف مذهبی در سرلوحه این برنامه ها قرار داشت. برگزاری مراسم دعای توسل در مسجد بالا سر حضرت معصومه(س)، ذكر نام امام خمینی در ضمن قرائت دعا، صدور اعلامیه‌های متعدد در اعتراض به تبعید ایشان تداوم پرداخت شهریه به طلاب از سوی نمایندگان منتخب امام، چاپ و توزیع اعلامیه‌های مراجع وعلما در حمایت از نهضت اسلامی و مواردی از این قبیل محورهای اصلی تكاپوهای مبارزاتی طرفداران امام (ره) و حركت اسلامی را در این مقطع تشكیل می‌داد.

قداست مناسبتهای مذهبی و مكان برگزاری آنها (حرم حضرت معصومه(س)، مساجد و…) در آغاز ساواك را از اتخاذ تدابیر امنیتی لازم ناتوان می‌ساخت. هرچند انبوه گزارشهای ماموران ساواك از حضور مخفیانه آنان در این قبیل مراسم خبر می‌دهد، اما دستگاه امنیتی بر این نكته واقف بود كه توسل به خشونت و یا ایجاد درگیری در حریمهای مقدس باعث جریحه‌دار شدن احساسات مذهبی مردم گشته و پیامدهای غیرمنتظره‌ای برای آنان به دنبال خواهد داشت. به همین دلیل می‌توان از موفقیت نسبی روحانیون مبارز در این مقطع سخن گفت. با این حال برای بازكاوی دقیقتر موضوع، برخی از اهم این وقایع و مراسم به شرح ذیل مورد بررسی قرار می‌گیرد.

●تحولات تعیین كننده

۱- دعای ندبه مسجد بالا سر حرم حضرت معصومه(س):

بررسی وقایع نهضت اسلامی در دوره بعد از تبعید امام (ره) نشان از آگاهی و رشد سیاسی طیف وسیعی از فضلا و روحانیون به ویژه طلاب حوزه علمیه قم می‌دهد. این طیف از روحانیون كه با تداوم نهضت، آمادگی خود را برای ورود به عرصه مبارزه در غیاب رهبری آن نیز آشكار ساخته بودند، غالبا از شاگردان كلاسهای درس امام خمینی(ره) تشكیل می‌شدند. البته طیف دیگری نیز كه بیشتر در شهرستانها اقامت داشتند، طی تشدید و گسترش مرحله اول نهضت (۱۳۴۳-۱۳۴۱) و تحت تاثیر آموزه‌های سیاسی آن شكل گرفت. مجموعه این عناصر با اتخاذ راهكارهای مبارزاتی مختلف درصدد برآمدند تا با زنده نگاهداشتن یاد و نام امام خمینی(ره) به عنوان رهبر نهضت، تداوم و دامنه مبارزه را گسترش بخشند.

یكی از این تدابیر، برگزاری مستمر مراسم دعای ندبه در مسجد بالا سر حرم حضرت معصومه(س) بود. اسناد ساواك و خاطرات برخی از روحانیون به روشنی گویای ابعاد و زوایای این مراسم است. در یكی از اسناد ساواك طی یك ارزیابی كلی از این مراسم، آمده است: «هر شب ساعت ۳۰/۸ الی ۹ عده ای در حدود ۵۰ الی ۷۰ نفر در مجاورت ضریح مطهر حضرت معصومه جنب مسجد بالا سر جمع شده و دعای توسل می خوانند و در آخر مراسم برای مراجعت] امام[ خمینی و هدایت گمراهان یا نابودی آنان دعا می كنند. البته در ایام تعطیل به جمعیت آنان افزوده می‌شود.» در این سند در خصوص تدابیر امنیتی برای جلوگیری از این مراسم آمده است: «برای برچیدن دعای مزبور یك مرتبه برای چند شب متوالی درهای ورودی به محل مراسم تیغه شد… ولی بعدا برای راحتی زائران دیوار تیغه ای برداشته شد» همچنین در خصوص راهكارهای مقابله جویی طلاب اضافه شده است: «هر شب یك نفر طلبه دعای توسل می خواند تا شناخته نشود» در پایان این گزارش به شهربانی قم برای ممانعت از برگزاری این مراسم دستور اكید داده می‌شود. ۲

در برخی از خاطرات روحانیون نیز به این مساله اشاره شده است. آقای گرامی یكی از شركت كنندگان در این مراسم در یاد مانده هایش از آن نقل می‌كند: « مداح و دعاخوان اصلی مراسم، شیخ محمدرضا موید قمی بود. او در خلال مراسم به طرق مختلف یادی از امام می‌نمود و به او دعا می‌كرد.»۳ رحیمیان یكی دیگر از شركت كنندگان، این مراسم را كانونی برای تجمع طرفداران نهضت دانسته، و اضافه می‌كند: « مجری مراسم در فرازهای خاصی از دعای ندبه، امام خمینی را یاد می‌كرد. مثلا در فراز مربوط به امام موسی بن جعفر(ع)، زندان و تبعید امام خمینی را یادآور می شد و انبوه طلاب و زائران گریه می‌كردند.» نامبرده خاطر نشان می سازد« بعد از چند ماه اجرای مراسم، ماموران امنیتی ممانعت به عمل آورده و از آن به بعد، مراسم در منازل طلاب برگزار می‌شد.» وی واعظ و سخنران اصلی این مقطع از مراسم را انصاری شیرازی نام برده و می افزاید: «وی غالبا در توصیف امام و مصایب نهضت روضه می خواند.»۴

در یكی از گزارشهای ساواك نیز از مراسم دعای شب ۲۳/۵/۱۳۴۴ چنین نقل شده است: «طلبه‌ای كه دعای توسل را قرائت می‌كرد، چند دقیقه‌ای اینطور به آقای خمینی دعا كرد: پروردگارا! آقای ما، سرور ما، نورچشم ما را در هر كجا كه هست، در پناه خودت حفظ كن. پروردگارا، كسانیكه باعث تبعید آیت الله خمینی شدند اگر قابل هدایت هستند، هدایت وگرنه در هر پست و مقامی كه هستند ریشه كن بفرما.»۵

یكی از مقاطع مهمی كه متولیان این مراسم از آن كمال استفاده را نمودند، زمان تحویل سال نو بود. گزارش ساواك در خصوص سال ۱۳۴۴‌.ش حاكی است در آن لحظات: «حدود پانصد نفر از طلاب در ضلع جنوب غربی حرم اجتماع و پس از خواندن دعا، هنگام شعار دادن برای] امام[ خمینی به آنان اخطار شد كه ظرف یك ربع ساعت متفرق شوند ولی آنان به اخطار توجهی نكردند.»۶ گفتنی است كه در آن لحظه حرم و صحن مرقد حضرت معصومه (س) از جمعیت موج می زد.

۲- جشن میلاد امام زمان(عج):

از جمله مراسمی كه در فاصله كمتر از دو ماه بعد از تبعید امام از سوی روحانیون مبارز برپا شد، برگزاری جشن نیمه شعبان در اواخر دیماه ۱۳۴۳ بود. در اعلامیه فراخوانی كه به نام «حوزه علمیه قم» منتشر و توزیع گردید آمده بود: «…مردم غیور ایران در اعیاد گذشته محض اظهار خشم و نفرت نسبت به دشمنان زعیم عالیقدر شیعه حضرت آیت الله خمینی از برگزاری مراسم عید خودداری كردند. ولی فعلا مقتضی است برای كوری چشم هیات حاكمه‌ای كه عملا از صهیونیسم طرفداری و برای عمال آنان ترویج می‌كند، در مورد ولادت با سعادت حضرت بقیه الله المنتظر، ولی عهد عجل الله فرجه الشریف از بذل هرگونه سعی و كوشش برای بزرگداشت شعایر مذهبی و برگزاری مجالس جشن و چراغانی دریغ نفرمایند ودر حدود امكان از اظهار احساسات پاك… نسبت به نایب بزرگوار آن حضرت، رهبر عالیقدر و محبوب شیعه حضرت آیت الله خمینی و ابراز نفرت و انزجار از دشمنان معظم‌له كوتاهی نفرمایند.» ۷

مراسم میلاد حضرت ولی عصر(عج) در مسجد اعظم قم به طرز باشكوهی برگزار گردید. درخلال مراسم حجت الاسلام محمود دعائی به همراه جمعی با در دست داشتن عكس بزرگی از امام وارد مسجد شدند كه ناگهان جمعیت با سلام و صلوات و تجلیل از امام از جاكنده شد و شعار خمینی، خمینی فضای مسجد را لرزاند. سپس دعائی پشت تریبون قرار گرفت و برخی اشعار حماسی در مدح امام قرائت نمود. واعظ این مجلس نیز در سخنرانی خود از لزوم مراجعت فوری امام به وطن سخن گفت.۸

همچنین مراسم مشابه دیگری در برخی مساجد از جمله: مسجد صاحب الزمان، مسجد سنگی، مسجد ابوالحسن و مسجد سعادت برگزار شد. كه سخنرانان آن مجالس به تبعید امام خمینی(ره) اعتراض كردند كه البته مدتی بعد همگی به همین اتهام دستگیر شدند.۹

۳-بهره برداری از مجالس ماه رمضان:

اندكی بعد از این وقایع، ماه رمضان ۱۳۸۴‌.ق از روز ۱۳/۱۰/۱۳۴۱ فرا رسید. به همین مناسبت برخی از وعِاظ طرفدار نهضت در تهران و روحانیون حوزه علمیه قم درصدد برآمدند از این فرصت مذهبی جهت مبارزه سیاسی استفاده كنند. برای این منظور سی و دو تن از روحانیون پیشگام نهضت، طی ارسال نامه‌هایی برای آیات عظام میلانی و مرعشی نجفی از نامبردگان اینگونه سوال كردند: « نظر به اینكه ماه مبارك رمضان در پیش است و طلاب حوزه نیز درصدد سفر تبلیغی هستند، چنانچه از طرف دولت تضییقاتی نسب به ]طرح [ مسایل روز و هدف عالی روحانیت و تجلیل از مقام حضرت آیت الله خمینی مدظله واقع شود، وظیفه چیست؟» در پاسخ به این پرسش، هر دو مرجع مذكور بر لزوم تداوم مبارزه و آگاه ساختن مردم از هدف نهضت روحانیت و دعا برای بازگشت آیت الله خمینی تاكید ورزیدند.۱۰

گفتنی است در سلسه مراتبی كه در این مقطع برای هدایت نهضت شكل گرفت، فضلا و برخی مدرسین حوزه علمیه قم به عنوان طیف دوم- بعد از مراجع- جهت اتخاذ تمهیدات لازم در این خصوص، جلساتی تشكیل داده و زمینه عزیمت طلاب را به اقصی نقاط كشور برای آگاه ساختن توده‌ها از ماهیت نهضت فراهم ساختند. این تكاپوها از جمله سوال و جواب از مراجع به وسیله مناسبی برای وعاظ و طلاب تبدیل گشت تا در سخنرانیهای سیاسی خود در منابر و مجالس مذهبی، بیش از پیش به بازگویی مسائل نهضت و گسترش آموزه‌های آن بپردازند.

از سوی دیگر ساواك بعد از شناسایی عوامل این برنامه ها، تعدادی از وعِاظ را دستگیر و به یك سال تا هجده ماه زندان محكوم كرد. از جمله این افراد می توان به: محمدجواد حجتی كرمانی، جعفری همدانی، محمدمهدی ربانی املشی، حسن طاهری خرم آبادی، احمد كافی، فرج الله واعظی، غفاری، امام جمارانی، قریشی، مقدسیان، موحدی، شجاعی، مروارید، مرتضی فهیم، عبدالعلی كنی، فضل الله محلاتی و… اشاره كرد. محلاتی در خاطراتش تعداد بازداشتیها را سی و شش نفر ذكر كرده می‌گوید:« از این عدد بیست و سه نفر را بعد از دو ماه آزاد كردند ولی برای سیزده نفر باقیمانده دادگاه نظامی تشكیل داده و هر یك را به چندین ماه بازداشت محكوم كردند.»۱۱ در اعلامیه‌ای كه از سوی طلاب حوزه علمیه قم در همین مقطع صادر شد، تعداد و اسامی بازداشتیها تا پنجاه نفر ذكر شده است.۱۲

حجه الاسلام محلاتی كه از سخنرانان مسجد جامع تهران در ماه رمضان آن سال بود در خاطراتش چنین اضافه می‌كند:« طی هماهنگی با بازاریان طرفدار نهضت و به خصوص موتلفه، قرار بود هرشب یك واعظ در آن مجلس سخنرانی كند تا در صورت دستگیری وی، مراسم در شبهای بعد تداوم یابد.» علی اكبر هاشمی رفسنجانی یكی دیگر از سخنرانان نوبتی آن مسجد نیز در همین خصوص می‌گوید:« شبی كه قرار بود وی ]محلاتی[ سخنرانی كند، مامورین امنیتی درب مسجد را قفل كردند. اما چون دیدند این عمل بازتاب منفی در میان مردم دارد به ناچار شب بعد درب مسجد را باز كردند ولی بلندگو و فرشها را جمع نموند كه او با همین شرایط سخنرانی نمود.»۱۳

بدون تردید تدابیر امنیتی اتخاذ شده

رحیم روحبخش

پی نوشت ها

۱-ر.ك: شهید آیت الله سید محمدرضا سعیدی، از مجموعه یاران امام به روایت اسناد ساواك،ج۱، تهران، مركز بررسی اسناد تاریخی، وزارت اطلاعات،۱۳۷۶

۲- آرشیو مركز اسناد انقلاب اسلامی، شماره بازیابی پرونده: ۱۸۶، ص۱۶۲

۳-محمدرضا احمدی، خاطرات آیت الله محمدعلی گرامی، تهران، مركز اسناد انقلاب اسلامی،۱۳۸۱،صص۲۸۴-۲۸۵

۴- علی باقری، خاطرات ۱۵ خرداد، دفتر پنجم، تهران، دفتر ادبیات انقلاب اسلامی،۱۳۷۳، خاطرات حجت الاسلام محمد حسن رحیمیان، ص۱۵۰

۵- آرشیو مركز اسناد انقلاب اسلامی، شماره بازیابی پرونده: ۱۸۶، ص۱۰۹

۶- همان،ص۵۱

۷- اسناد انقلاب اسلامی،ج۴، تهران، انتشارات مركز اسناد انقلاب اسلامی،۱۳۷۴، صص ۱۲۸-۱۲۹

۸ ـ سید حمید روحانی، بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی، تهران، انتشارات راه امام،۱۳۶۰، ص۸۸۶

۹- حمید روحانی، خاطرات و مبارزات شهید محلاتی، تهران، مركز اسناد انقلاب اسلامی،۱۳۶۳،صص۶۷-۶۸ و همچنین اسناد ساواك مندرج در ضمیمه كتاب، سند شماره ۷و۸

۱۰-اسناد انقلاب اسلامی،ج۱، همان،صص۲۷۹-۲۸۱

۱۱-خاطرات و مبارزات شهید محلاتی، همان، ص۷۰

۱۲-متن بیانیه طلاب حوزه علمیه قم درباره تبعید امام به تركیه و جنایات رژیم شاه، اسناد انقلاب اسلامی، ج۴، همان، صص۱۳۱-۱۳۴

۱۳- زیر نظر محسن رفسنجانی، دوران مبارزه: خاطرات هاشمی رفسنجانی، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، ۱۳۶۷، صص ۱۹۹-۲۰۰

۱۴-بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی، همان، صص۸۳۳-۸۳۴

۱۵-متن اعلامیه حوزه علمیه قم درباره دومین سالگرد فاجعه مدرسه فیضیه، اسناد انقلاب اسلامی،ج۴، همان، صص۱۳۵-۱۳۷

۱۶-دوران مبارزه: خاطرات هاشمی رفسنجانی، همان، صص۲۰۳-۲۰۵

۱۷-متن بیانیه طلاب حوزه علمیه قم درباره تبعید امام به تركیه و جنایات رژیم شاه، همان، صص۱۳۱-۱۳۴

۱۸- بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی، همان، صص۸۷۴-۸۵۰

۱۹- متن نامه جمعی از استادان حوزه علمیه قم به امیرعباس هویدا درباره هجوم ماموران رژیم شاه به حرم مطهر حضرت معصومه (س)، اسناد انقلاب اسلامی، همان، صص۱۶۱-۱۶۳

۲۰- خاطرات و مبارزات شهید محلاتی، همان، صص ۶۷-۶۸

۲۱- آرشیو مركز اسناد انقلاب اسلامی، شماره بازیابی پرونده:۶۷۷،ص۷۰

۲۲- همان، صص۷۴-۷۵

۲۳- همان، شماره بازیابی پرونده: ۶۷۸،ص۹-۱۹

۲۴- شهید آیت الله محمدرضا سعیدی به روایت اسناد ساواك، همان، صص۷۰،۸۳،۸۸،۱۳۵،۱۴۳،۱۵۰،۱۷۶،۱۸۹