جهانی سازی جامعه اطلاعاتی

اندیشه های مربوط به پیدایی و پیشرفت «جامعهٔ اطلاعاتی», برای نخستین بار در دهه های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰, در آثار علمی چند تن از اقتصاددانان و جامعه شناسان دانشگاه های ایالت متحده و پیش از همه در كتاب ها و مقاله های «فریتز ماكاروپ» و «دانیل بل» مطرح شدند

اندیشه های بنیادی،دیدگاه های انتقادی و چشم انداز جهانی «جامعهٔ اطلاعاتی» در دهه‌های اخیر و به‌ویژه در ده سال گذشته ــ نیمهٔ دوم آخرین دههٔ قرن بیستم و نیمهٔ اول نخستین دههٔ قرن بیست و یكم ــ به صورت یكی از مهم‌ترین موضوع‌های مورد توجه متفكران و متخصصان اجتماعی، اقتصادی و سیاسی درآمده و در عرصهٔ روابط بین‌المللی، مناسبات منطقه‌ای و صحنهٔ زندگی ملی كشورها نیز جایگاه برجسته‌ای پیدا كرده است.

اندیشه‌های مربوط به پیدایی و پیشرفت «جامعهٔ اطلاعاتی»، برای نخستین‌بار در دهه‌های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰، در آثار علمی چند تن از اقتصاددانان و جامعه‌شناسان دانشگاه‌های ایالت متحده و پیش از همه در كتاب‌ها و مقاله‌های «فریتز ماكاروپ» و «دانیل بل» مطرح شدند. بر اساس دیدگاه‌های دو محقق اخیر، «جامعهٔ اطلاعاتی» از ویژگی‌های زیر برخوردار است: ــ «كارگران اطلاعاتی» (Information Workers) ، به معنای دقیق كلمه، در كشورهای ثروتمند و پیشرفته كه اكثریت نیروی كار آن‌ها را «كارگران صنعتی» (Industrial Workers) تشكیل می‌دهند، به وسیع‌ترین گروه در حال اشتغال تبدیل شده‌اند.

به طوری كه می‌توان گفت در این كشورها یك «طبقهٔ جدید معرفتی» (دانش‌مدار - Knowledge Class) پدید آمده است؛ ــ در این كشورها یك ساختار «تكنولوژی فكری» (Intellectual Technology) نیز در كنار ساختار «تكنولوژی صنعتی» ایجاد شده است؛ ــ عنصر اصلی كالاها و فرآورده‌های مورد استفاده در صنعت و زندگی خانگیِ كشورهای مذكور را بیش از پیش، اطلاعاتِ بسته‌بندی‌شده تشكیل می‌دهد.[۱] به این ترتیب، اندیشهٔ «تكنولوژی فكری» در نظریات نخستین متفكران «جامعهٔ اطلاعاتی»، پیش از شكل‌گیری اندیشهٔ نقش‌های اجتماعی «تكنولوژی‌های اطلاعات ارتباطات» و شبكه‌های جهانی كنونی، طرف توجه واقع شده است. اما به طوری كه كه صاحب‌نظران یادشده مشخص ساخته‌اند، اساس این «جامعهٔ اطلاعاتی» بر این واقعیت که اطلاعات و معرفت‌ها به عامل مهم پویایی اقتصادی تبدیل شده و در عین حال، هم به عنوان وسایل توسعه و هم به عنوان هدف‌های توسعه مورد توجه قرار گرفته‌اند، استوار گردیده است. دربارهٔ این دیدگاه ‌كه در آن دوره بیشتر به آنچه «جامعهٔ پساصنعتی» نامیده می‌شد، معطوف گردیده بود، دو نكته را باید مورد توجه قرار داد:

۱) صاحب‌نظران مذكور، به «جامعهٔ پساصنعتی» به عنوان پدیده‌ای كه بیش از هر چیز به مكانیسم بازار وابسته است و «دانیل بل» از آن به عنوان «یك شیوهٔ فكری اقتصادی» نام برده است، نگاه نمی‌كردند، بلكه بیشتر به آن به عنوان مجموعهٔ مكانیسم‌های مختلف نظارتی برای مقابله با پیچیدگی‌های اجتماعی ــ كه در آن زمان به طور سریع در حال افزایش بودند ــ می‌نگریستند.

۲) نكتهٔ مهم دیگری كه از سوی این متفكران طرف توجه قرار نگرفته، یا تنها در كتاب «جامعهٔ پساصنعتی آیندهٔ» دانیل بل ــ كه در سال ۱۹۷۳ انتشار یافت ــ به آن اشاره شده بود، ‌اهمیت نقش اجتماعی تكنولوژی‌های نوین اطلاعات و ارتباطات است.

در كتاب اخیر،‌ «جامعهٔ پساصنعتی» مورد نظر مؤلف، بر هیچ‌گونه جبرگرایی تكنولوژیك یا بوروكراتیك، استوار شناخته نشده و پیش از هر چیز به انگاره‌های در حال تغییر روابط اجتماعی جامعهٔ نوین توجه گردیده است.

شش سال بعد از آن، «دانیل بل» برای نخستین‌بار در مقاله‌ای با عنوان «چارچوب اجتماعی جامعهٔ اطلاعاتی»‌، به تجزیه و تحلیل صریح نقش كامپیوتر‌ها و سیستم‌های ارتباطات دور به عنوان تكنولوژی‌های منطبق با خواست‌های جامعهٔ پسا صنعتی پرداخت. [۲] ۱ دیدگاه‌های خوش‌بینانه دربارهٔ جامعهٔ اطلاعاتی بنابراین، نخستین نگاه‌های علمی به «جامعهٔ اطلاعاتی»، به تغییرات اجتماعی بنیادی كه معرف فعل و انفعال‌ها و حركت‌های اجتماعی و اقتصادی ناشی از مجموعهٔ عوامل به‌هم‌پیوسته‌ معطوف بوده‌اند. علاوه بر آن، این تغییرات بر مبنای تأثیر قاطع تكنولوژی های نوین، به گونه‌ای كه طرز عملكردهای آن‌ها و شكل‌گیری پیامدهای آن‌ها را از پیش مشخص كنند، استوار نشده‌اند و این تكنولوژی‌ها بیشتر به عنوان ابزارهای ساده‌ای كه می‌توان بر اساس آن‌ها سیاست‌های مربوط به تغییرات اجتماعی را تعیین كرد، معرفی گردیده‌اند.

در دههٔ ۱۹۸۰، كارهای نظری‌ آینده‌پوییِ محققانی چون «دانیل بل» و مطالعات تجربی متخصصانی مانند «فریتز ماكلوپ» كه ویژگی‌های جامعهٔ پساصنعتی و اقتصاد اطلاعاتی را در محیط‌های آكادمیك و دانشگاهی مورد بررسی قرار داده بودند، جای خود را به آثار جدید و عامّه‌پسندانهٔ آینده‌بینی، كه به زمینه‌های خاص سیاسی توجه داشتند، ‌واگذار كردند. در میان آثار نوع اخیر، ‌كتاب پرفروش «موج سوم» نوشتهٔ «آلوین تافلر» آمریكایی و كتاب معروف «جامعهٔ اطلاعاتی به مثابهٔ جامعهٔ پساصنعتی» ‌نوشتهٔ «وی. ماسودا»، پژوهشگر ژاپنی، كه به ترتیب در سال‌های ۱۹۸۰ و ۱۹۸۱ انتشار یافتند، بیش از همه قابل توجه بودند.

در همان دوره، ‌كتاب‌های دیگری چون «اطلاعاتی‌سازی جامعه» نوشتهٔ دو محقق فرانسوی، و «اقتصاد اطلاعاتی» نوشتهٔ «اوری مارك پورات» آمریكایی، كه گزارش‌های دو تحقیق ویژهٔ مورد سفارش دولت‌های فرانسه و ایالات متحدهٔ آمریكا دربارهٔ جامعهٔ آینده را انعكاس می‌دادند نیز منتشر شدند.

دیدگاه‌های خوش‌بینانهٔ مربوط به «جامعهٔ اطلاعاتی» ‌كه در این كتاب‌ها عرضه گردیده بودند، بیشتر گرایش داشتند تا این فرضیه را به اثبات برسانند كه رسانه‌های الكترونی نوین اساساً دموكراتیك و تمركززدا هستند و ساختارهای ارتباطات دور باید بیش از آن‌كه به عنوان كالاهای خصوصی متعلق به صاحبان آن‌ها نگریسته شوند، به منزلهٔ تأسیسات عمومیِ مبتنی بر خدمت به تمام اعضای جامعه ‌طرف توجه قرار گیرند و بر این اساس، به‌رغم هزینه‌های سنگین تولید و كاربرد آن‌ها، در برنامه‌ریزی‌های ارتباطی بلندمدت جایگاه برجسته و خاص خود را پیدا كنند.

در عین حال و با وجود نگرش‌های مثبتی كه نسبت به نقش خدمت عمومی ارتباطات نوین وجود داشتند، از اوایل دههٔ ۱۹۸۰، با روی كار آمدن حكومت‌های محافظه‌كار «مارگارت تاچر» و «رونالد ریگان» در انگلستان و ایالات متحدهٔ‌آمریكا، فضای سیاسی و اقتصادی اروپای غربی تغییر كرد و كشورهای عضو «اتحادیهٔ اروپایی» نیز به پیروی از سیاست جدید آزادی‌گراییِ اقتصادیِ رهبران دو كشور بزرگ آنگلوساكسون، به بازنگری در سیاست‌های اقتصادی مشترك خود و بازاندیشی در دیدگاه‌های مربوط به جامعهٔ نوین آینده پرداختند.

به گونه‌ای كه با هواداری آن‌ها از استوار ساختن ارتباطات دور بر مقتضیات پیشبرد مالكیت خصوصی و بازار آزاد، دیدگاه‌های مبتنی بر نظریات «دانیل بل» و همفكران وی دربارهٔ «جامعهٔ اطلاعاتی»، جای خود را به دیدگاه‌های جدید منطبق با آزادی‌گرایی اقتصادی دادند. به ‌زودی، بر مبنای دیدگاه‌های جدید، وسایل و اهداف مربوط به تكنولوژی‌های نوین اطلاعات و ارتباطات با هم آمیخته و مشتبه شدند.

به طوری كه بر اساس مفهوم تازهٔ «اقتصاد شركت‌مدار»، این پندار كه با نوآوری‌های تكنولوژیك می‌توان مسائل اجتماعی را حل و فصل كرد، طرف توجه قرار گرفت.

اما واقعیت آن بود كه وابسته ساختن توسعهٔ تكنولوژی‌های اطلاعات و ارتباطات به پیروی از سودجویی‌های مؤسسات بزرگ خصوصی، با هدف‌های اصلی توسعهٔ اجتماعی مغایرت داشت و گسترش نابرابری‌ها را به دنبال می‌آورد.

در این شرایط و در روند پرشتاب مقررات‌زدایی، خصوصی‌سازی و آزادسازی ارتباطات دور، مفهوم «جامعهٔ اطلاعاتی» ‌نیز به عنوان عنصر ضروری این روند، ارزش و اعتبار خاص خود را به دست آورد. این مفهوم، ابتدا از سوی رهبران حزب دموكرات ایالات متحدهٔ آمریكا در جریان مبارزات انتخابات ریاست جمهوری در سال ۱۹۹۲ و اقدامات سال‌های بعد از آن و سپس از سوی مدیران كمیسیون «اتحادیهٔ اروپایی» مورد ترغیب و تبلیغ قرار گرفت.

توجه خاص دولت ایالات متحدهٔ‌ آمریكا به توسعهٔ زیرساخت‌ها و بزرگراه‌های اطلاعاتی در جهت حركت كشورها به سوی «جامعهٔ اطلاعاتی جهانی» كه پس از گذشت یك دهه از زمان آغاز سیاست‌های مقررات‌زدایی، خصوصی‌سازی و آزادسازی ارتباطات دور در این كشور، برای نخستین‌بار در جریان مبارزات انتخاباتی ریاست جمهوری پاییز ۱۹۹۲ در سخنرانی‌های «آلبرت گور» ــ كاندیدای وقت معاونت ریاست جمهوری آمریكا ــ خودنمایی نمود و پس از پیروزی حزب دموكرات و ورود «بیل كلینتون» و معاون وی به كاخ سفید، به عنوان یكی از مبانی مهم سیاست‌های داخلی و خارجی ایالات متحده در آمد، ‌در ایجاد جاذبه برای گذار به یك جامعهٔ نوین آرمانی نقش اساسی ایفا كرد.

به گونه‌ای كه «اتحادیهٔ اروپایی» نیز به پیروی از تجربه‌های جدید آمریكا و انگلستان، در ادامهٔ سیاست‌های خصوصی‌سازی ارتباطات (ارتباطات رادیویی ـ تلویزیونی و ارتباطات دور) كه از چند سال پیش همزمان با پیشبرد هدف‌های اقتصادی نظام آزادی‌گرای نوینِ مورد حمایت رهبران وقت ایالات متحده و انگلستان ــ در دورهٔ حكومت‌های «رونالد ریگان» و «مارگارت تاچر» ــ در كشورهای عضو این اتحادیه آغاز شده بودند، به «جامعهٔ اطلاعاتی» توجه ویژه‌ای پیدا كرد و با تهیهٔ یک «كتاب سفید» و دو گزارش‌ خاص كه در سال‌های ۱۹۹۳ و ۱۹۹۴ از سوی كمیسیون این اتحادیه با عناوین «رشد رقابت و اشتغال: كتاب سفید»[۳]‌، «اروپا و جامعهٔ اطلاعاتی جهانی»[۴] و «راه اروپا به سوی جامعهٔ اطلاعاتی»[۵] انتشار یافتند، برنامه‌های آیندهٔ مجموعهٔ كشورهای عضو اتحادیهٔ مذكور برای هماهنگی با هدف‌های اقتصادی جدید نظام جهانی سرمایه‌داری را مشخص ساخت.

در كتاب سفید اتحادیهٔ اروپایی راجع به «رشد، رقابت و اشتغال»، مفهوم «جامعهٔ اطلاعاتی» در كانون اصلی سیاست‌های اقتصادی و صنعتی این اتحادیه قرار گرفته بود. در این كتاب، در مورد «جامعهٔ اطلاعاتی» چنین گفته شده بود: ... دههٔ جاری شاهد ایجاد رابطهٔ پرمعنای بی‌سابقه‌ای بین فرآیند نوآوری تكنولوژی و سازماندهی اقتصادی و اجتماعی است. نوآوری‌‌های بی‌شماری با هم آمیخته شده‌اند تا در ساماندهی فعالیت‌ها و روابط داخلی جامعه دگرگونی‌های عظیم پدید آورند.

اكنون یك «جامعهٔ اطلاعاتی نوین سرآورده است كه در آن، خدمات تدارك‌یافته از طریق تكنولوژی‌های اطلاعات، فعالیت‌های انسانی را تحت‌الشعاع قرار می‌دهند...[۶] اهمیت سیاست‌گذاری در مورد «جامعهٔ اطلاعاتی» و ضرورت توجه به جایگاه كانونی توسعهٔ سریع تكنولوژی‌های اطلاعات و ارتباطات برای رسیدن به این جامعه، در كتاب سفید «اتحادیهٔ اروپایی» مورد تأكید قرار گرفته بودند و از اولویت‌های اصلی سیاست‌های مربوط به آن معرفی شده بودند.[۷] ــ یك استراتژی مدون‌تر مربوط به «جامعهٔ اطلاعاتی»، چند ماه بعد در گزارش گروه كارشناسان برجستهٔ «اتحادیهٔ اروپایی» كه زیر نظر «بانجمن» ــ عضو كمیسیون این اتحادیه ــ تهیه شده بود، ارائه گردید.

در این گزارش كه با عنوان «اروپا و جامعهٔ اطلاعاتی جهانی» انتشار یافت، تأكید شده بود كه بخش خصوصی باید عامل اصلی توسعهٔ «جامعهٔ اطلاعاتی» شناخته شود و مهم‌ترین اولویتِ «اتحادیهٔ اروپایی» آن باشد كه با سرعت هر چه بیشتر به خصوصی‌سازی و آزادسازی ساختارها و سرویس‌های ارتباطات دور بپردازد. در گزارش مذكور، ضمن اذعان به این‌كه بخش عمومی در سطح‌های منطقه‌ای، ملی و محلی در ترغیب و تشویق توسعهٔ كاربرد ارتباطات دور نقش مهمی به عهده دارد، خاطرنشان شده بود كه هدف اصلی سیاست‌های عمومی باید به ایجاد یك چارچوب نظام‌دهیِ باثبات، رقابت‌آمیز و شفاف برای ارتباطات دور معطوف باشد.

چند ماه بعد، با انتشار سند دیگری با عنوان «راه اروپا به سوی جامعهٔ اطلاعاتی: برنامهٔ عمل» از سوی كمیسیون اروپایی، پیش‌بینی‌های راجع به نقش اساسی بخش خصوصی در امور ارتباطات دور و اولویت‌دهی به خصوصی‌سازی و آزادسازی این ارتباطات كه در گزارش بانجمن مطرح گردیده بودند، ‌مورد توجه بیشتری قرار گرفتند و تقویت شدند.

در «برنامهٔ عمل» مذكور تأكید گردیده بود كه مسئولیت عمدهٔ فعالیت‌های آیندهٔ ارتباطات دور به عهدهٔ بخش خصوصی است. در این‌باره چنین استدلال شده بود كه كوشش اساسی «اتحادیهٔ اروپایی» و كشورهای عضو آن باید به پشتیبانی از این بخش معطوف گردد و به این منظور، با اتخاذ یك سیاست مشخص برای ایجاد یك چارچوب نظام‌دهیِ روشن و باثبات و تعیین حوزه‌های تحت مسئولیت مستقیم آن اقدام به عمل آید.

۲ روند جهانی‌سازی جامعهٔ اطلاعاتی باید در نظر داشت كه توجه به این سیاست، تنها یك روند اروپایی نبود، بلكه جزئی از یك روند جهانی در جهت خصوصی‌سازی ارتباطات دور در تمام كشورها به شمار می‌رفت. به این طریق، واژهٔ «جامعهٔ اطلاعاتی»، در اوضاع و احوالی ویژه و با معنایی خاص، كاربرد جهانی پیدا كرد. به طوری كه به‌زودی مفهوم‌های دیگر آن كنار گذاشته شدند و اهمیت خود را از دست دادند.

در این میان، «آلبرت گور»، ‌معاون وقت ریاست جمهوری ایالات متحدهٔ آمریكا‌، ضمن سخنرانی مهمی كه در ۲۱ مارس ۱۹۹۴ در دومین «كنفرانس جهانی توسعهٔ ارتباطات دور» در «بوئنوس آیرس»، مركز آرژانتین، در حضور نمایندگان برجستهٔ كشورهای عضو «اتحادیهٔ بین‌المللی ارتباطات دور» ایراد كرد، اهمیت و ضرورت ایجاد زیرساخت‌های ارتباطات دور و بزرگراه‌های اطلاعاتی و حركت به سوی جامعه‌های اطلاعاتی ملی و جامعهٔ اطلاعاتی جهانی را مورد تأكید قرار داد و به‌ویژه خاطرنشان نمود كه این جامعه‌های اطلاعاتی، باید از طریق بخش خصوصی بنیانگذاری شوند.

از آن پس، صورت ظاهری كم‌جاذبهٔ جبرگرایی تكنولوژیك سیاست‌های ایالات متحدهٔ آمریكا برای تسخیر نظام ارتباطات دور جهانی، با فراخواندن جهانیان برای ورود به «جامعهٔ اطلاعاتی»، جای خود را به صورتی پرجاذبه، صمیمانه و مطمئن واگذار كرد.[۸]

نویسنده : دکتر کاظم معتمدنژاد

مآخذ

۱. Sean O. Siochu. "Will the Real WSIS Please Stand Up?: The Historic Encounter of the "Information Society" and the "Communication Society". Gazette, Vol. ۶۶, No. ۳-۴,pp.۲۰۳-۲۰۴

۲. Daniel Bell. "The Social Framework of the Information Society", in M.L.Dertoozos and J.Moses (eds). The Computer Age: A ۲۰ Years View. Combridge,MA., MIT Press,۱۹۷۹ , PP.۵۰۰-۵۴۹

۳. Growth, Compoetiveness and Employment: White Paper. Brussels: Commission of the European Communities,۱۹۹۳

۴. Europe and the Global Informatiom Society: Recommendations to the European Counicil (The Bangemann Reportt). Brussels: Commission of the European Communities, ۱۹۹۴

۵. Europe’s Way to an information Society Action Plan. Brussels: Commission of the European Communities.۱۹۹۴ ۶. Growth, Competivemess and Employment

۷. Ibid

۸. Sean O. Isochru. "Will the Real WSIS Please Stand Up?" PP.۲۰۵, ۲۰۶ ۹. Ibid. pp.۲۰۶, ۲۰۷ ۱۰. Ibid. pp. ۲۰۶, ۲۰۷

۱۱. Ibid. pp. ۲۰۷-۲۰۹

۱۲. Ibid. pp. ۲۰۹,۲۱۰

۱۳. Our Creative Cultural Diversity. Paris: World Communication on Culture and Development, ۱۹۹۵

۱۴. The Challenge of the Information Highways: the Role of Unesco-Decisions Adopted by the Executive Board of Unesco at its ۱۵۰th Session, ۱۶ August ۱۹۹۶. Paris: Unesco, ۱۹۹۶

۱۵. Decisions Adopted by the Executive Board of Unesco at its ۱۵۰th Session, ۱۴-۳۱ October ۱۹۹۶. Paris: Unesco, ۱۹۹۶ ۱۶. Sean O. Isochru. “Will the Real WSIS Please Stand Up?”, pp.۲۱۱, ۲۱۲

---