گرگان در گذر تاریخ

ایالت گرگان یا جرجان در جنوب شرقی دریای خزر واقع شده و مشتمل است بر جلگه های پهناور و دره هایی که از دو رود گرگان و اترک سیراب می گردند.
در زمان قدیم این ایالت هر چند از توابع خراسان …

ایالت گرگان یا جرجان در جنوب شرقی دریای خزر واقع شده و مشتمل است بر جلگه های پهناور و دره هایی که از دو رود گرگان و اترک سیراب می گردند.

در زمان قدیم این ایالت هر چند از توابع خراسان شمره می شد، ولی در حقیقت ایالتی مستقل بود و تغییراتی که در اثر حمله مغول به وقوع پیوست ایالت گرگان را از توابع مازندارن قرار داد و این ایالت مانند ایالات جنوبی دریای خزر زیر سم ستور مغول ها ویران گردید و پس از آن بر اثر لشکر کشی های تیمور در پایان قرن هشتم یکسره ویران شد.‏

به گفته مقدسی گرگان دارای آب فروان بوده و در کوه ها و دشت های آن نخل می روییده است. و نارنج و انگور بسیار داشته و مهم ترین رودخانه آن به نام خود ایالت یعنی گرگان موسوم بوده است. این رودخانه همان است که مقدسی در قرن چهارم درباره آن می گوید به رود طیفوری معروف است. این مورخ به نام رودخانه اترک اشاره ای نکرده است و در قرن هشتم حمد الله مستوفی آن را به نام آب جرجان ذکر نموده می گوید: "از جبال اسند مازنداران از دره شهرک نو بر می خیزد و بر میدان سلطان درین گشته و به جرجان می ریزد."

کرسی ایالت گرگان شهری به همین نام بوده که در برهه ای آن را "من گرگان" می نامیدند. ابن حوقل در قرن چهارم می نویسد: شهر ی نیکو است، ساختمان های آن از خشت ساخته شده و خاک آن از خاک آمل خشک تر است زیرا باران در گرگان کمتر از طبرستان می بارد. چون رود گرگان از وسط شهر می گذشته شهر در دو طرف رودخانه واقع بوده و این دو طرف را پلی به یکدیگر متصل می ساخته است. ‏

در قرن هفتم هجری زمانی که قزوینی کتاب خود را می نوشت گرگان نزد شیعیان شهرت بسیاری داشته است. این شهرت به دلیل وجود مزار معروف به "گور سرخ"است که منسوب به یکی از فرزندان امام صادق (ع) بوده است.

حمد الله مستوفی تجدید بنای شهر گرگان را از آثار پسر زاده ملکشاه سلجوقی دانسته و در این باره می نویسد: "درو باروش هفت هزار گام است، هوایش گرم است و متعفن و آبش از کوه اما چون کوه نزدیکی دارد در هنگام گرم برف از کوه بیاورند حاصلش غله و پنبه و ابریشم بود و از میوه هایش خرما و انگور و عناب و سنجد بسیار نیکو و بسیار بود و از نیکویی نشو و نما درخت دو سه ساله از ده ساله ولایات دیگر قوی تر و پرقوت تر باشد."‏

مستوفی همچنین در مورد گرگان آورده است: "فیروز ساسانی در آن حدود جهت دفع تنازع با تورانیان دیوار طولش پنجاه فرسنگ بساخت و از مزار اکابر تربت محمد بن جعفر الصادق علیه السلام و آن به گور سرخ مشهور است."

در سال ۹۷۵ که تیمور گورکانی مازندران و بلاد مجاور آن را خراب کرد در گرگان چندی توقف نمود و کنار رودخانه گرگان کاخ بزرگی معروف به "شاسمن" برای نشیمن او ساختند که حافظ ابرو مورخ دوره تیموری از این کاخ نام برده است.

دومین شهر مهم ایالت گرگان شهر استر آباد بوده که نزدیک مرز مازندارن است. مقدسی استرآباد را در قرن چهارم شهری خوش آب و هوا تر از گرگان شمرده گوید در آنجا ابریشم بسیار است.‏

بندر گاه شهر گرگان و استر آباد در دریای خزر جزیره آبسکون بوده که با هر یک از این دو شهر یک روز راه فاصله داشته است. و ظاهرا در طی قرون هفتم پس از فتنه مغول آب آن را فرا گرفته و پوشانیده است.

ساناز علیمحمدی